turgut özal'ın başbakanlığı döneminde türkiye-abd ilişkileri

317 Pages·2006·1.68 MB·Turkish

T.C.
İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı

Doktora Tezi

TURGUT ÖZAL’IN BAŞBAKANLIĞI DÖNEMİNDE
TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ

Sibel Kavuncu
2502010142

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu

İstanbul, 2006

ÖZ

Turgut Özal’ın Başbakanlığı Döneminde Türkiye-ABD İlişkilerini konu alan
çalışma, esas olarak bir süreç analizi, bir diplomasi tarihi çalışmasıdır. Çalışmada, iki
ülke ilişkilerinin hangi zeminde cereyan ettiğinin anlaşılabilmesi için ilk olarak
uluslararası ortamın dönem içindeki görünümü incelenmiştir. 1970’lerin ikinci
yarısından itibaren iki kutuplu sistemin yavaş yavaş yumuşamaya başladığı bir
dönemde, Sovyetler Birliği’nin 1979’da Afganistan’ı işgal etme kararı ve İran’daki
rejim değişikliği ile uluslararası sistem tekrar sertleşmiştir. ABD’de Sovyetler’e karşı
sertlik politikası izleyeceğini söyleyen Ronald Reagan’ın seçimleri kazanarak
işbaşına gelmesi ise, iki kutup arasındaki karşılıklı güvensizliği iyice arttırmış, “yeni
soğuk savaş” sözleri duyulmaya başlanmıştır. Bu koşulların hakim olduğu dönemin
uluslararası ortamı içinde ABD ve Türkiye’nin durumları siyasi, askeri ve ekonomik
açılardan değerlendirilerek iki ülke ilişkilerinde rol oynayan ve ilişkilere yön veren
etmenlerin ortaya konulmasında bir çerçeve oluşturulmaya çalışılmıştır.
İkinci olarak, Turgut Özal’ın Başbakan olduğu yıllarda dış politikaya bakışı,
dış politika yönelimleri ele alınarak, Özal yönetimince o dönemde ABD’ye nasıl
bakıldığı, nasıl bir tutum benimsendiği incelenmiştir. Dönem içinde ABD’nin
Türkiye değerlendirmesi de ele alınarak yaklaşımlarda bir karşılaştırmaya gidilmiştir.
Çalışmanın son bölümünde ise genel olarak Turgut Özal’ın Başbakanlığı
döneminde Türkiye-ABD ilişkilerinde “artan bir iyileşme” olduğu şeklindeki yaygın
kanının aksine, iki ülke ilişkilerinde birçoğu doğrudan ikili ilişkilerden
kaynaklanmasa da birdizi sorun olduğu ortaya konulmuş, dönem boyunca bu
sorunların birbiriyle bağlantılı bir şekilde sürekli olarak gündeme geldiğine işaret
edilmiştir. ABD ile ilk olarak, 1 Temmuz 1974’te haşhaş ekiminin serbest
bırakılması sonrası gerginleşen, 1974 Kıbrıs Krizi ve ardından ABD Kongresi
tarafından Türkiye’ye silah ambargosu uygulanmasına dair alınan karar sonrası
giderek soğuyan ilişkilerde Askeri Yönetim döneminden itibaren çok daha sıcak bir
zeminin olduğu bir döneme girilmiş, Turgut Özal’ın başbakanlığı döneminde ise
oluşturulan bu sıcak zeminin geliştirilmesine çalışılmıştır. Ancak Özal’ın daha yakın
ilişkiler kurma yönünde gösterdiği tüm çabalara karşın, bu dönem boyunca iki ülke
arasındaki ilişkiler yaşanan sorunlar bağlamında dümdüz, pürüzsüz olmamıştır.
iii
ABSTRACT
The thesis, which takes the relations between Turkey and the US in Turgut
Özal’s premiership era essentially aims to present a period analysis, a diplomatic
history study. In order to understand the basis on which the relations between the two
countries progressed, the thesis analyzes the condition of the international arena in
that period. By mid-1970’s the bipolar system thawed. But with the Soviet invasion
of Afghanistan in 1979 and the change of İran’s regime, detente came to an end and
the bipolar system became hard again. With Ronald Reagan’s coming into Office
who had taken a hard line toward the Soviet Union, the mutual lack of trust between
the two polars increased. And the term “The New Cold War” has emerged. Under
these circumstences, the political, military and economic conditions of Turkey and
US were presented to establish a framework for an analysis of the factors which
formed basis of the relations between the two countries.
Secondly in this study foreign policy views of Turgut Özal and his policy
towards the US in his premiership years is examined. Additionally the US’s policy
towards Turkey in that era is analyzed to compare the two countries approach
towards each other.
In the third part of this thesis despite the widespread view that the relations
between Turkey and the US became closer in Özal’s premiership era, it is stated that
there were many problems on the agenda between the two countries, and that most of
these problems did not stem directly from their bilateral relations.
With the Military Administration the relations between Turkey and the US
became closer than they were by the mid-1970’s. The Turkish government tried to
develop these relations in the Özal period. Despite Özal’s efforts to develop a special
relationship with the US, some of problems like; Aegean and Cyprus problems
between Turkey and Greece, DECA and the US aid, Armenian Resolutions and the
Kurdish question in the context of human rights policy influenced the two countries
relations. For these reasons the relations between two countries were never free of
problems in that period.

iv
ÖNSÖZ

Turgut Özal’ın Başbakanlığı döneminde Türkiye-ABD ilişkilerini konu alan
çalışmanın birincil amacı, sözkonusu süreçte Türkiye-ABD ilişkilerini ayrıntılı bir
biçimde, neden-sonuç ilişkisi çerçevesinde ele almak, iki ülkenin birbirlerine karşı
yaklaşımlarını karşılaştırmalı bir biçimde değerlendirmektir. Bu amaç doğrultusunda
çalışma sırasında Türkiye ve ABD’nin döneme dair dış politika arşiv ve
dokümanları, dönemin gazete ve dergi arşivleri taranarak iki ülke ilişkilerine ait
olgular detaylı bir şekilde verilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın dönem içinde Türkiye-
ABD ilişkilerinin biçimlenişini ve gelişimini anlama yolunda büyük katkı
sağlayabileceğini düşünmekteyim.
Bu tezin ortaya çıkarılması sürecinde her zaman özveriyle destekleyen,
eleştirileri ve yönlendirmeleriyle bana yol gösteren değerli hocam ve tez danışmanım
Sayın Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu’na yürekten teşekkür ediyorum. Yine tez izleme
komitemde görev alan değerli hocalarım Sayın Doç. Dr. Birsen Örs ve Doç. Dr. S.
Gülden Ayman’a çalışmanın çeşitli aşamalarında okuyup, yorumlarıyla tezime
katkıda bulundukları için sonsuz teşekkürler…
Tezin hazırlanmasında, Sıprı Yıllıklarına ulaşmakta büyük yardımını
gördüğüm Sayın hocam Prof. Dr. Gülay Günlük Şenesen’e teşekkür borçluyum.
Dönemin Amerikan dış politikasına ait birinci el bilgi ve belgelere ulaşmam
konusundaki yardımları için Amerikan Konsolosluğu Bilgi Belge Merkezi
görevlilerinden başta Sayın Ayşe Özakıncı olmak üzere Dilek Bıçakçı ve Yasemin
Güder’e teşekkürü bir borç bilirim. Görüşme talebimi geri çevirmeyen Sayın Yalım
Eralp ve Cengiz Çandar’a derin teşekkürlerimi sunarım. Adları burada sayılmayan
ama bir şekilde bu çalışmaya katkıda bulunan herkese gönülden teşekkür ederim.
Son olarak, tez çalışması boyunca maddi ve manevi desteklerini benden
esirgemeyen ve her zaman yanımda olan annem Zerrin ve babam Seyit Ali
Kavuncu’ya özellikle teşekkür borçlu olduğumu ifade etmeliyim.

v
İÇİNDEKİLER

ÖZ……………………………………………………………………………………iii
ABSTRACT…………………………………………………………………………iv
ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….v
İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………vi
TABLOLAR…………………………………………………………………………ix
KISALTMALAR……………………………………………………………………..x
GİRİŞ…………………………………………………………………………………1

BİRİNCİ BÖLÜM

1. ULUSLARARASI ORTAM-TÜRKİYE VE ABD……………………………….9

1.1.Uluslararası Ortamın Durumu……………………………………………….........9
1.1.1.Siyasi ve Askeri Görünüm……………………………………………...9
1.1.1.1.1980’lerin İlk Dönemi……………………………………….10
1.1.1.2.1980’lerin İkinci Dönemi……………………………………18
1.1.2.1980’lerde Demokratikleşme ve İnsan Hakları………………….........24
1.1.3.Uluslararası Ekonomik Görünüm……………………………………..27
1.2.Uluslararası Ortam ve ABD…………………………………………………......32
1.3.Uluslararası Ortam ve Türkiye…………………………………………………..40

İKİNCİ BÖLÜM
2. 1983 SEÇİMLERİ, TURGUT ÖZAL HÜKÜMETİ VE DIŞ POLİTİKA
OLUŞTURMA SÜRECİ……………………………………………………………46
2.1.1983 Seçimleri ve Turgut Özal Hükümeti………………………………………46
2.2.Siyasal İktidar ve Dış Politika…………………………………………………...48
2.2.1.Başbakanın Rolü…………………………………………………………..54
2.2.1.1.Hukuki Düzenleme…………………………………………...54
2.2.1.2.Uygulama……………………………………………………..55
2.2.1.2.1.Turgut Özal’ın Başbakanlığa Bakışı…………….......57
vi
2.2.1.2.2.Turgut Özal ve Dış Politika Anlayışı………………..57
2.2.1.2.3.Turgut Özal’ın Kişiliği ve İnançları……………........61
2.2.1.2.3.1.Turgut Özal’ın Siyasal Liderliğine Etki Eden
Yıllar: Başbakan Olmadan Önceki Yaşamı…………....62
2.2.1.2.3.2.Özal’ın Ataklığı ve Cesareti………………..64
2.2.1.2.3.3.Özal’ın Muhafazakarlığı…………………...65
2.2.1.2.3.4.Özal’ın Liberal Yönü…………………........66
2.2.1.2.3.5.Özal’da Batıcılık…………………………...68
2.2.1.2.3.6.Devlet ve Yönetim Anlayışı-Bürokrasi
Karşıtlığı……………………………………………….72
2.2.1.2.3.7.Birleştirici Bir İdeoloji………………..........74
2.2.2.Dışişleri Bakanlığı’nın Yasal Yetki Alanının
Sınırlandırılması……………………………………………………………...74
2.2.2.1.Dışişleri Bakanı ve Dışişleri Bürokrasisinin Rolü……............75
2.2.2.1.1.Hukuki Düzenleme…………………………….........75
2.2.2.1.2. Uygulama…………………………………………...78
2.2.3.TBMM’nin Dış Politika Sürecinden Dışlanması………………............81
2.2.3.1.TBMM’nin Rolü……………………………………………...82
2.2.3.1.1.Hukuki Düzenleme…………………………….........82
2.2.3.1.2.Uygulama……………………………………………84
2.2.4.Milli Güvenlik Kurulu ve Ordunun Rolü……………………………...87
2.2.4.1.Hukuki Düzenleme…………………………………………...87
2.2.4.2.Uygulama……………………………………………….........88
2.2.5.Cumhurbaşkanının Rolü……………………………………………….91
2.2.5.1.Hukuki Düzenleme…………………………………………...91
2.2.5.2.Uygulama…………………………………………………......92
2.3.Turgut Özal’ın Dış Politika Hedefleri ve ABD…………………………............93
2.3.1.Turgut Özal’ın Dış Politika Hedefleri………………………………….93
2.3.2.Turgut Özal’ın Dış Politika Hedeflerinde ABD’nin Yeri ve
Önemi…………………………………………………………………….......96
2.4.ABD’nin Özal Yönetimine Bakışı………………………………………………98
2.4.1.ABD Siyasal Sistemi……………………………………………..........98
vii
2.4.1.1.Başkan…………………………………………………………98
2.4.1.2.Kongre……………………………………………………….100
2.4.1.2.1.Temsilciler Meclisi……………………………….100
2.4.1.2.2.Senato……………………………………………..101
2.4.1.2.3.Komiteler…………………………………............101
2.4.2.Dönemin ABD Yönetiminin Turgut Özal Yönetimine Bakışı……….103
2.4.3.Kongre’nin Turgut Özal Yönetimine Bakışı…………………………112

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. TURGUT ÖZAL’IN BAŞBAKANLIĞI DÖNEMİNDE TÜRKİYE-ABD
İLİŞKİLERİNİN GELİŞİMİNDE BAZI SORUNLAR…………………………..114
3.1.Türkiye-Yunanistan İlişkilerini Çevreleyen Sorunlar ve ABD……….............115
3.1.1.Özal’ın Başbakanlığında Öne Çıkan Ege Sorunları ve ABD…………...116
3.1.1.1.Limni Sorunu ve ABD………………………………………....116
3.1.1.2.Mart 1987 Bunalımı ve ABD…………………………..............119
3.1.2.Kıbrıs Gelişmeleri ve ABD……………………………………..............126
3.2.SEİA’nın İşletilişi ve ABD…………………………………………………….148
3.2.1.Türkiye’nin Anlaşma İle İlgili Şikayetleri………………………………149
3.2.2.SEİA’nın Yenilenmesi, Türkiye ve ABD’nin Tutumları………………..154
3.2.3.SEİA’nın Yenilenmesi ve Ek Mektup-Tarafların Tutumları……………158
3.3.Amerikan Yardımı……………………………………………………………..178
3.3.1.Amerikan Yardımının Amacı…………………………………………...178
3.3.2.Amerikan Yardımı ve Türkiye………………………………………….181
3.3.3.Amerikan Yardımı-Türkiye’nin Rahatsızlık Noktaları
ve ABD……………………………………………………………………….182
3.4.Ermeni Karar Tasarıları Sorunu……………………………………………….193
3.4.1.Soykırım İddiaları-1984Yılı Gelişmeleri……………………………….196
3.4.2.Soykırım İddiaları-1985Yılı Gelişmeleri……………………………….202
3.4.2.1.192 Sayılı Ermeni Tasarısı, Oylanma Süreci……………............205
3.4.2.2.Tasarının Reddi Karşısında Türkiye’nin Tutumu……………….215
3.4.3.Soykırım İddiaları–1986 ve 1987 Yılları Gelişmeleri……………. ……216
viii
3.4.3.1.132 Sayılı Ermeni Tasarısı, Oylanma Süreci…………….. ……222
3.4.3.2.Tasarının Reddi Karşısında Türkiye’nin Tutumu………………228
3.4.4.Soykırım İddiaları–1988 ve 1989 Yılları Gelişmeleri…………………..228
3.5.Dönem İçinde Kürt Sorunu/ABD-Türkiye…………………………………….239

SONUÇ……………………………………………………………………………256
KAYNAKÇA……………………………………………………………………..261
EKLER……………………………………………………………………………280
EK–1 Türkiye Cumhuriyeti Ve Amerika Birleşik Devletleri
Hükümetleri Arasında Kuzey Atlantik Andlaşmasının II. ve
III. Maddelerine Uygun Olarak Savunma
ve Ekonomi Alanında İşbirliğinde Bulunulmasına Dair Anlaşma………………280
EK–2 29 Mart 1980 Tarihinde İmzalanan Ve 18 Kasım 1980
Tarihli Ve 8/1951 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla
Onaylanan “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle
ABD Hükümetleri Arasında Kuzey Atlantik
Andlaşmasının II. Ve III. Maddelerine Uygun
Olarak Savunma ve Ekonomik Alanda
İşbirliğinde Bulunulmasına Dair Anlaşma İle
Bununla İlgili Tamamlayıcı Anlaşmalar ve
Uygulama Anlaşmaları”na İlişkin Olarak
16 Mart 1987 Tarihinde Mektup Teatisi Suretiyle
Yapılan Ekli Anlaşma…………………………………………………………….300
ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………304

ix
TABLOLAR

Tablo 1: 1984–1989 Yıllarında Türkiye’ye Yapılan Amerikan Yardımı…………191

Tablo 2: 1984 Yılında ABD Tarafından Yapılan Güvenlik Yardımı………...192-193

Tablo 3: 1986 Yılında ABD Tarafından Yapılan Güvenlik Yardımı……………..193

Tablo 4: 1988 Yılında ABD Tarafından Yapılan Güvenlik Yardımı……………..194

x