tc istanbul üniversitesi sağlık bilimleri enstitüsü danışman prof. dr. h. nil sarı tıp tarihi ve etik anabil

164 Pages·2015·3.92 MB·Turkish

T.C.
İSTANBUL ÜNİ VERSİTESİ
SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

( YÜKSEK LİSANS TEZİ )

ARKEOLOJİK BULGULAR IŞIĞINDA, ANADOLU VE
MEZOPOTAMYA COĞRAFYASINDA, SEMAVİ DİNLER

ÖNCESİNDE SAĞLIK BAĞLAMINDA ADAK OLARAK
VERİLEN KURBAN İNANCI

TUĞBA GENCER

DANIŞMAN

PROF. DR. H. NİL SARI

TIP TARİHİ VE ETİK ANABİLİM DALI

TIP TARİHİ VE ETİK PROGRAMI

İSTANBUL-2015
ii

TEZ ONAYI
iii

BEYAN

Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına
kadar bütün safhalarda etik dışı davranışımın olmadığını, bu tezdeki bütün bilgileri
akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, bu tez çalışmayla elde edilmeyen bütün
bilgi ve yorumlara kaynak gösterdiğimi ve bu kaynakları da kaynaklar listesine
aldığımı, yine bu tezin çalışılması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici
bir davranışımın olmadığı beyan ederim.

"Ad Soyadı" (İmza)
Tugba Gencer
iv

İTHAF

Çalışmamı, öncelikle eğitim ve öğrenim hayatımda her zaman yanımda olan,
maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen, biricik babam Hüseyin Gencer’e,
canım annem Namıka Gencer’e, yurt dışı gezilerimde benden desteğini esirgemeyen ve
tezimi yazmamda her daim yanımda olan ağabeyim Murat Gencer’e ve Cerrahpaşa Tıp
Fakültesi personeli canım ablam Biyolog Betül Gencer’e ithaf ediyorum.
v

TEŞEKKÜR
Bu tez çalışmasında,
Yüksek lisans eğitimim boyunca verdiği destek ile bu tezin gerçekleşmesini mümkün
kılan değerli tez danışmanım, Prof. Dr. H.Nil Sarı’ya
Başta bölüm başkanımız Prof. Dr. Ayten Altıntaş olmak üzere, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp
Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı’ndaki kıymetli hocalarıma ve Mahmut
Gürgan Hocama
Müze araştırmalarım sırasında veriler konusunda maddi ve manevi yardımlarını
esirgemeyen Anadolu Medeniyetler Müzesi Müdürü Halil Demirdelen Bey, İstanbul
Arkeoloji Müzesinde Arkeolog ve Sanat Tarihci Nilüfer Aydın’a
Bölümlerinin kapılarını sonuna kadar açarak, bana çok güzel çalışma ortamları
hazırlayan Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Deney Hayvanları Araştırma Merkezi Müdürü
Doç. Dr. Vehbi Altınçul, Biolog Betül Gencer, Biolog Çetin Karaca ve Hizmetli Zeynel
Bilici’ye
Çalışmamın son haline gelmesindeki önemli katkıları için Dr. Pınar Atakan
Birler, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi Gamze Nesipoğlu, Alpen
Ortug, Tolga Mutaf, Uzm. Arkeolog Nuray Kaygaz ve Arkeolog Muzaffer Özçiriş’e
ve
Bütün hayatım boyunca olduğu gibi bu çalışmam sırasında da göstermiş olduğu anlayış
ve tüm destekleri ile Aileme Sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Tuğba Gencer
İSTANBUL
vi

İÇİNDEKİLER
TEZ ONAYI ..................................................................................................................... ii
BEYAN ............................................................................................................................ iii
İTHAF .............................................................................................................................. iv
TEŞEKKÜR ...................................................................................................................... v
İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ vi
TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................... viii
ŞEKİLLER LİSTESİ ....................................................................................................... ix
RESİMLER LİSTESİ ...................................................................................................... xi
SEMBOLLER / KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................ xiii
ÖZET .............................................................................................................................. xv
ABSTRACT ................................................................................................................... xvi
1. GİRİŞ VE AMAÇ ......................................................................................................... 1
2. GENEL BİLGİLER ...................................................................................................... 3
2.1. Sağlık İçin Verilen Adak ve Kurban İnancı Üzerine ............................................ 3
2.2. Adak Anlamı ve Tanımı: ........................................................................................ 4
2.3. Kurban Anlam ve Tanımı: ..................................................................................... 7
2.4. İnanç Açısından Adak ve Kurban .......................................................................... 9
2.5. Adak ve Kurban ile ilgili Kuramsal Görüşler ...................................................... 11
2.5.1. Hediye Kuramı .............................................................................................. 11
2.5.2. Totemik Yemek Kuramı (Komünyon Teorimi) ............................................ 13
2.5. . Kutsalla İlişki Kurma Kuramı ....................................................................... 15
2.5.4. Büyü Olarak Kurban Kuramı ........................................................................ 16
2.5.5. Psikanalitik Yönden Kurban Kuramı ............................................................ 17
2.5.6. Şiddeti Başka Yöne Çevirme Vasıtası Olarak Kurban .................................. 19
2.6. Adak ve Kurbanın İlk Dönem İnsanı İçin Önemi: ............................................... 22
2.7. Adak ve Kurban Çeşitleri ..................................................................................... 24
2.7.1. Adak çeşitleri ................................................................................................. 24
2.7.2. Kurban çeşitleri ............................................................................................. 34
2.7.2.1. Kansız Kurbanlar .................................................................................... 35
2.7.2.2. Kanlı Kurban ........................................................................................... 37
2.7.2.2.1. İnsanın kurban edilişi: “İlklerin Kurbanı” ........................................ 47
vii

2.7.2.2.2. Esir ve hizmetkârların kurban edilmesi (zafer onuru ve kefaret
adına) ................................................................................................................ 55
2.7.2.2. . Savaş Esirlerinin Kurban Edilmesine Dair ...................................... 56
2.7.2.2.4. Ana Tanrıça (Kybele) Kültü ............................................................. 64
2.7.2.2.4.1. Mitosu (Hikâyesi) ...................................................................... 67
2.7.2.2.4.2. Rahiplerin cinsel uzuvlarini kesmesi ......................................... 73
2.8. Kurban Edilen Koyun ve Kuzuda Karaciğer Falı (Hepatoskopi) Uygulaması .... 76
2.8.1. (Mezopotamya kültüründe) kehanetin önemi: ............................................... 76
2.8.1.1. (Mezopotamya kültüründe) hastalık algısı: ............................................ 77
2.8.1.2. Hekimler ................................................................................................. 81
2.8.1. . Karaciğer modelleri ve bakımı ............................................................... 83
2.8.2. Hititlerde kehanet ve falcılık ......................................................................... 87
2.8.2.1. Fal ve hastalık ilişkisi ............................................................................. 88
2.8.2.2. Hekimler ................................................................................................. 91
2.8.2. . Karaciğer, et falı (KUŠ) falı ................................................................... 92
2.8. . Antik Yunan, Roma (Klasik dönemde kehanet algısı ve karaciğer falı) ....... 95
2.8. .1. Karaciğer (iç organ falı) .......................................................................... 97
. GEREÇ VE YÖNTEM ............................................................................................. 102
.1. SAHA ÇALIŞMASINDA SAPTANAN KURBANLA İLGİLİ ESERLER ..... 102
4. BULGULAR ............................................................................................................. 103
4.1. Mezopotamya Kültürü: Sümer-Akad-Babil-Asur-Elam .................................... 103
4.2. Mezopotamya Kültüründe, Sağlık Bağlamında Sunulan Kurbana İlişkin
Bulgular ..................................................................................................................... 108
4.2.1. RESİMLER ................................................................................................. 109
4.3. ANADOLU- HİTİT ........................................................................................... 119
4.4. YUNAN VE ROMA .......................................................................................... 123
5. TARTIŞMA .............................................................................................................. 130
KAYNAKLAR ............................................................................................................. 132
TELİF HAKKI İZNİ ..................................................................................................... 142
ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................. 145
viii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 2.1. Adak Kelimesinin, Eski Yakın Doğu’da (Ön Asya): Erken Babil, III. Ur,
Erken Akad ve Akad Dönemi’nde, Kullanımına İlişkin Sözcükler 5
Tablo 4.1. Mezopotamya Coğrafyasının, Konu Bağlamında, Tarihsel Açıdan
İncelenmesi 107
ix

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil.2.1. II. Murşili’nin Veba duası, tablet metin çevirisi 25
Şekil.2.2. Adak heykelleri 26
Şekil.2.2.1. Adak heykelleri 26
Şekil.2. . Vücuda ait organ modelleri: Hekim Amynos Mabedi’nde bulunan
adak paneli 27
Şekil.2. .1. Vücuda ait organ modelleri: Sağ ve sol elin tasvir edildiği
adak modeli 27
Şekil.2. .2. Vücuda ait organ modelleri: Sağ göğüs ve koltuk altının bir
bölümünün tasvir edildiği model 28
Şekil.2. . . Vücuda ait organ modelleri: Göğüs modeli 28
Şekil.2. .4. Vücuda ait organ modelleri: Kadına ait genital
bölgenin tasvir edildiği model 28
Şekil.2. .5. Vücuda ait organ modelleri: Erkek vücudunun arka bölgesi,
belden üst bacak bölümüne kadar 29
Şekil.2. .6. Vücuda ait organ modelleri: Kadın kafası ve hemen altında
kadına ait yüzün tasvir edildiği adak modeli 29
Şekil.2. .7. Vücuda ait organ modelleri: Vücudun boyuna kadar
üst bölgesi ve bacak modeli 30
Şekil.2. .8. Vücuda ait organ modelleri: Sağ kulak modeli 30
Şekil.2. .9. Vücuda ait organ modelleri: Sağ ve sol kulak modeli 31
Şekil.2. .10. Vücuda ait organ modelleri: Sağ ve sol kulak modeli 31
Şekil.2. .11. Vücuda ait organ modelleri: Erkeğe ait genital bölgenin
tasvir edildiği adak modeli 31
Şekil.2. .12. Vücuda ait organ modelleri: Erkeğe ait genital bölgenin
tasvir edildiği adak modeli 32
Şekil.2. .1 . Vücuda ait organ modelleri: Erkeğe ait genital bölgenin
tasvir edildiği adak modeli 32
Şekil.2. .14. Vücuda ait organ modelleri: Bebek modelinin sunulduğu
mezar anıtı 32
Şekil.2.4. Azize Barabara-Şifacı Barbara 33
Şekil.2.4.1. Azize Barabara-Şifacı Barabara (detay) 33
Şekil.2.5. Kansız kurban: Geç Hitit Dönemi, libasyon (saçı) ayini tasviri 36
x

Şekil.2.5.1. Kansız kurban: III. Hanedanlık Dönemi, Tanrıça İnanna’ya (İshtar)
sunulan bitki ve saçıın (libasyon) yapıldığı adak paneli 36
Şekil.2.5.2. Habil ve Kabil (Kain) temsili kurban sunuları ve ilk cinayet 37
Şekil.2.6. Roma Dönemi, Tanrı Mars’a: Boğa, koç ve domuzun kurban sunumu 40
Şekil.2.6.1. Roma Dönemi, Tanrı Mars’a: Sunak, libasyon hazırlığı ve boğa
sunumu detayı 41
Şekil.2.6.2. Roma Dönemi, Tanrı Mars’a: Boğa sunumu detayı 41
Şekil.2.6. . Roma Dönemi, Tanrı Mars’a: Koç ve domuz sunumu detayı 42
Şekil.2.7. Adaklık kurban için balık taşıyan adamın tasvir edildiği adak paneli 43
Şekil.2.8. Sit Shamsi (gündoğumu ritüeli) adak levhası 43
Şekil.2.8.1. Levha’ın çizim detayı 44
Şekil.2.8.2. Gün doğumu: Tapınak işleyişinin tasvir edildiği yakın detay 44
Şekil.2.9. Tanrı Shamash’a çocuk kurban sunumu (Babil) 51
Şekil.2.9.1. Tanrı Shamas’a çocuk sunumu (Susa) 52
Şekil.2.10. Ushabti 56
Şekil.2.11. Hitit Dönemi: Kötü gelecekten korunmak için yapılan dinsel tören,
bedel kurban 63
Şekil.2.12. İnandık Vazosu 67
Şekil.2.12.1. Kutsal evlilik töreninin sahnelendiği İnandık Vazosu’nun
çizimi (detay) 67
Şekil.2.1 . Mevsimsel dönüşümün mitolojik karakterlerle sahnelendiği
Akad Dönemi, silindir mühür örneği 68
Şekil.2.14. Hastalıklara karşı koruyucu bronz levha “Cehennem Levhası” 80
Şekil.2.15. Hastalıklara karşı koruyucu Pazuzu muskası 80
Şekil.2.16. Kurban edilen hayvanın iç organ falına bakıldığı sahne 86
Şekil.2.17. III. Ur Hanedanlık Dönemi, karaciğer modeli, ön yüz 86
Şekil.2.17.1. III. Ur Hanedanlık Dönemi, karaciğer modeli, arka yüzü 86
Şekil.2.18. Babil Dönemi, karaciğer modeli 87
Şekil.2.19. Hitit Dönemi karaciğer modeli 87