Table Of Content

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Metodika, qabaqcıl təcrübə ŞAGİRDLƏRİN İDRAK FƏALİYYƏTİNİN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ YOLLARI Nuriyyə Hümmətova Bakı şəhəri 202 nömrəli tam orta məktəbin müəllimi Açar sözlər: müasir təlim, idrak fəaliyyəti, dərketmə, standart, dərs, təlim metodları. Ключевые слова: современное обучение, сознавательная деятельность, осозна- ние, стандарт, урок, методы обучения. Key words: modern training, cognitive activity, cognition, standard, lesson, training methods. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Ölkəmizdə milli təhsil sahəsində isla- yaranmasından sonra dövlətimizin apardığı hat ların əsas istiqamətləri və strategiyasının məqsədyönlü islahatlar sırasında təhsil isla- işlənilib hazırlanması Azərbaycan Respub- hat ları xüsusi yer tutur. Gələcək cəmiyyətin likası Konstitusiyasının əsas prinsiplərinə, inkişafı gənc nəslin necə istiqamətlən diril- beynəlxalq standartlara cavab verən “Azər- məsindən asılıdır. Uğurla aparılan təhsil isla- baycan Respublikasının Təhsil Qanunu” və hat larının nəticəsidir ki, tədris 2008-ci ildən təhsilin üstün, strateji sahə kimi inkişafını etibarən yaranmış fənn kuri kulumları nəzərdə tutan Dövlət Təhsil Proqramına əsasında aparılır. Əgər əvvəllər bi lik ləri əldə əsaslanmışdır. etmək üçün şagirdi iki əsas bi lik mənbəyi- Bu istiqamətdə həyata keçirilən əsas müəllim və dərslik qane edir disə, müasir tədbirlərdən biri respublikanın ümumtəhsil döv rün tələbləri bunu müm kün süz edir. məktəblərində Azərbaycan tarixi fənninin Ənənəvi təlim zamanı şagirdlərin dərk etmə tədrisinə diqqətin artırılması olmuşdur. fəallığı passiv, reproduktiv xarak ter daşı yır. Kurikulumun tətbiqi tədris prosesinə Ənənəvi təlimlə, eləcə də həyatın real çoxsaylı yeni metod və üsullar gətirib. tələbatlarından kənar olan təhsil şə raitində Müasir müəllim forma və üsullardan istifadə müasir dövrün şəxsiyyətinin for ma laşması etməklə şagirdlərin idraki fəallığını inkişaf çətindir. Müasir informasiya-kom munika - etdirir. Kurikulumlarda fənnin məzmunu siya dövründə elmin müxtəlif sahə lərində nəticəyönümlü yanaşma əsasında hazırlan- toplanmış bilik kütləsi elə sü rətlə artır ki, mış dır. Burada əsas diqqət nəticəyə nail onları ənənəvi prinsiplər əsasın da öy rənənə olduğunu göstərmək üçün şagirdlərin nüma- çatdırmaq mümkünsüzdür. Bu sə bəbdən yiş etdirməli olduğu fəaliyyətə yönəldil - müasir təlimin başlıca vəzifə lərindən biri mişdir. Bu bacarıqlar şəklində müəyyən olu- öyrənməyi öyrətməkdir, yəni şa girdləri bi - nan standartlar və onların yerinə yetiril - lik ləri müstəqil əldə etməyə yiyələn dir- məsini təmin edən alt standartlar sistemi məkdir. vasitəsi ilə ifadə olunur. Belə sistem şagird 68 “Azərbaycan məktəbi” 2013/4 nailiyyətlərinin ardıcıl izlənməsini, onun keçirilməsini təmin edir. fəaliyyətindəki irəliləyişlərin müntəzəm Müəllim Azərbaycan tarixi dərslərində qiymətləndirilməsini təmin edir. keçirilən mövzuların səmərəliliyini təmin Müasir dövrdə cəmiyyətin, həm də etmək, qarşısına qoyduğu məqsədə çatmaq onun hər bir üzvünün yaşaması və inkişa- üçün ardıcıl və məqsədyönlü şəkildə şa- fında başlıca dəyər yaradıcı, özünü inkişaf girdlərlə əməkdaşlıq edir: problemli vəziy- etdirən şəxsiyyətdir. Hazırki dövrdə həyatın yəti təşkil edir, tədqiqat məqsədlərinin qoyu- tələbləri və təlimin məqsədləri uşaqda özü- luşunda şagirdlərə istiqamət verir, bunların nüin kişaf qabiliyyəti formalaşdırır. Bu da öz həllində metodik kömək göstərir, biliklərin növbəsində uşaqda məntiqi düşünmə, hadi- əldə edilməsi və mənimsənilməsi yollarını sələrə tənqidi yanaşma, bilikləri müstəqil əl- öyrədir. Təlim prosesində müəllimin şagird- də etmə, müstəqil olaraq qərar çıxarma və lərə psixoloji dəstək verməsi onlarda özünə- sair qabiliyyətlərə əsaslanır. inamsızlıq hissini aradan götürə bilir. Bu da İdrak proseslərinin inkişafı şagirdlərin öz növbəsində şagirdlərdə idrak fəallığı mənimsədikləri fəaliyyət növünün məzmu- yaradır, onların tədqiqat fəaliyyətini artırır. nun dan asılıdır. Təlim fəaliyyəti səmərəli Bütün bunlar Azərbaycan tarixi dərs - təş kil edildikdə, yeniyetmə yaş dövründə şa- lərinin günün tələblərinə uyğun olaraq qu rul - girdlərin idrak fəaliyyətində bir sıra key- masına və daha səmərəli keçməsinə, baş fiyyət dəyişikliyi əmələ gəlir. Yəni şagirdlər verən hadisələrin ümumi, mühüm və fərq lən - təlim fəaliyyətinin bütün ünsürlərinə yiyə- dirici əlamətlərini öyrənməyə imkan ve rir. lənirlər: özləri öz qarşılarına təlim tapşırığı Fikrimizi VII sinif “Salarilər dövləti” qoyur, onu icra edir, yoxlayır, qiymətlən di- mövzusu əsasında şərh edək. Şagirdlərə izah rir, səhvlərini müəyyən edir, aradan qal dı rır- edilir ki, əsarətə qarşı baş vermiş üsyanlar lar. Bununla bərabər, onlarda təlim-idrak Xilafəti xeyli zəiflətmişdi. Ərəb zülmünə mo t ivləri təşəkkül edir. qarşı mübarizə uğurla başa çatdıqdan sonra İdrak proseslərinin inkişafı fəaliyyət Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Sacilər, növündən asılı olduğu kimi, həmin fəaliy- Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər dövlətləri- yətin necə təşkil edilməsindən, istiqamət lən- nin yaranması qədim dövlətçilik ənənələ- diril məsindən də asılıdır. Belə ki, Azərbay- rinin dirçəlməsi baxımından böyük əhəmiy- can tarixi fənni beş məzmun xətt üzrə, əsas yətə malikdir (hadisənin ümumi və mühüm standartlar əsasən dəyişməz qalmaqla, alt əlaməti). standartlar şəklində şagirdlərin inkişaf dina- Bundan sonra hər hansı bir tarixi hadi- mikasına uyğun olaraq dəyişir. sələrin mahiyyəti açılarkən əsas fərqləndirici Şagirdlərin inkişaf dinamikasına əlamətlərini göstərən bir sıra mülahizələr uyğun olaraq tədris prosesində idrak fəal - söy ləmək mümkün olur. Psixologiya elmi lığının həm yaradılması, həm də saxlanılma- öyrədir ki, mülahizələr idrak fəaliyyətini sı üçün xüsusi psixoloji mexanizmlər möv - inkişaf etdirir və nəticələrin çıxarılması üçün cuddur. mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İdrak fəallığı Dərketmə və biliklərin mənimsənil - prosesinin inkişafına yönəlmiş texnikalardan məsi prosesində təfəkkürün fəallaşdırılması istifadə imkanlarını aydınlaşdırmaq üçün nəticəsində şagirdlərdə sərbəstlik, biliklərin dərsin tam gedişini aşağıda veririk. müstəqil qavranılmasına imkan yaranır və Mövzu: Salarilər dövləti. təlim daha səmərəli olur. Fəal (in teraktiv) Standartlar: təli min mexanizmləri standartların həyata 1.1.1.Mühüm hadisə, proses və təza- 69 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi hürlərin xronoloji çərçivələrini müqayisə  Sacilər dövləti edir. Şirvanşahlar və Sacilər dövləti haq- 2.1.1.Azərbaycanın coğrafi mövqeyi qında keçmiş dərslərimizdə müəyyən bilik- və təbii amilləri ilə müxtəlif təsərrüfat lər qazanılıb. Beləliklə, yeni öyrənəcəyimiz sahələri və istehsal münasibətlərinin inkişafı feodal dövlətin adını müəyyən etmək üçün arasında əlaqələri izah edir. sual olunur: 3.1.2. Azərbaycanda dövlətçilik ənə- Doqquz hərifli, dördhecalı, ilk iki nə lərinin inkişafı xüsusiyyətlərini dəyərlən- hecasında əlifbamızın ilk hərifi olan feodal dirir. dövləti müəyyən edin? 4.1.2.Tarixi şəxsiyyətlərin oxşar və  Salarilər dövləti fərqli cəhətləri ilə bağlı sxem və cədvəllər Bundan sonra lövhəyə tədqiqat sualı hazırlayır. yazılır. Məqsəd: a) Salarilər dövlətinin yaran- Tədqiqat sualı: masının xüsusiyyətlərini şərh edir, Mərzban Salarilər dövlətinin yaradıcısı Mərz- ibn Məhəmmədin Azərbaycan tarixindəki ban ibn Məhəmməd Sacilər dövlətinin hö- rolunu müəyyənləşdirir və fəaliyyətini də- km darı Yusif ibn Əbu Sacdan fərqli olaraq yərləndirir. hansı işləri görmüşdür? Onun fəaliyyətini b) Sacilər dövlətinin hökmdarı Yusif təhlil edərək Azərbaycan tarixindəki rolunu ibn Əbu Sac ilə Salarilər dövlətinin hö- müəyyən edin. kmdarı Mərzban ibn Məhəmməd haqqında Müəllim mövzu haqqında qısa şərh müqayisəli sxem hazırlayır. ve rir, sonra audiovizual dərs vəsaitindən İnteqrasiya: Azərbaycan dili – 3.1.3, istifadə etməklə yeni mövzu barədə məlumat təsviri incəsənət – 2.1.2, fəndaxili şaquli toplanır. inteqrasiya. Bundan sonra müəyyən üsullardan İş forması: kollektiv iş, qruplarla iş. istifadə etməklə şagirdləri qruplara bölür və İş üsulu: Ümumi sorğu, karusel, venn lövhəyə tapşırıq yazılır: diaqramı, müzakirə, suallar, beyin həmləsi. Mərzban ibn Məhəmmədin fəaliy - Resurslar: Dərslik, audiovizual dərs yətini səciyyələndirən xüsusiyyətləri müəy- vəsaiti, xəritə, iş vərəqləri, kompyuter. yən edin. (digər ləvazimatlar: marker, test tapşırıqları) II Tədqiqatın aparılması Dərsin gedişi: Şagirdlər 4 qrupa bölünür və “kim I Motivasiya daha çox” oyununa dəvət edilir. Hər bir qru- Feodal dövlətlər ağacı təsviri verilir, pa iş vərəqləri paylanır. Şagird qrupları sorğu yolu ilə IX-XI əsr feodal dövlətlərin mətndən istifadə edərək onlara verilən vaxt adı şagirdlər tərəfindən cavablandırılaraq (10 dəqiqə) ərzində Mərzban ibn Mə həm- ağa cın üzərinə yazılır və sual olunur : mədin fəaliyyəti ilə bağlı faktlara əsasla na- İlk hecası vəhşi heyvan adını, ikinci raq daha çox xüsusiyyət yazmağa çalışırlar. he cası göl adını, üçüncü hecası titul, dör - Sonra karusel üsulundan istifadə edərək düncü hecası cəm şəkilçisini bildirən feodal yazdıqları vərəqələri növbə ilə digər qrup- dövləti müəyyən edin? lara ötürürlər, hər qrup yazılanlara öz əla-  Şirvanşahlar dövləti vələrini edir. Bütün Azərbaycan torpaqlarını ilk III Qazanılan biliklərin mübadiləsi dəfə vahid dövlət tərkibində birləşdirmiş, üç Tədqiqat işi üçün ayrılmış vaxtın başa hecalı feodal dövləti müəyyən edin? çatması elan edildikdən sonra qruplar növbə 70 “Azərbaycan məktəbi” 2013/4 ilə öz işlərini lövhədən asır və məlumat 7. Dövlətin sərhədləri şimalda Dər- verirlər. bənddən, cənubda Dəclə və Fərat çaylarının IV Məlumatın müzakirəsi və təşkili yuxarı axarlarına qədər uzandı. Müzakirə zamanı qarşıya qoyulan 8. Ölkənin iqtisadi və mədəni inkişa- məqsədə nail olmaq üçün şagirdlərə müəllim fına, ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə tərəfindən istiqamətləndirici suallar verilir. diqqət yetirdi. Sonra hansı qrupun daha çox və önəmli xü - 9. Xəzər dənizində Azərbaycanın tica- susiyyət yazdığı müəyyənləşdirilir. Şagirdlər rət gəmiləri üzməyə başladı. təxminən aşağıdakı xüsusiyyətləri müəyyən V Nəticənin çıxarılması etməlidirlər. Mərzban ibn Məhəmmədin Müəllim tərəfindən sinfə aşağıdakı fəaliy yə tini səciyyələndirən xüsusiyyətləri: sual la müraciət edilir: 1. Salarilər sülaləsinin nümayəndəsi Mərzban ibn Məhəmmədin fəaliy - və Deyləm hakimi idi. yətində hansı xüsusiyyətləri daha mühüm 2. Azərbaycanın feodal qrupları ara- hesab edirsiniz? Şagirdlərin cavabı təxminən sındakı çəkişmələrdən istifadə edərək axı- aşağıdakı kimi ola bilər. rıncı Sacilər dövlətinin hökmdarı Deysəmə 1. Sacilər sülaləsinin Azərbaycanda qalib gəldi və Sacilər sülaləsinin Azərbay- hakimiyyətinə son qoydu. canda hakimiyyətinə son qoydu. 2. Salarilər dövlətinin əsasını qoydu. 3. 941-ci ildə paytaxtı Ərdəbil şəhəri 3. Bütün Azərbaycan torpaqlarını olan Salarilər dövlətinin əsasını qoydu. vahid dövlət daxilində birləşdirdi. 4. Azərbaycanın şimal-qərb torpaqla- 4. Xəzər dənizində Azərbaycanın rını və Şirvanşahlar dövlətini də özlərindən ticarət gəmiləri üzməyə başladı. asılı hala saldı. Beləliklə, Mərzban ibn Məhəmmədin 5. Dərbəndi ələ keçirdi. Azərbaycan tarixində əsas rolu nədən ibarət 6. Şərqi Gürcüstanı tabe etdi. oldu? Yusif ibn Əbu Sac Mərzban ibn Məhəmməd Paytaxtı dəyişdirib. Xəzər dənizində ticarət gəmiləri Türk mənşəlidir. Xilafət xəzinəsinə xərac üzməyə başladı. Şirvanşahlar dövlətini də göndərilməsi tamamilə dayan dırıldı. Şərqi Gürcüstanı tabe etdi. Dərbənd səddini təmir etdirdi. özlərindən asılı hala saldı . Dərbəndi ələ keçirdi. Gürcü hakimini özündən asılı hala Bütün Azərbaycan torpaq- Dövlətin əsasını qoyub. saldı. larını vahid dövlətdə bir - 944-cü ildə slavyanlarla vuru- Kaxetiyanı ələ keçirdi. ləşdirib. şub. X əsrdə yaşayıblar. 71 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Cavab: İstifadə edilmiş ədəbiyyat  Mərzban ibn Məhəmməd yeni bir 1. Bayramov Ə., Əlizadə Ə. Psixo lo- dövlətin əsasını qoydu və qalibiyyətli mü- giya. Bakı: Çinar-Çap, 2006. haribələr nəticəsində bütün Azərbaycan tor- 2. Veysova Z. Fəal / interaktiv təlim. paqlarını vahid dövlət daxilində birləşdirdi. Müəllimlər üçün vəsait. Bakı: UNİCEF, VI Yaradıcı tətbiqetmə 2007. Şagirdlərə qazandıqları biliklərin 3. Mahmudlu Y., Yusifov Y., Əliyev möh kəmləndirilməsi məqsədi ilə aşağıdakı R., Qocayev Ə. VII sinif Azərbaycan tarixi. məzmunda tapşırıq verilir: Dərslik. Bakı, 2012. Salarilər dövlətinin yaradıcısı Mərz- ban ibn Məhəmməd və Sacilər dövlətinin Н.Гумматова hö km darı Yusif ibn Əbu Sacın fəaliyyət- lərinin fərqli və oxşar xüsusiyyətlərini venn Пути развития осознанной дея- diaq ramı vasitəsi ilə müqayisə edin. тельности учащихся Şagirdlərin hazırlayacağı venn diaq- ramı təqribən 71-ci səhifədə verildiyi kimi Резюме olmalıdır. VII Qiymətləndirmə Масса знаний, собранная в совре- Dərsin sonunda bütün qruplar üzrə менном этапе в разных областях науки, şagirdlərin bilikləri aşağıdakı meyarlar əsa- увеличивается с такой скоростью, что не- sın da qiymətləndirilir: 1. Dövlətin yaran- возможно обучить это всё традщионными ması və inkişafının tarixi şəraitini şərh edir; методами. С этой точки зрения одной из 2. Mərzban ibn Məhəmmədin Azərbaycan главных задач учебы это учить самостоя- tarixindəki rolunu dəyərləndirir; 3. Müqa- тельнему обучению, чтобы учащиеся yisəli sxem hazırlayır. справлялись самостоятельно достиже - Beləliklə, verilmiş bu dərs nümunəsi ния ми науки. belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, Azərbaycan tarixi dərslərində fəal təlimin N.Hummatova mexanizm və metodlarının yaradıcı şəkildə tətbiqi müasir kurikulum islahatının tələblə- The ways of developing students’ rini özündə ifadə edir ki, bu da şagirdlərin cognitive activity idrak prosesinin inkişafında mühüm rol oynayır. Pedaqoji prosesin əməkdaşlıq əsa- Summary sında təşkili nəticəsində müəllim şagirdlərin The article is dedicated to the educa- idrak proseslərinin (məntiqi, tənqidi, yara - tional reforms. It is noted that development dıcı təfəkkürün, hafizə, diqqət və bunlarla of future society depends on the direction of əlaqədar əsas bilik, bacarıq və vərdişlərin) young generation. inkişafına nail olur. Bütün bunlar təlim Developing information-communica- prosesinin nəticəyönümlü olmasını təmin tion technologies help students to learn more edir. information which is impossible to learn without them. Therefore one of the main Rəyçi: dos. H.Cəfərov tasks is to teach learning independently. Thus students must gain knowledge independently. 72