tc mimar sinan güzel sanatlar üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü tarih anabilim dalı ortaçağ tarihi

405 Pages·2009·4.54 MB·Turkish

T.C.
MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ORTAÇAĞ TARİHİ PROGRAMI

ALTIN ORDA-RUS İLİŞKİLERİ VE ALTIN ORDA’NIN RUSYA’YA
ETKİLERİ (ALTIN ORDA DEVLETİ’NİN YIKILIŞI VE ÇARLIK
RUSYASI’NIN KURULUŞ SÜRECİNDE)
(Doktora Tezi)

Hazırlayan:
20036143 İlyas KAMALOV

Danışman:
Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu

İSTANBUL – 2008
T.C.
MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ORTAÇAĞ TARİHİ PROGRAMI

ALTIN ORDA-RUS İLİŞKİLERİ VE ALTIN ORDA’NIN RUSYA’YA
ETKİLERİ (ALTIN ORDA DEVLETİ’NİN YIKILIŞI VE ÇARLIK
RUSYASI’NIN KURULUŞ SÜRECİNDE)
(Doktora Tezi)

Hazırlayan:
20036143 İlyas KAMALOV

Danışman:
Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu

İSTANBUL – 2008

I

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ………………………………………………………………………… IX
ÖZET………………………………………………………………………….. XII
SUMMARY…………………………………………………………………... XIV
KISALTMALAR……………………………………………………………..XVI
GİRİŞ……………………………………………………………………………..1
KAYNAK TANITIMI…………………………………………………………...4

BİRİNCİ BÖLÜM
ALTIN ORDA İLE RUS KNEZLİKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER

I. 1. Moğol İstilâsı Öncesi Rus Knezliklerinin Durumu…………………………40
I. 1.1. Slavların Kökeni ve Ortaya Çıkışı………………………………...40
I.1.2. “Rus” Kelimesinin Ortaya Çıkışı…………………………………..41
I.1.3. Kiyev Rusyası’nın Başlangıcı ve Hristiyanlığın Kabulü…………..42
I.1.4. Kiyev Rusyası’nın Parçalanması…………………………………..43
I. 2. Çengiz Han’ın Ortaya Çıkışı ve Moğol İstilâsı……………………………..45
I.2.1. Temucin’in Doğuşu ve Çengiz Han Unvanını Alması……………45
I.2.2. Moğol İstilâsının Başlangıcı……………………………………....47
I.2.3. Batu Han’ın Avrupa Seferleri ve Altın Orda’nın Kuruluşu……….49
I.2.4. Altın Orda Devleti’nin Adı ve Ak Orda – Gök Orda Meselesi……52
I. 3. Kalka’dan (1223) 1480 Yılına Kadar Altın Orda-Rus İlişkileri…………….57
I.3.1. Kalka Muharebesi ve Rus Topraklarında Altın Orda
Hâkimiyetinin Başlangıcı……………………………………… 57
I.3.2. Berke Han Dönemi…………………………………………………60
I.3.3. Mengü-Timur Han Dönemi……………………………………….. 63
I.3.4. Birinci Fetret Döneminde Rus Knezlikleriyle İlişkiler …………….65
I.3.5. Tokta Han Dönemi…………………………………………………69
I.3.6. Özbek Han Dönemi……………………………………………… 74
II
I.3.7. Canibek Han Dönemi………………………………………………77
I.3.8. İkinci Fetret Döneminde Rus Knezlikleriyle İlişkiler…………….. 78
I. 3.9. Kulikovskaya Muharebesi ve Önemi…………………………… 84
I.3.10. Toktamış Han Dönemi ………………………………………… 87
I.3.11. Toktamış-Timur Mücadelesi ve Altın Orda’nın Parçalanma
Meselesi………………………………………………………….90
I.3.12. Edigey’in Moskova Seferi (1408)………………………………..96
I.3.13. Altın Orda’nın Yıkılış Sürecinde Ruslarla İlişkiler……………..100
İKİNCİ BÖLÜM
RUS KNEZLİKLERİNİN ALTIN ORDA’YA BAĞLILIKLARININ
GÖSTERGELERİ
II.1. Yarlık ………………………………………………………………………110
II.1.1. Hanların Rus Knezlerine Verdikleri Yarlıklar………………… 110
II.1.2. Hanların Rus Knezlerine Gönderdikleri Mektuplar…………… 113
II.1.2.1. Edigey Mirza’nın I. Vasiliy’e Gönderdiği Mektup ……113
II.1.2.1.a. Mektubun Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu…….113
II.1.2.1.b. Mektubun Türkçe Çevirisi……………………………114
II.1.2.1.c. Mektubun Analizi ……………………………………115
II.1.2.2. Ahmet Han’ın III. İvan’a Gönderdiği Mektup ……… 116
II.1.2.2.a. Mektubun Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu ……116
II.1.2.2.b. Mektubun Türkçe Çevirisi……………………………117
II.1.2.2.c. Mektubun Analizi……………………………………. 118
II.1.2.3. Murtaza’nın III. İvan’a Gönderdiği Mektup …………...119
II.1.2.3.a. Mektubun Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu …….119
II.1.2.3.b. Mektubun Türkçe Çevirisi…………………………….120
II.1.2.3.c. Mektubun Analizi……………………………………..120
II.1.3. Hanların Rus Mitropolitlerine Verdikleri Yarlıklar……………….121
II.1.3.1. Mengü Timur Han’ın Adı Belli Olmayan Rus
Mitropoliti’ne Verdiği Yarlık……………………………. 121
II.1.3.1.a. Yarlığın Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu……….122
II.1.3.1.b. Yarlığın Türkçe Çevirisi……………………………….123
III
II.1.3.2. Taydula Hatun’un Mitropolit İvan’a Verdiği Yarlık…..124
II.1.3.2.a. Yarlığın Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu………125
II.1.3.2.b. Yarlığın Türkçe Çevirisi…………………………… 126
II.1.3.3. Taydula Hatun’un Mitropolit Feognost’a Verdiği Yarlık126
II.1.3.3.a. Yarlığın Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu……….127
II.1.3.3.b. Yarlığın Türkçe Çevirisi………………………………128
II.1.3.4. Taydula Hatun’un Mitropolit Aleksey’e Verdiği Yarlık..129
II.1.3.4.a. Yarlığın Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu ………129
II.1.3.4.b. Yarlığın Türkçe Çevirisi………………………………130
II.I.3.5. Berdibek Han’ın Mitropolit Aleksey’e Verdiği Yarlık….130
II.1.3.5.a. Yarlığın Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu……….131
II.1.3.5.b. Yarlığın Çevirisi……………………………………….132
II.1.3.6. Muhammed Bülek Han’ın Mitropolit Mihail’e Verdiği
Yarlık…………………………………………………….133
II.1.3.6.a. Yarlığın Rusça Tercümesinin Transkripsiyonu………..133
II.1.3.6.b. Yarlığın Türkçe Çevirisi……………………………….135
II.1.3.7. Mitropolitlere Verilen Yarlıkların Analizi………………136
II.1.3.7.a. Yarlıkların Şekli……………………………………….136
II.1.3.7.b. Mitropolitlere Verilen Yarlıklar ve
Moğolların Hristyanlara İyi Davranma Meselesi…………137
II.2. Knezlerin Han’ın Yanına Seyahatleri………………………………………..140
II.2.1. Kurultay’a Katılma Amacıyla Yapılan Seyahatler ……………….140
II.2.2. Yarlık Alma Amacıyla Yapılan Seyahatler ………………………..141
II.2.3. Han’ın Yanında Rehin Bırakılan Knez Çocukları………………….148
II.3. Rus Knezlikleri Arasındaki Sorunların Çözümü İçin Kurulan Mahkemeler...149
II.4. Nüfus Sayımı…………………………………………………………………151
II.4.1. Batu Han Zamanında Yapılan Nüfus Sayımları……………………151
II.4.2. 1257-1259 Nüfus Sayımı…………………………………………...151
II.4.3. Nüfus Sayımlarının Amaçları, Teknikleri ve Yapılan Kayıtlar…….153
II.5. Vergi Tedariki………………………………………………………………...154
II.5.1. Ruslardan Toplanan Vergiler……………………………………….154
II.5.1.1. Çıkış (Vıhod)……………………………………………...155
IV
II.5.1.2. Kalan…………………………………………………… 156
II.5.1.3. Kopçur……………………………………………………157
II.5.1.4. Tamga (Poşlina)…………………………………………..158
II.5.1.5. Tütün Vergisi…………………………………………….. 159
II.5.1.6. Sabanlık (Poplujnoe)…………………………………… 160
II.5.1.7. Yam ve Ulag (Podvodı)………………………………… 160
II.5.1.8. Süsün (Korm)……………………………………………..161
II.5.1.9. Salığ……………………………………………………….161
II.5.1.10. Baç (Mıt)……………………………………………… 162
II.5.1.11. Köprü Parası (Mostovşina)………………………………162
II.5.1.12. Ordu Parası (Voyna)……………………………………..163
II.5.1.13. Av Vergisi (Lovitva Hanskaya)………………………….163
II.5.1.14. Koltka (Darı)……………………………………………..163
II.5.1.15. Diğer Vergi ve Yükümlülükler………………………..…164
II.5.2. Ruslardan Toplanan Vergilerin Miktarı………………………….. 164
II.5.3. Vergi Tedariki İle İlgili Çıkan Sorunlar…………………………….166
II.6. Darugalık Müessesesi…………………………………………………………167
II.6.1. Daruga ve Görevleri……………………………………………….. 167
II.6.2. Daruga ve Baskak Meselesi……………………………………… 168
II.6.3. Darugalık Müessesesinin Rusya’daki Uzantısı…………………….170

II.7. Askerî Yükümlülük…………………………………………………………..171
II.8. Para Basımı…………………………………………………………………...173
II.8.1. Moğol İstilâsı Öncesinde Ruslarda Para Basımı……………………173

II.8.2. Altın Orda Döneminde Rusların Para Basımına
Başlamalarının Nedenleri………………………………………………….174
II.8.3. Altın Orda Döneminde Rus Para Birimleri…………………………175
II.8.4. Arapça Yazıların Bulunduğu Rus Paraları………………………….176
II.8.5. Han-Knez İlişkilerinin Paraların Şekline Yansıması……………….178
V
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ALTIN ORDA DEVLETİ’NİN RUSYA ÜZERİNDEKİ SİYASÎ ETKİLERİ

III.1. Moğol Etksisi mi, Altın Orda Etkisi mi, Tatar Etkisi mi?..............................182
III.1.1. Tatar Teriminin Ortaya Çıkışı……………………………………. 183
III.1.2. Tatar Türkleri ……………………………………………………..186
III.1.3. Tatar Teriminin Etimolojisi………………………………………..189
III.1.4. Türk-Moğol Etkisi ………………………………………………...190
III.2. Moskova’nın Güçlenmesinde Altın Orda’nın Etkisi………………………...191
III.2.1. Moskova Knezliği’nin Yükselişinin Nedenleri…………………….191
III.2.2. İlk Moskova Knezi Daniil Aleksandroviç (1270’liler –1303)……..193
III.2.3. Knez Yuriy Daniloviç (1303-1325)………………………………..194
III.2.4. İvan Daniloviç (Kalita) (1325-1340) ve Moskova’nın Merkez
Haline Gelmesi……………………………………………………..195
III.2.4.a. Moskova’nın Siyasî Merkez Haline Gelmesi…………………….195
III.2.4.b. Moskova’nın Rus Knezliklerinin Dinî Merkezi Olması……… 197
III.2.5. İvan Kalita Döneminin Değerlendirilmesi…………………………198
III.2.6. Knez Semön İvanoviç (1340-1353) ve Knez İvan İvanoviç
(1353-1359)……………………………………………………… 199
III.2.7. Dmitriy İvanoviç (Donskoy) (1359-1389) ve Rusların İlk
Galibiyeti…………………………………………………………..199
III.2.8. Knez I. Vasiliy (1389-1425)……………………………………….201
III.2.9. Knez II. Vasiliy (1425-1462) ve Moskova’nın III. Roma
İddiası………………………………………………………………202
III.2.10 Knez III. İvan (1462-1505) ve Bağımsızlığın Kazanması……… 204
III.3. Altın Orda’nın Rus Topraklarının Latinleşmesini Engellemesi …………….206
III.3.1. Haçlı Yayılmacılığına Karşı Rus-Altın Orda İşbirliği…………….206
III.3.2. Litvanya Yayılmacılığına Karşı Rus-Altın Orda İşbirliği……… 210
III.3.3. Rus Topraklarının Moskova ve Litvanya Arasında
Paylaşılması………………………………………………………………..213
III.3.4. Moskova-Litvanya Mücadelesinin Devamı ………………………214
III.4. Rus Kilisesinin Güçlenmesinde Altın Orda’nın Rolü ……………………...216
VI
III.4.1. Rus Din Adamlarına Göre Moğol İstilâsı ……………………….. 216
III.4.2. Yeni Rus “Azizleri” ve Altın Orda’ya Karşı Gizli Mücadele …….218
III.4.3. Altın Orda’nın İmtiyazlı Kıldığı Kilisenin, Rusya’nın
Bağımsızlığı Elde Etmesindeki Rolü……………………………...219

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ALTIN ORDA’NIN RUS DEVLET TEŞKİLATI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

IV.I. Rus Topraklarının Taksimi…………………………………………………...224
IV. 2. İktidar………………………………………………………………………..226
IV. 2.1. Knezin Durumu……………………………………………………226
IV. 2.2. Toprakların Tek Sahibi: Knezler………………………………… 228
IV. 2.3. Knez Unvanından Çar Unvanına………………………………….231
IV. 2.4. Knezlerin Rus Meclisi Veçeleri Kaldırmaları……………………..234
IV. 2.5. Rus Despotluğu: Altın Orda’nın Mirası mı? …………………… 235
IV. 2.6. “Taç” Geleneği ve Monomah Şapkası……………………………237
IV. 2.7. Rus Devlet Sembolleri Üzerindeki Altın Orda Etkisi……………..239
IV.2.7.1. Rus Devlet Arması……………………………………….239
IV.2.7.1.a. Devlet Armasındaki Süvari…………………………….239
IV.2.7.1.b. Devlet Armasındaki Çift Başlı Kartal………………….241
IV. 2.7.1.c. Devlet Armasındaki “Yerel” Semboller……………….242
IV.2.7.1.d. Devlet Armasındaki Hükümdarlık Asası………………243
IV. 3. Soylu Sınıfın Durumu……………………………………………………….244
IV. 3.1. Boyarlar………………………………………………………… 244
IV. 3.2. “Hizmetli” Knezler………………………………………………..246
IV.3.3. Mestniçestvo: Altın Orda’dan Benimsenen Uygulama……………247
IV. 3.4. Rusya’nın Kurultayı: Zemskiy Sobor ……………………………248
IV. 3.5. Aristokrat Sınıfının Diğer Temsilcileri …………………………..249
IV. 4. Şehir Halkı………………………………………………………………… 251
IV. 5. Köy Halkı…………………………………………………………………..252
IV. 6. Rus Devletinde Ünlü Tatarlar………………………………………………254
IV.6.1. Tatar ve Atalarının Rus Topraklarına Göçleri…………………….254
VII
IV.6.2. Türk Kökenli Tanınan Rus Aileleri ……………………………….257
IV.6.3. Altın Orda ve Rus Hükümdarları Arasındaki Evlilikler…………...263
IV.6.4. Türk Kökenli Asilzadelerin Rus Tarihindeki Rolleri…………… 266
IV.6.4.1. Altın Orda Kökenli Çarlar……………………………….266
IV.6.4.1.a. Semön Bekbulatoviç ve IV. İvan………………………266
IV.6.4.1.b. Boris Godunov…………………………………………268
IV.6.4.2. Altın Orda Kökenli Rus Çariçeleri……………………….269
IV.6.4.2.a.Solomaniye Saburova………………………………… 269
IV.6.4.2.b. Yelena Glinskaya………………………………………269
IV.6.4.2.c. İrina Godunova…………………………………………270
IV.6.4.2.d. Natalya Narışkina …………………………………… 270
IV.6.4.2.e. Marfa Apraksina ……………………………………….270
IV. 7. Rusların Türk İsimlerini Benimsemeleri………………………………… 271
IV. 8. Askerî Alandaki Etkiler……………………………………………………..271
IV.8.1. Rus Askerî Düzeninin Altın Orda Örneğinde Oluşturulması…….. 272
IV.8.2. Rus Ordusundaki Türk-Moğol Silahları………………………… 275

BEŞİNCİ BÖLÜM
ALTIN ORDA’NIN RUSYA ÜZERİNDEKİ SOSYO-EKONOMİK VE
KÜLTÜREL ETKİLERİ
V.1. Ekonomi Alandaki Etkiler……………………………………………………279
V.1.1. Şehircilik……………………………………………………………279
V.1.2. Köy Ekonomisi……………………………………………………..283
V.1.3. Ticaret………………………………………………………………285
V.2. Postacılık……………………………………………………………………..291
V.3. Hukuk………………………………………………………………………..293
V.4. Diplomasi…………………………………………………………………….297
V.4.1. Altın Orda Öncesinde ve Sonrasında Rus Knezliklerinin Dış
Politikası……………………………………………………………………297
V.4.2. Altın Orda’nın Rus Diplomasisi Üzerindeki Etkisi…………………299
V.5. Dil……………………………………………………………………………..304
V.6. Edebiyat………………………………………………………………………306