tc marmara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü temel islam bilimleri anabilim dalı arap dili ve

552 Pages·2013·7.19 MB·Turkish

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELÂGATI BİLİM DALI

KUŞADALI MUSTAFA BİN HAMZA
VE
“NETÂİCU’L-EFKÂR FÎ ŞERHİ’L-İZHÂR” ADLI ESERİ
(İNCELEME VE TAHKİK)

Doktora Tezi

MUSTAFA İSMAİL DÖNMEZ

İstanbul, 2013
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELÂGATI BİLİM DALI

KUŞADALI MUSTAFA BİN HAMZA
VE
“NETÂİCU’L-EFKÂR FÎ ŞERHİ’L-İZHÂR” ADLI ESERİ
(İNCELEME VE TAHKİK)

Doktora Tezi

MUSTAFA İSMAİL DÖNMEZ

Danışman: Doç. Dr. GALİP YAVUZ

İstanbul, 2013

GENEL BİLGİLER

Adı ve Soyadı : Mustafa İsmail DÖNMEZ
Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri
Bilim Dalı : Arap Dili ve Belâgatı
Tez Danışmanı : Doç. Dr. Galip YAVUZ
Tez Türü ve Tarihi : Doktora - Eylül 2013
Anahtar Kelimeler : Nahiv, Birgivî, İzhâru’l-esrâr, Kuşadalı Mustafa, Netâicü’l-efkâr

ÖZET

KUŞADALI MUSTAFA BİN HAMZA VE “NETÂİCU’L-EFKÂR FÎ ŞERHİ’L-
İZHÂR” ADLI ESERİ
(İNCELEME VE TAHKİK)

XVI. asır Osmanlı âlimlerinden olan İmam Birgivî’nin (ö.981/1573) nahive ilmine
dair telif ettiği İzhâru’l-esrâr bu sahada önemli bir yer edinmiş, uzun yıllar Osmanlı
medreselerinde okutulmuş ve büyük bir kabul görmüştür. Kuşadalı Mustafa b. Hamza’nın
(ö.1085/1674’den sonra) Netâicü’l-efkâr adlı İzhar şerhi bu alanda yazılan şerhlerin meşhuru
olup, en çok rağbet göreni olmuştur. Uzun yıllar Osmanlı medreselerinde İzhâru’l-esrâr ile
birlikte ders kitabı olarak okutulmuştur.
Biz de bu çalışmamızda İzhâr ile beraber yıllarca okutulmuş olan bu eseri, müellifini,
üzerine yapılan haşiye çalışmalarını ve kıymet-i ilmiyyesini ortaya koymaya çalıştık.
Çalışmamız, inceleme ve metnin tahkiki olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır.
Türkçe olan birinci kısım; giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. GİRİŞ bölümünde Osmanlı
medreselerinde eğitim ve eğitim müfredatıyla Netâicü’l-efkâr’ın müfredattaki yeri ortaya
konulmaya çalışılmıştır. 2. BÖLÜM’de müellifin hayatına ve eserlerine dair bilgiler
verilmiştir. 3. BÖLÜM’de İmam Birgivî ve İzhâru’l-esrâr’ına dair kısa bir malumat
verildikten sonra Kuşadalı Mustafa b. Hamza’nın Netâicü’l-efkâr adlı eseri tafsilatlı olarak ele
alınmıştır. Arapça olan 4. BÖLÜM’de Netâicü’l-efkâr’ın tahkikli metni yer almaktadır.

I
GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname : Mustafa İsmail DÖNMEZ
Field (Department) : Theology
Programme (Sub-department) : Arabic Language and Literature
Supervisor : Associate Professor Galip YAVUZ
Degree Awerded and Date : Doctorate - September 2013

Keywords : Grammer, Birgivi, İzhâru’l-esrâr, Kuşadalı Mustafa,
Netâicü’l-efkâr

ABSTRACT

MUSTAFA BİN HAMZA of KUŞADASI and His “NETÂİCU’L-EFKÂR FÎ ŞERHİ’L-
İZHÂR” (Review and Analysis)

İzhâru’l-esrâr by İmam Birgivî (d. 981/1573), who was one of the leading figures of the
Ottoman scholars, had widely been valued and taught in the Ottoman madrasas. And
Netâicü’l-efkâr by Mustafa b. Hamza of Kuşadası has been the most famous and mostly
regarded of all the commentaries of İzhar. The latter had been read for several decades in the
Ottoman classic schools.
In this study we have tried to introduce the latter work, which had been taught for years
along with İzhar, and to treat the commentaries made upon it, and to show how important it is
scholarly.
This study consists of two chapters; review and the analysis of the text. In the first,
which is in Turkish, is composed of two parts. In the “Introduction” we have endeavoured to
treat the system of education and the syllabus and the place Netâicü’l-efkâr had in it. And in
the “2nd PART” is given information on the life and work of the author. In the “3rd PART”
after some information given on Imam Birgivi and his İzhâru’l-esrâr, Netâicü’l-efkâr of
Mustafa b. Hamza is reviewed in detail. And the “4th PART” there is the critical text of
Netâicü’l-efkâr.
II
İÇİNDEKİLER

GENEL BİLGİLER ............................................................................................................. I
ÖZET .................................................................................................................................... I
GENERAL KNOWLEDGE ................................................................................................II
ABSTRACT .........................................................................................................................II
İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. III
ÖNSÖZ .............................................................................................................................. VI
Mustafa İsmail DÖNMEZ ................................................................................................ VII
KISALTMALAR ............................................................................................................ VIII
GİRİŞ .................................................................................................................................... 1
1.1. Osmanlı Medreselerinde Eğitim....................................................................................1
1.1.1. İlk Öğretim Müesseseleri ........................................................................................1
1.1.2. Orta ve Yüksek Eğitim ve Öğretim Müesseseleri (Medreseler) ...............................2
1.1.2.1. Umûmî Medreseler ...........................................................................................2
1.1.2.1.1. Yirmili Medreseler (Hâşiye-i Tecrid Medreseleri): .....................................2
1.1.2.1.2. Otuzlu Medreseler (Miftah Medreseleri) .....................................................3
1.1.2.1.3. Kırklı Medreseler .......................................................................................3
1.1.2.1.4. Ellili Medreseler .........................................................................................4
1.1.2.1.5. Sahn-ı Semân Medreseleri ..........................................................................4
1.1.2.1.6. Altmışlı Medreseler ....................................................................................5
1.1.2.2. İhtisas Medreseleri ...........................................................................................5
1.1.2.2.1. Dâru’l-Hadîsler ..........................................................................................5
1.1.2.2.2. Dâru’l-Kurrâlar ..........................................................................................6
1.1.2.2.3. Dâru’t-Tıblar ..............................................................................................6
1.2. Eğitim Müfredâtinda Nahiv Kitaplari ve Netâicü’l-Efkâr ..............................................6
1.2.1. İlimlerin Tasnifi İle İlgili Eserlere Göre Osmanlı Medreseleri Müfredat Programı ..7
1.2.1.1. Manzûme-i Tertîb-i Ulûm .................................................................................7
1.2.1.2. Tertîbu’l-Ulûm .................................................................................................7
1.2.1.3. Tertîbü’l-Ulûm .................................................................................................8
1.2.1.4. Kasîde fi’l-kütübi’l-meşhûra .............................................................................8
1.2.1.5. Kevâkib-i Seb’a ................................................................................................9
1.2.2. Osmanlı Âlimlerinin Tercüme-i Hâllerine Göre Osmanlı Medreseleri Müfredat
Programları ......................................................................................................................9
İKİNCİ BÖLÜM
KUŞADALI MUSTAFA B. HAMZA’NIN HAYATI VE ESERLERİ
2.1. Kuşadalı Mustafa B. Hamza’nın Hayatı ...................................................................... 15
2.2. Tahsil Hayatı ve Hocaları ........................................................................................... 18
2.3. Talebeleri ................................................................................................................... 19
2.3.1. Kuşadalı Şeyh Ahmed Efendi ............................................................................... 19
2.3.2.1. Kuşadalı Ahmed Efendi’nin Eserleri .............................................................. 19
2.3.2.2. Vefat Tarihi ve Yeri ....................................................................................... 20
2.4. Eserleri ....................................................................................................................... 20
III
2.4.1. Tespit Ettiğimiz Eserleri ....................................................................................... 20
2.4.1.1. Netâicü’l-Efkâr ............................................................................................... 21
2.4.1.2. Haşiye Alâ İmtihâni’l-Ezkiyâ ......................................................................... 21
2.4.2. Müellife Nispet Edilen Eserler .............................................................................. 25
2.4.2.1. El-Hayât Şerhu Şurûti’s-Salât ......................................................................... 25
2.4.2.2. Şerhu Lübbi’l-Elbâb ....................................................................................... 25
2.4.2.3. Şerh Fi’t-Ta’accüb .......................................................................................... 26
2.4.2.4. Şerhu Dîbâceti’l-Halebî .................................................................................. 26
2.4.2.5. Emsile Şerhi ................................................................................................... 27
2.4.2.6. Risâle-i Dil ..................................................................................................... 27
2.5. Kuşadalı Mustafa b. Hamza İle Karıştırılan Şahsiyetler .............................................. 27
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
NETÂİCU’L-EFKÂR
3.1. İzhâru’l-Esrâr ............................................................................................................. 33
3.1.1. İzhâru’l-Esrâr Müellifi İmam Birgivî .................................................................... 33
3.1.1.1. Hayatı ............................................................................................................ 33
3.1.1.2. Birgivî’nin Eserleri ......................................................................................... 33
3.1.2. İzhâru’l-Esrâr’ın Önemi ........................................................................................ 35
3.1.3. İzhâru’l-Esrâr Üzerine Yapılan Çalışmalar ........................................................... 35
3.2. Netâicu’l-Efkâr Şerhu İzhâri’l-Esrar ........................................................................... 38
3.2.1. Kitabın Adı ve Müellife Aidiyeti .......................................................................... 38
3.2.2. Eserini Telif Sebebi .............................................................................................. 39
3.2.3. Kitabında İzlediği Metod ...................................................................................... 40
3.2.3.1. Üslubu ve İlmi Konuları Ortaya Koyuş Tarzı.................................................. 40
3.2.3.2. Ulemanın Görüşleri İle İlgili Metodu .............................................................. 45
3.2.3.3. Tercihleri ve Ta‘lilleri .................................................................................... 46
3.2.4. Yararlandığı Kaynaklar ........................................................................................ 48
3.2.4.1. Açıkça İsmini Zikrettiği Kitaplar .................................................................... 48
3.2.4.2. Görüşlerine Yer Verdiği Âlimler .................................................................... 50
3.2.4.3. Belli Bir Kimseye Nispet Etmeden Yer Verdiği Görüşler ............................... 51
3.2.5. Şarihin İzlediği Nahiv Usulü Esasları ................................................................... 51
3.2.5.1. Sema’ Delili ................................................................................................... 52
3.2.5.1.1. Kur’an-ı Kerim ve Kıraatleri .................................................................... 52
3.2.5.1.2. Hadis-i Şerifler ......................................................................................... 55
3.2.5.1.3. Fasih Arap Şiiri ........................................................................................ 56
3.2.5.2. Kıyas .............................................................................................................. 58
3.2.5.3. İcmâ ............................................................................................................... 60
3.2.5.4. İllet Türleri ve Ta‘lilleri .................................................................................. 61
3.2.5.4.1. İllet Türleri ............................................................................................... 61
3.2.5.4.1.1. Teşbih İlleti ........................................................................................ 61
3.2.5.4.1.2. İstiskal İlleti ....................................................................................... 62
3.2.5.4.1.3. İllet-i Fark .......................................................................................... 62
3.2.5.4.1.4. Te’kid İlleti ........................................................................................ 63
3.2.5.5.1.5. Ta’vîz İlleti ........................................................................................ 63
3.2.5.5.1.6. Nazîr İlleti .......................................................................................... 63
3.2.5.4.1.7. Nakîz İlleti ......................................................................................... 64
IV
3.2.5.4.1.8. Müşâkele İlleti ................................................................................... 64
3.2.5.4.1.9. Muâdele İlleti ..................................................................................... 65
3.2.5.4.1.10. Mücaveret İlleti ................................................................................ 65
3.2.5.4.1.11. Vücub İlleti ...................................................................................... 65
3.2.5.4.1.12. Cevâz İlleti ....................................................................................... 65
3.2.5.4.1.13. Tağlîb İlleti ...................................................................................... 66
3.2.5.4.1.14. İllet-i Tahfif...................................................................................... 66
3.2.5.4.1.15. İllet-i Asl .......................................................................................... 66
3.2.5.4.1.16. Evlâ İlleti ......................................................................................... 67
3.2.5.4.1.17. İllet-i İş’âr ........................................................................................ 67
3.2.5.4.2. Ta‘lilleri ................................................................................................... 67
3.2.5.5. Musannıf Birgivî ve Diğer Âlimler İle İlgili Değerlendirmeleri ve Tenkitleri .. 68
3.2.5.5.1. Musannıf Birgivî ...................................................................................... 68
3.2.5.5.2. Diğer Ulema İle İlgili Değerlendirmeleri Ve Tenkitleri............................. 77
3.2.5.6. Nahiv İlmi Haricinde Kullandığı Terminoloji ................................................. 83
3.2.5.6.1. Belâgat ..................................................................................................... 83
3.2.5.6.2. Mantık...................................................................................................... 87
3.2.5.6.3. Kelam ...................................................................................................... 87
3.2.5.7. Netâicü’l-Efkâr’a Yönelik Tenkitler ............................................................... 88
3.2.5.8. Netâicü’l-Efkâr Üzerine Yapılan Çalışmalar ................................................... 91
3.2.5.9. Netâicü’l-Efkâr’ın İzhar Şerhleri Arasındaki Yeri ......................................... 106
3.2.5.9.1. Kendisinden Önceki İzhar Şerhleri İle İlgili Değerlendirmeleri .............. 107
3.2.5.9.2. Kendisinden Sonraki İzhar şerhlerine Etkileri ......................................... 108
3.2.5.10. Netâicü’l-Efkâr’ın Değerlendirilmesi .......................................................... 111
3.2.5.10.1. Eserin İlmî Kıymeti .............................................................................. 111
3.2.5.10.2. Eserdeki Eksiklikler ............................................................................. 112
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TAHKİK METODU VE NETÂİCÜ’L-EFKÂR’IN TAHKİKLİ METNİ
4.1. Tahkikte Kullanılan Nüshaların Tavsifi .................................................................... 117
4.1.1. Hamidiye - 1290 (ح) ........................................................................................... 117
4.1.2. Süleymaniye - 931 (س) ....................................................................................... 117
4.1.4. Manisa, 6614 (م) ................................................................................................. 118
4.2. Metin Tesisinde Takip Edilen Yöntem ...................................................................... 119
SONUÇ ............................................................................................................................. 121
BİBLİYOGRAFYA .......................................................................................................... 124
EKLER ............................................................................................................................. 131
1- Hamidiye, Nu.1290, vr. 1b-2a ........................................................................................ 131
2-Hamidiye, Nu. 1290, vr. 109b-110a ................................................................................. 132
3- Süleymaniye, Nu. 931, vr. 1b-2a .................................................................................... 133
4- Manisa, Nu.6614, vr.153b5- Kuşadalı Şeyh Mustafa b. Hamza’nın kabrinin bulunduğu
türbe. Kuşadası-AYDIN ..................................................................................................... 135
5- Kuşadalı Şeyh Mustafa b. Hamza’nın kabrinin bulunduğu türbe. Kuşadası-AYDIN ....... 136

V
ÖNSÖZ
İslâm dininin ana kaynakları olan Kur’an ve sünnet başta olmak üzere İslamî ilimlerin
anlaşılması için Arap dili önemli ve vazgeçilmez bir yere sahip olmuştur. İslamiyet’in gelişine
kadar Arapçanın kullanımı Arap yarımadasıyla sınırlı idi. Fakat bu dil, İslâm’ın gelişi ve Arap
yarımadasının dışında yayılmasıyla doğru orantılı olarak İslâm kültür ve medeniyetinin dili
haline gelmiştir. Kur’an-ı Kerim’in nüzulünden önce Arap dilinin gramerine dair yazılı bir
eser bulunmamakta idi. Ancak Kur’an’ın nüzulü ile birlikte onun doğru anlaşılması,
öğrenilmesi ve korunması kaygısı ile Arapçanın grameri şekillenmiş ve olgunlaşma sürecine
girmiştir.
İslamiyet’in Arap olmayan toplumlar arasında da yayılmasıyla birlikte Arapça birçok
millet için öğrenilmesi gereken bir dil haline gelmiştir. Türklerin İslâm dinine girmeleri ve
Arap toplumu ile birçok alanda münasebet içerisinde olmaları bu dili Türk toplumu için
önemli bir hale getirmiştir.
Dinin temeli olan Kur’an ve sünnet ile diğer İslami ilimlerin anlaşılması Arap diline
bağlıdır. Bu sebeple Osmanlı’da Arap dilinin öğrenimine büyük bir önem verilmiştir.
Medreselerde Arapça eğitimi verilmiş, bu lisanın öğretilmesi için âlimler tarafından çeşitli
telif çalışmaları yapılmıştır.
XVI. asır Osmanlı âlimlerinden olan İmam Birgivî’nin (ö.981/1573) nahiv ilmine dair
telif ettiği İzhâru’l-esrâr bu sahada önemli bir yer edinmiş, uzun yıllar Osmanlı
medreselerinde okutulmuş ve büyük bir kabul görmüştür. Bu rağbetin bir neticesi olarak eser
üzerine birçok şerh çalışması yapılmıştır. İzhâru’l-esrâr günümüzde dahi güncelliğini
korumaktadır. Başta klasik usulle Arapça eğitimi veren kurumlar olmak üzere, Arap dili
grameri öğretiminde okutulmakta, üzerine tercüme ve şerh çalışmaları yapılmaktadır.
Kuşadalı Mustafa b. Hamza’nın telif etmiş olduğu Netâicü’l-efkâr adlı İzhâr şerhi de uzun
yıllar Osmanlı medreselerinde İzhâru’l-esrâr ile birlikte ders kitabı olarak okutulmuştur.
Biz de bu çalışmamızda İzhâr’ın en meşhur şerhi olup onunla ile beraber yıllarca
okutulmuş olan bu eseri, müellifini, üzerine yapılan haşiye çalışmalarını ve kıymet-i
ilmiyyesini ortaya koymaya çalıştık.
Çalışmamız inceleme ve metnin tahkiki olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır.
Türkçe olan birinci kısım; giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. GİRİŞ bölümünde Osmanlı
medreselerinde eğitim ve eğitim müfredatıyla Netâicü’l-efkâr’ın müfredattaki yeri ortaya
VI
konulmaya çalışılmıştır. II. BÖLÜM’de müellifin hayatına ve eserlerine dair bilgiler
verilmiştir. III. BÖLÜM’de İmam Birgivî ve İzhâru’l-esrâr’ına dair kısa bir malumat
verildikten sonra Kuşadalı Mustafa b. Hamza’nın Netâicü’l-efkâr adlı eseri tafsilatlı olarak ele
alınmıştır. Arapça olan IV. BÖLÜM’de tahkik metodu ve Netâicü’l-efkâr’ın tahkikli metni
yer almaktadır.
Bu çalışmanın ortaya çıkmasında yardımlarını esirgemeyen pek çok kimseye teşekkür
borçluyum. Öncelikle bu çalışmayı tez konusu olarak belirleyen hocam Prof. Dr. Ahmet
Turan Arslan’a ve danışman hocam Doç. Dr. Galip Yavuz’a şükranlarımı sunarım. Değerli
tenkit ve tavsiyelerinden istifade ettiğim hocalarım Prof. Dr. İsmail Durmuş, Prof. Dr.
Hüseyin Elmalı, Doç. Dr. Halil İbrahim Kaçar ve Doç. Dr. Adem Yerinde’ye de teşekkür
ediyorum.
Çalışmam esnasında desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Mehmet Erdem, Yrd. Doç. Dr.
Abdussamed YEŞİLDAĞ, Dr. Ahmet Doğan, Selman Soydemir, Yusuf Danegöz ve Mustafa
Kuş’a müteşekkirim.
Ayrıca tez çalışmam boyunca kendilerine yeterince zaman ayıramadığım çok sevdiğim
kızlarım Elif Sude ve Hatice Berna’ya muhabbetlerimi arz ediyorum.

Mustafa İsmail DÖNMEZ
İstanbul, 2013

VII