tc gazi üniverstesi sosyal bilimler enstitüsü tarih ana bilim dalı türkiye cumhuriyeti tarihi bilim dalı ı

236 Pages·2009·1.03 MB·Turkish

T.C.
GAZİ ÜNİVERSTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANA BİLİM DALI
TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI

I. DÖNEM DEMİREL HÜKÜMETİ’NİN
SİYASİ FAALİYETLERİ
1965–1969

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan
Elif UZUN SÜMERCAN

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN

Ankara - 2009
ONAY
Elif UZUN SÜMERCAN tarafından hazırlanan “I. Dönem Demirel
Hükümeti’nin Siyasi Faaliyetleri (1965–1969)” başlıklı bu çalışma,
04.08.2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile
başarılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih Ana Bilim Dalı Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ

Üye: Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN (Danışman)

Üye: Prof. Dr. Mustafa TURAN
i
ÖNSÖZ
27 Mayıs 1960 Müdahalesinin ardından, 1961 Anayasası
uygulanmaya geçmiş, yapılan seçimlerle sivil rejime geçiş hükümetlerinin
ömürleri kısa süreli olmuş, 1965 yılında yapılan yeni seçimlerin ardından
Adalet Partisi tek başına iktidara gelmiştir. İki askerî rejim arasında uzun
ömürlü bir hükümet olma özelliğini taşıyan, Başbakanlığını Süleyman
Demirel’in yaptığı 30. Dönem Hükümeti’nin yeniden demokratikleşme
sürecinde ne gibi çalışmalar yaptığı ve sonuçlarının neler olduğu
araştırılacaktır. Ayrıca bu hükümet döneminde meydana gelmiş olan önemli
siyasi hadiselerin irdelenerek hükümet tarafından ortaya konmuş olan
uygulamaların incelenmesi amaçlanmaktadır.
I. Dönem Demirel Hükümeti’nin Siyasi Faaliyetleri (1965 -1969),
başlığı altındaki tezimizde 1965–1969 dönemini şekillendiren iç siyasi
gelişmeler, dış politika, ekonomi, eğitim ve sosyal politikalar ayrıntılarıyla
araştırılmıştır.
Tezimiz hazırlanırken dönemin gazeteleri, dergileri, Adalet Partisi
yayınları ve broşürlerinden, liderlerin söylev ve demeçlerinden, basılmış
anılardan, dönemle ilgili inceleme eserlerden ve Meclis Tutanak
Dergilerinden yararlanılmıştır.
Çalışmalarım sırasında hiç bir desteğini benden esirgemeyen aileme,
eşim Murat’a, her türlü destek ve teşvikini gördüğüm babam Saffet UZUN’a
ve engin bilgi ve tecrübeleriyle bana yol gösteren değerli tez danışmanım
Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN’a teşekkürü bir borç bilirim.

Elif UZUN SÜMERCAN
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ........................................................................................................... i
İÇİNDEKİLER ................................................................................................ ii
KISALTMALAR ............................................................................................ vi
GİRİŞ ............................................................................................................. 1

BİRİNCİ BÖLÜM
I. DEMİREL HÜKÜMETİ ÖNCESİ SİYASAL GELİŞMELER
1.1. 27 MAYIS 1960 ASKERÎ MÜDAHALESİ ........................................... 14
1.2. MİLLÎ BİRLİK KOMİTESİ EYLEMLERİ .............................................. 18
1.2.1. Yassıada Mahkemeleri ............................................................... 18
1.2.2. Ordu’daki Tasfiye: EMİNSU Olayı ............................................... 20
1.2.3. Üniversite’deki Tasfiye: 147’ler Olayı .......................................... 21
1.3. MİLLÎ BİRLİK KOMİTESİ’NİN SİVİL YÖNETİME GEÇİŞ
ADIMLARI ......................................................................................... 22
1.3.1. Kurucu Meclis ............................................................................. 23
1.3.2. 1961 Anayasası .......................................................................... 24
1.4. ADALET PARTİSİNİN KURULMASI ................................................. 27
1.4.1. AP’nin Kurulması ........................................................................ 27
1.4.2. AP’nin Tüzüğü ............................................................................ 34
1.4.3. AP’nin Programı .......................................................................... 36
1.4.3. 1961 Genel Seçimleri ve TBMM’nin Açılması ............................. 38
1.5. SİVİL YÖNETİME GEÇİŞ SÜRECİ VE KOALİSYON
HÜKÜMETLERİ (1961-1965) ........................................................... 40
1.5.1. İnönü Koalisyonları ..................................................................... 40
1.5.2. 22 Şubat 1962 ve 20 - 21 Mayıs 1963 Askerî
Ayaklanmaları ............................................................................ 43
1.5.3. AP - YTP - CKMP - MP Koalisyonu ............................................ 45
1.6. ADALET PARTİSİ İKİNCİ BÜYÜK KONGRESİ ................................. 46
iii

İKİNCİ BÖLÜM
I. DEMİREL HÜKÜMETİ İÇ SİYASİ GELİŞMELER

2.1. ADALET PARTİSİ İKTİDARI DEVRALIŞI .......................................... 55
2.1.1. Ekim 1965 Seçimleri ................................................................... 55
2.1.1.1. Adalet Partisinin Seçim Kampanyası .................................... 55
2.1.1.2. 1965 Genel Seçim Sonuçları ................................................ 60
2.2. I. DEMİREL HÜKÜMETİ'NİN KURULUŞU VE ÜYELERİ .................. 63
2.3. I. DEMİREL HÜKÜMETİ'NİN PROGRAMI ........................................ 66
2.4. CUMHURBAŞKANLIĞI SORUNU ..................................................... 73
2.5. AP ÜÇÜNCÜ BÜYÜK KONGRESİ .................................................... 76
2.6. 5 HAZİRAN 1966 KISMI SENATO SEÇİMLERİ ................................ 79
2.7. I. DEMİREL HÜKÜMETİ'NDE KABİNE DEĞİŞİKLİĞİ ....................... 79
2.8. SEÇİM KANUNU'NDA YAPILAN DEĞİŞİKLİK .................................. 81
2.9. AP DÖRDÜNCÜ BÜYÜK KONGRESİ ............................................... 84
2.10. DP’LİLERİN SİYASİ HAKLARININ İADESİ ..................................... 90
2.11. DEMİREL HÜKÜMETİ VE TOPLUMSAL OLAYLAR ....................... 95
2.11.1. Öğrenci Olayları ........................................................................ 95
2.11.2. İşçi Hareketleri ........................................................................ 100
2.12. ANAYASA NİZAMINI KORUMA KANUNU .................................... 101
2.13. TRT KANUNU ............................................................................... 102
2.14. PARLAMENTODA FARKLI GÖRÜŞLER ...................................... 104
2.14.1. Cumhuriyet Halk Partisi’nde Değişim: Ortanın Solu ................ 104
2.14.2. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisinden, Milliyetçi
Hareket Partisine ..................................................................... 108
2.14.3. Sosyalistler Parlamentoda: Türkiye İşçi Partisi ....................... 115
iv
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
I. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA

3.1. ÇOK YÖNLÜ DIŞ POLİTİKAYA GEÇİŞ .......................................... 118
3.2. DEMİREL HÜKÜMET PROGRAMINDA DIŞ POLİTİKA .................. 119
3.3. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA
OLAYLARI ...................................................................................... 121
3.3.1. Demirel Hükümeti ve Yunanistan İle İlişkiler ve Kıbrıs
Konusu .................................................................................... 122
3.3.1.1. Kıbrıs Sorununda Yeni Gelişmeler ..................................... 122
3.3.1.2.Hükümetin Kıbrıs Politikası ve Demirel-Kollias
Görüşmeleri ......................................................................... 126
3.3.1.3. 1967 Kıbrıs Bunalımı .......................................................... 133
3.3.1.4. Kıbrıs Geçici Türk Yönetiminin Kurulması ve
Toplumlararası Görüşmelerin Başlaması ............................. 139
3.3.1.4. 1967 Kıbrıs Bunalımının Sonuçları ..................................... 140
3.3.2. Demirel Hükümeti ve Sovyetler Birliği ile İlişkiler ...................... 142
3.3.3. Demirel Hükümeti ve Orta Doğu Ülkeleriyle İlişkiler .................. 148
3.3.4. Demirel Hükümeti ve ABD ile İlişkiler ........................................ 155
3.3.4.1. Türk Kamuoyunda ABD ve NATO Karşıtlığı ....................... 157
3.3.4.2. Türkiye-ABD İlişkileri .......................................................... 159
3.3.5. Demirel Hükümeti ve Fransa İlişkileri ........................................ 165
3.3.6. Demirel Hükümeti ve Bulgaristan İlişkileri ................................. 168

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
I. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ EKONOMİ POLİTİKALARI

4.1. DEMİREL HÜKÜMETİ PROGRAMINDA EKONOMİYE
İLİŞKİN GÖRÜŞLER ...................................................................... 171
4.2. DEMİREL HÜKÜMETİ İKTİSAT POLİTİKALARI ............................. 175
v
4.2.1. Devraldığı Model ve AP İktidarı ................................................ 175
4.2.2. Hızlı Büyüme ve Planlı Ekonomi ............................................... 177
4.2.3. İthal İkameci Politika ve Özellikleri ............................................ 179
4.3. HÜKÜMETİN UYGULAMALARI ...................................................... 181
4.3.1. 933 Sayılı Yasa ......................................................................... 181
4.3.2. Dış Ticaret Rejimi ...................................................................... 182
4.4. KAYDEDİLEN GELİŞMELER .......................................................... 184

BEŞİNCİ BÖLÜM
I. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ EĞİTİM VE SOSYAL POLİTİKALARI

5.1. 1961 ANAYASA’SI SONRASI EĞİTİM ANLAYIŞI ........................... 190
5.2. DEMİREL HÜKÜMETİ'NİN GENEL EĞİTİM POLİTİKASI ............... 194
5.2.1. İlköğretim .................................................................................. 197
5.2.2. Orta Öğretim ve Mesleki Teknik Öğretim .................................. 199
5.2.3. Yüksek Öğretim ........................................................................ 200
5.3. DEMİREL HÜKÜMETİ KÖY POLİTİKASI ........................................ 202
5.4. DEMİREL HÜKÜMETİ SOSYAL ADALET POLİTİKASI .................. 203

SONUÇ ...................................................................................................... 207
KAYNAKÇA .............................................................................................. 214
EK-1: SÜLEYMAN DEMİREL'İN ÖZGEÇMİŞİ .......................................... 222
ÖZET ......................................................................................................... 224
ABSTRACT ............................................................................................... 226
vi
KISALTMALAR
a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m. : adı geçen makale
a.g.t. : adı geçen tez
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu
AP : Adalet Partisi
AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Bkz : Bakınız
BM : Birleşmiş Milletler
C : Cilt
CENTO : Merkezi Anlaşma Teşkilatı
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
CKMP : Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi
CS : Cumhuriyet Senatosu
Çev : Çeviren
DP : Demokrat Parti
EOKA : Kıbrıslıların Millî Mücadele Örgütü
GİK : Genel İdare Kurulu
GSMH : Gayri Safi Millî Hasıla
İİS : İthal İkameci Sanayileşme
MBK : Millî Birlik Komitesi
MHP :Milliyetçi Hareket Partisi
vii
MM : Millet Meclisi
NATO : Kuzey Atlantik Savunma Teşkilatı
ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
TAP : Türkiye Adalet Partisi
T.C. : Türkiye Cumhuriyeti
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TBMMTD : Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi
TMT : Türk Mukavemet Teşkilatı
TİP : Türkiye İşçi Partisi
Yay. : Yayınları
YTP : Yeni Türkiye Partisi
1
GİRİŞ
Siyaset biliminde siyaset terimi kısaca; “ülke devlet ve insan yönetimi”
şeklinde tanımlanmaktadır. Geçmişte Hıristiyan âlemindeki kilise görevlileri
devleti ve onunla ilgili olarak siyaseti “şeytani bir kurum” olarak görmüşler,
Eflatun; siyasetin “insanları rızaları ile yönetmek sanatı” olduğunu belirtmiş,
Nizamülmülk ise Siyasetname adlı eserinde başarılı siyasetin adalete ve
bilgiye dayanan yönetim biçimi olduğunu savunmuştur. Dilimizde, siyaset
sözcüğü yerine bazen “politika” sözcüğü kullanılmaktadır. Bu iki terim
arasında, anlam bakımından hiçbir fark yoktur. Siyaset terimi Arapçadan,
politika terimi ise batı dillerinden dilimize geçmiştir.1
Siyaset, İnsanlık tarihi kadar eski bir gerçek olmuştur, insanlar eşit
değiller, bir arada yaşayabilmek için ortak kurallar geliştirmeye ve bu kuralları
uygulayacak bir otoriteye ihtiyaçları vardır. Öyleyse ortaya bir iktidar çıkıyor.
Bu iktidar halkın rızasına dayanabilir, bir despotun keyfi yönetimine
dönüşebilir. İktidar sahipleri iktidarlarını sürdürmek için onun gücünden emin
yaşamak veya onu çıkarları için etkilemek üzere bir dizi faaliyete girişir. İşte
bu faaliyetleri siyaset adı verilmektedir. Siyasetle ilgili olarak yapılan bazı
kavramlaştırmalar mevcuttur. Bunlar, “hükümet etme sanatı olarak siyaset” ,
“kamusal hayat olarak siyaset”, uzlaşma ve uyum olarak siyaset”, “gücün ve
kaynakların dağıtımı olarak siyaset” şeklindedir. 2
Siyasi yaşamda özellikleri, etkileri, farklı olabilen çeşitli güçler vardır.
Bu güçlerin başında özellikle sınırlı zaman kesimlerinde siyasi hareketlerin
lider kadrolarını oluşturan bireyler gelmektedir. Bireyi bünyesi içinde
çerçeveleyen ve aşan siyasi güçler dağınık ve örgütlenmiş olabilecekleri gibi
kuvvetli bir biçimde örgütlenmiş bir görünüme de sahip olabilirler. Birinci
grubu oluşturan siyasi güçlere örnek olarak seçmenler kitlesi, kamuoyu ve

1 Bülent DAVER, Siyaset Bilimine Giriş, Ankara, 1993. s.3
2 Mümtazer TÜRKÖNE, Siyaset, İstanbul, 2003, s.4