TC EGE ÜNøVERSøTESø SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ TÜRK DÜNYASI ARAùTIRMALARI ...

760 Pages·2009·5.36 MB·Turkish

T. C.
EGE ÜN(cid:1)VERS(cid:1)TES(cid:1)
SOSYAL B(cid:1)L(cid:1)MLER ENST(cid:1)TÜSÜ
TÜRK DÜNYASI ARA(cid:2)TIRMALARI ENST(cid:1)TÜSÜ ANAB(cid:1)L(cid:1)M DALLARI
Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı

Â(cid:2)IK VEYSEL (cid:2)ATIRO(cid:3)LU
(HAYATI, ESERLER(cid:1) VE MÜZ(cid:1)K K(cid:1)ML(cid:1)(cid:3)(cid:1))

DOKTORA TEZ(cid:1)

Sıtkı Bahadır TUTU

Danı(cid:4)man: Prof.Dr. M. Hakan CEVHER

(cid:1)ZM(cid:1)R-2008
II
III
KISALTMALAR

HAGEM : Halk Kültürlerini Ara(cid:4)tırma ve Geli(cid:4)tirme Genel Müdürlü(cid:5)ü
TDK : Türk Dil Kurumu
TTK : Türk Tarih Kurumu
TDAE : Türk Dünyası Ara(cid:4)tırmaları Enstitüsü
TRT : Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu
THM :Türk Halk Müzi(cid:5)i
C. : Cilt
S. : Sayı
s. : Sayfa
ss. : Sayfadan sayfaya
age. : Adı geçen eser
agm. : Adı geçen makale
IV
(cid:1)çindekiler
ÖNSÖZ……………..................................................................................................... I(cid:1)
G(cid:1)R(cid:1)(cid:2)……………… ................................................................................................... 1(cid:1)
G.1. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu Hakkında Yapılan Çalı(cid:4)malar ................................................................. 1(cid:1)
G.1.1. Metin Yayınları ............................................................................................................................ 2(cid:1)
G.1.2. (cid:1)ncelemeler ................................................................................................................................. 14(cid:1)
G.2. Yöntem .......................................................................................................................................... 62(cid:1)
I. BÖLÜM: Â(cid:2)IK VEYSEL (cid:2)ATIRO(cid:3)LU’NUN HAYATI VE(cid:1)
Â(cid:2)IKLIK GELENE(cid:3)(cid:1)NDEK(cid:1) YER(cid:1) .................................................. 66(cid:1)
I.1. Türkiye Sahası Â(cid:4)ıklık Gelene(cid:5)i ................................................................................................... 66(cid:1)
I.2. Sivas’ta Â(cid:4)ıklık Gelene(cid:5)i ............................................................................................................... 91(cid:1)
I.3. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu’nun Hayatı ................................................................................................. 95(cid:1)
I.4. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu’nun Â(cid:4)ıklık Gelene(cid:5)indeki Yeri ............................................................ 107(cid:1)
I.5. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu’nun Türk Kültür Hayatına Etkileri ...................................................... 121(cid:1)
II. BÖLÜM: Â(cid:2)IK VEYSEL (cid:2)ATIRO(cid:3)LU’NUN EDEBÎ YÖNÜ ....................... 127(cid:1)
II.1. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu’nun (cid:2)iirlerinin (cid:2)ekil ve Dil Özellikleri ................................................ 127(cid:1)
II.2. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu’nun (cid:2)iirlerinde (cid:1)(cid:4)lenen Konular .......................................................... 149(cid:1)
(cid:1)
II.2.2. Din ve Tasavvuf ..................................................................................................................... 166
(cid:1)
II.2.3. Tabiat ...................................................................................................................................... 188
(cid:1)
II.2.4. Gurbet ve Ayrılık .................................................................................................................... 214
(cid:1)
II.2.5. Sosyal Konular ....................................................................................................................... 219
III. BÖLÜM: Â(cid:2)IK VEYSEL (cid:2)ATIRO(cid:3)LU’NUN MÜZ(cid:1)K K(cid:1)ML(cid:1)(cid:3)(cid:1)............... 232(cid:1)
III.1. Türkiye Sahası Â(cid:4)ıklık Gelene(cid:5)i’nde Müzik Konusunda Yapılan Çalı(cid:4)malar ................... 232(cid:1)
III.2. Eser Analizlerinde Kullanılan Yöntem ................................................................................... 242(cid:1)
III.2.1. (cid:1)cra ve Eser Seçiminde (cid:1)zlenen Yol ...................................................................................... 242(cid:1)
(cid:1)
III.2.2. Notaya Alma Yöntemi .......................................................................................................... 243
III.2.3. Eser/(cid:1)cra Analizlerinde Ele Alınan Hususlar: ....................................................................... 245(cid:1)
III.3. Eser ve (cid:1)crâ Analizleri .............................................................................................................. 247(cid:1)
III.3.1. Usule Ba(cid:2)lı (cid:1)cralar ................................................................................................................ 247(cid:1)
III.3.2. Serbest Usullü (cid:1)cralar ............................................................................................................ 414(cid:1)
III.4. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu’nun Müzikli (cid:1)craları Hakkında Genel De(cid:5)erlendirme ..................... 473(cid:1)
III.4.1. Makamsal De(cid:2)erlendirme ..................................................................................................... 473(cid:1)
III.4.2. Usul Yönünden De(cid:2)erlendirme ............................................................................................. 479(cid:1)
III.4.3. Müziksel Biçim Yönünden De(cid:2)erlendirme ........................................................................... 481(cid:1)
III.4.4. Â(cid:3)ık Veysel (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun Seslendirdi(cid:2)i Usta Malı ve Anonim Eserler Hakkında
De(cid:2)erlendirmeler .................................................................................................................... 487(cid:1)
SONUÇ………… .................................................................................................... 493(cid:1)
KAYNAKÇA........................................................................................................... 503(cid:1)
MET(cid:1)NLER ............................................................................................................ 516
V
ÖNSÖZ
Â(cid:3)ık Veysel (cid:4)atıro(cid:2)lu, â(cid:3)ık tarzı (cid:3)iirin XX. yüzyıldaki en tanınmı(cid:3)
simalarındandır. (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun kazandı(cid:2)ı ün, yeti(cid:3)ti(cid:2)i Sivas’tan yurt çapına yayılmı(cid:3),
hatta yurt dı(cid:3)ına kadar ula(cid:3)mı(cid:3)tır. Sanatçının (cid:3)iirleri defalarca basılmı(cid:3), icralarının ses
kayıtları ise çe(cid:3)itli müzik yapım firmalarının hazırladı(cid:2)ı plak, kaset ve kompakt
disklerde yer almı(cid:3)tır. Bütün bu geli(cid:3)melere ba(cid:2)lı olarak, (cid:4)atıro(cid:2)lu büyük bir kitlenin
hayranlı(cid:2)ını kazanmı(cid:3) ve gerek hayattayken gerekse öldükten sonra ara(cid:3)tırmacıların
büyük ilgisini üzerinde toplamı(cid:3)tır.
(cid:4)atıro(cid:2)lu hakkında onlarca kitap ve yüzlerce makale yazılmı(cid:3)tır. Bu yayınların
sayısının fazlalılı(cid:2)ına kar(cid:3)ın, birço(cid:2)unun benzer hususlar üzerinde odaklandı(cid:2)ı
görülmektedir. Çalı(cid:3)mamızın “Giri(cid:3)” kısmında inceledi(cid:2)imiz bu yayınlarda, a(cid:2)ırlıklı
olarak (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun hayatı, (cid:3)iirlerinin yapı ve içerik özellikleri ve de sanatçının
dü(cid:3)ünsel yönü konu edilmektedir. (cid:1)nceledi(cid:2)imiz yayınlarda üzerinde en az durulan
konunun, icralarını saz çalarak gerçekle(cid:3)tiren (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun müzik yönü oldu(cid:2)u
görülmü(cid:3)tür. Buna ba(cid:2)lı olarak, inceledi(cid:2)imiz yayınların içinde, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun tüm
yönleri ile de(cid:2)erlendirildi(cid:2)i çalı(cid:3)maların sayısının son derece az oldu(cid:2)unu söylemek
mümkündür. Ayrıca, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun â(cid:3)ıklık gelene(cid:2)indeki yeri, e(cid:2)er ele alındıysa,
ço(cid:2)unlukla ya(cid:3)adı(cid:2)ı dönem, yeti(cid:3)ti(cid:2)i çevre ve Türkiye sahası â(cid:3)ıklık gelene(cid:2)inin çe(cid:3)itli
özellikleri gibi unsurlar yeterince de(cid:2)erlendirilmeden ortaya konulmaya çalı(cid:3)ılmı(cid:3)tır.
Çalı(cid:3)mamızda, (cid:3)imdiye kadar yapılan yayınların ço(cid:2)unda üzerine yeterince
dü(cid:3)ülmeyen bu konulara a(cid:2)ırlık verilmi(cid:3)tir. Bununla birlikte (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun tüm yönleri
ile de(cid:2)erlendirilebilmesi için, sanatçının hayatı ve edebî yönü de çalı(cid:3)mamız
kapsamında ele alınmı(cid:3)tır.
Çalı(cid:3)mamızın “Giri(cid:3)” kısmında, öncelikle (cid:4)atıro(cid:2)lu hakkında yapılan
yayınlar,“metin yayınları” ve “incelemeler” olarak ayrılmı(cid:3) ve kronolojik sırada
kapsamlı olarak tanıtılmı(cid:3)tır. Böylece, (cid:4)atıro(cid:2)lu hakkında çe(cid:3)itli ara(cid:3)tırmacıların ortaya
koydu(cid:2)u görü(cid:3)ler göz önüne serilmi(cid:3)tir. Ayrıca, bu kısımda yaptı(cid:2)ımız inceleme
sonucunda, çalı(cid:3)mamızda a(cid:2)ırlık verilmesi gereken hususlar, yukarıda da belirtti(cid:2)imiz
gibi açıklık kazanmı(cid:3)tır. Bu kısmın ikinci ba(cid:3)lı(cid:2)ı altında ise, incelemelerimizi
I
gerçekle(cid:3)tirirken kullandı(cid:2)ımız yöntemler ve çalı(cid:3)mamızın genelinde sergilen yakla(cid:3)ım
hakkında bilgi verilmi(cid:3)tir.
“Â(cid:3)ık Veysel (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun Hayatı ve Â(cid:3)ıklık Gelene(cid:2)indeki Yeri” adını ta(cid:3)ıyan
Birinci Bölümün ilk kısmında, Türkiye sahasında â(cid:3)ıklık gelene(cid:2)inin ortaya çıkı(cid:3)ı,
geli(cid:3)imi, â(cid:3)ık edebiyatının Türk halk edebiyatındaki yeri ve â(cid:3)ıkları di(cid:2)er halk
(cid:3)airlerinden ayıran özellikler hakkında çe(cid:3)itli tartı(cid:3)malar gerçekle(cid:3)tirilmi(cid:3)tir. “Sivas’ta
Â(cid:3)ıklık Gelene(cid:2)i” ba(cid:3)lıklı kısımda ise, gelene(cid:2)in Sivas özelindeki görünümü ele
alınmı(cid:3)tır. Böylece (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun â(cid:3)ıklık gelene(cid:2)indeki yerinin belirlenmesi amacıyla
kullanılacak bir çerçeve olu(cid:3)turulmu(cid:3)tur. Bu çerçevenin olu(cid:3)turulmasının ardından ise
(cid:4)atıro(cid:2)lu’nun hayat hikâyesi anlatılmı(cid:3)tır. Bu kısımda, a(cid:2)ırlıklı olarak (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun ve
yakınlarının kendileriyle yapılan çe(cid:3)itli röportajlardaki ifadelerinden faydalanılmı(cid:3)tır.
Bölümün son iki kısmında ise, olu(cid:3)turulan çerçeve kapsamında (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun â(cid:3)ıklık
gelene(cid:2)indeki yeri sorgulanmı(cid:3) ve Türk kültür hayatına katkıları de(cid:2)erlendirilmi(cid:3)tir.
Çalı(cid:3)mamızın (cid:1)kinci bölümünde (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun edebî yönü üzerinde durulmu(cid:3)tur.
Bu bölümün ilk kısmında, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun (cid:3)iirlerinde kar(cid:3)ıla(cid:3)tı(cid:2)ımız (cid:3)ekil ve dil
özellikleri ele alınmı(cid:3)tır. (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun (cid:3)iirlerinin (cid:3)ekil özellikleri tartı(cid:3)ılırken, öncelikle
Türk Halk (cid:3)iirinde tür ve (cid:3)ekil meselesi hakkında sürdürülmekte olan tartı(cid:3)malar
hakkında bilgi verilmi(cid:3)tir. Bunun ardından, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun (cid:3)iirlerinin nazım birimi, ölçü
ve kafiye özellikleri anlatılmı(cid:3)tır. Bu kısımda, üzerinde durulan bir di(cid:2)er husus ise,
(cid:4)atıro(cid:2)lu’nun (cid:3)iirlerinin çe(cid:3)itli dil özellikleridir. Bu ba(cid:2)lamda, sanatçının (cid:3)iirlerinde
Türkçeyi kullanı(cid:3)ı, (cid:3)iirlerinde kar(cid:3)ıla(cid:3)ılan bazı a(cid:2)ız özellikleri, müzikli icralarında
yo(cid:2)unla(cid:3)an telaffuz tarzı ve (cid:3)iirlerinde yer verdi(cid:2)i atasözleri ve deyimler hakkında
çe(cid:3)itli tespitlerimiz sıralanmı(cid:3)tır.
(cid:4)atıro(cid:2)lu’nun edebî yönü üzerinde durdu(cid:2)umuz bölümün ikinci kısmında,
(cid:4)atıro(cid:2)lu’nun (cid:3)iirlerinde i(cid:3)lenen ana konular ele alınmı(cid:3)tır. Buna ba(cid:2)lı olarak, “A(cid:3)k”,
“Din ve Tasavvuf”, “Tabiat”, “Gurbet ve Ayrılık” ve “Sosyal Konular” ba(cid:3)lıkları
altında, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun (cid:3)iirleri hakkında çe(cid:3)itli de(cid:2)erlendirmeler yapılmı(cid:3)tır. Böylece
onun toplumun çe(cid:3)itli kesimlerinin sanat zevkinin bulu(cid:3)tu(cid:2)u bir odak haline gelmesinde
rol oynayan unsurlardan en önemlileri göz önüne serilmi(cid:3) olmaktadır.

II
“Â(cid:3)ık Veysel (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun Müzik Kimli(cid:2)i” adını ta(cid:3)ıyan Üçüncü Bölümde,
öncelikle Türkiye sahası â(cid:3)ıklık gelene(cid:2)inin müzik yönü hakkında sürdürülen
tartı(cid:3)malar ve bu konuda yapılan çalı(cid:3)malarda sergilenen ba(cid:3)lıca yakla(cid:3)ımlar hakkında
bilgi verilmi(cid:3)tir. Bunun ardından, bizim kullandı(cid:2)ımız inceleme yöntemi ve müzik
analizlerinde ele aldı(cid:2)ımız unsurlar anlatılmı(cid:3)tır. (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun müzikli icralarına ait ses
kayıtları dinlendi(cid:2)inde, bu eserlere ili(cid:3)kin TRT Repertuvarı gibi kaynaklarda bulunan
notalarda, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun yeti(cid:3)ti(cid:2)i çevrenin ve kendisinin müziksel üslubunu belirleyen
unsurların ço(cid:2)una yer verilmedi(cid:2)i fark edilmektedir. Dolayısıyla radyoda standart bir
seslendirme yapmak ya da e(cid:2)itimde kullanılmak için hazırlandı(cid:2)ı dü(cid:3)ünülebilecek bu
notaların birço(cid:2)unun, sanatçının üslubunun incelenmesi için uygun bir kaynak
olamayaca(cid:2)ı anla(cid:3)ılmı(cid:3)tır. Bu yüzden, her esere ait icraların farklı ses kayıtları
toplanmı(cid:3), bunlar birbirleri ile kar(cid:3)ıla(cid:3)tırıldıktan sonra ses kalitesi en yüksek olan ve
yeniden yaratma sürecinin daha ba(cid:3)arılı geçti(cid:2)i dü(cid:3)ünülen kayıtlar notaya alınmı(cid:3)tır.
Ardından bu eserlerin analizleri tek tek gerçekle(cid:3)tirilmi(cid:3), bu esnada çe(cid:3)itli kaynaklardan
edinilen esere ili(cid:3)kin notalar ve notaya almadı(cid:2)ımız ses kayıtlarındaki icralar hakkında
da de(cid:2)erlendirmelerimiz sunulmu(cid:3)tur. Müzik analizlerinde, dize ve dizeyi olu(cid:3)turan
hece gruplarının kendilerine e(cid:3)lik eden müzik birimi ile ili(cid:3)kisi, dörtlük ve ona e(cid:3)lik
eden müzik biriminin ili(cid:3)kisi, sözel katman ve müziksel katmanın tematik ili(cid:3)kisi, eserin
müzik katmanının kalıp bir müzik katmanı olup olmadı(cid:2)ı ve eserde kullanılan kalıp
motiflerin özellikleri sorgulanmı(cid:3)tır. Bu analizden elde edilen bilgilerden ise, bölümün
sonunda yer alan (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun müziksel üslubu hakkındaki genel de(cid:2)erlendirme
kısmında faydalanılmı(cid:3)tır. Bu genel de(cid:2)erlendirmenin bulundu(cid:2)u kısımda,
(cid:4)atıro(cid:2)lu’nun seslendirdi(cid:2)i usta malı ve anonim eserler üzerinde de durulmu(cid:3)tur.
Çalı(cid:3)mamızın sözünü etti(cid:2)imiz ilk üç bölümünde gerçekle(cid:3)tirilen tartı(cid:3)malar ve
ula(cid:3)ılan bilgiler ı(cid:3)ı(cid:2)ında, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun â(cid:3)ıklık gelene(cid:2)indeki yeri, Türk kültür hayatına
etkileri, (cid:3)iirlerinin (cid:3)ekil, dil ve içerik özellikleri ve de müziksel üslubu hakkındaki
de(cid:2)erlendirmelerimize “Sonuç” kısmında yer verilmi(cid:3)tir.
“Metinler” adlı kısımda ise, çe(cid:3)itli yazılı kaynaklardan ve ses kayıtlarından
edinilen (cid:4)atıro(cid:2)lu’na ait 177 (cid:3)iirin metinlerine yer verilmi(cid:3)tir.

III
Çalı(cid:3)manın sonunda ise, kullandı(cid:2)ımız kaynakların yazarların soyadına göre
sıralandı(cid:2)ı “Bibliyografya” kısmı yer almaktadır.
Çalı(cid:3)manın konu seçiminden ba(cid:3)layarak, her a(cid:3)amasında daima yol gösterdi(cid:2)i
için danı(cid:3)manım, de(cid:2)erli Hocam Prof. Dr. M. Hakan Cevher’e (cid:3)ükranlarımı sunarım.
Ayrıca, bu çalı(cid:3)ma sırasında kar(cid:3)ıla(cid:3)tı(cid:2)ım güçlükleri a(cid:3)mamda yardımlarını
esirgemeyen Prof. Dr. Fikret Türkmen ve Prof. Dr. Metin Ekici’ye te(cid:3)ekkür ederim.

Sıtkı Bahadır TUTU
(cid:1)zmir 2008

IV
G(cid:1)R(cid:1)(cid:2)
G.1. Â(cid:4)ık Veysel (cid:2)atıro(cid:5)lu Hakkında Yapılan Çalı(cid:4)malar
Çalı(cid:3)mamızın bu kısmında, Â(cid:3)ık Veysel (cid:4)atıro(cid:2)lu hakkında yapılmı(cid:3) çalı(cid:3)malar
konusunda çe(cid:3)itli de(cid:2)erlendirmeler yapılacaktır. (cid:4)atıro(cid:2)lu hakkındaki kitaplar metin
yayınları ve incelemeler (cid:3)eklinde ayrılarak, kendi gruplarında kronolojik bir sırada
tanıtılacaktır. Bu esnada, söz konusu kitapların bölümlerinde ele alınan konular ve
yazarların ortaya koydukları çe(cid:3)itli görü(cid:3)ler hakkında bilgi verilecek, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nu konu
alan tezler de aynı yakla(cid:3)ım do(cid:2)rultusunda de(cid:2)erlendirilecektir. Di(cid:2)er taraftan
(cid:4)atıro(cid:2)lu’na kültür hayatımızdaki de(cid:2)erini vurgulamak adına, sanatçının (cid:3)iirlerinin yer
aldı(cid:2)ı antolojiler, kendisinden söz edilen Ansiklopedi ve Ansiklopedik Sözlük
maddeleri ve Edebiyat Tarihleri yine bu kısımda ele alınacaktır. Ayrıca, (cid:4)atıro(cid:2)lu
hakkında yapılan ara(cid:3)tırmaların hangi konularda yo(cid:2)unla(cid:3)tı(cid:2)ının anla(cid:3)ılabilmesi için,
(cid:4)atıro(cid:2)lu’nun çe(cid:3)itli yönleri hakkında hazırlanan makale ve bildiriler çalı(cid:3)mamızın bu
kısmında toplu olarak de(cid:2)erlendirilecektir.
Â(cid:3)ık Veysel (cid:4)atıro(cid:2)lu hakkında yapılmı(cid:3) yayınlar, metin yayınları ve
incelemeler olarak iki grupta ele alınabilir. Metin yayınları arasında, Â(cid:3)ık Veysel
(cid:4)atıro(cid:2)lu ya da hazırlayanın adıyla yayınlanan kitaplar ve çe(cid:3)itli antolojiler yer
almaktadır. (cid:1)kinci grupta ise, Â(cid:3)ık Veysel (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun hayatının anlatıldı(cid:2)ı, (cid:3)iirlerinin
içeri(cid:2)inin, yapısının ve (cid:3)eklinin incelendi(cid:2)i, (cid:3)iirlerine yansıyan hayat görü(cid:3)ü üzerine
çözümlemelerin yapıldı(cid:2)ı, (cid:4)atıro(cid:2)lu’nun sanatçı ki(cid:3)ili(cid:2)inin de(cid:2)erlendirildi(cid:2)i monografik
kitap, makale ve bildiriler bulunmaktadır. Ayrıca, (cid:4)atıro(cid:2)lu hakkında yazılmı(cid:3)
ansiklopedi maddeleri ve edebiyat tarihi kitaplarındaki kısımlar da ikinci gruptaki
çalı(cid:3)malar arasındadır.
Metin yayınları kısmında inceledi(cid:2)imiz kitapların ço(cid:2)unun ba(cid:3)ında, Â(cid:3)ık
Veysel’in hayatından ve sanatından söz eden, önsöz ya da giri(cid:3) nitelikli kısımlar
bulunmaktadır. Dolayısıyla, bu kısımlarda yer alan görü(cid:3)lerden kayda de(cid:2)er
bulduklarımız incelememizde ele alınmı(cid:3)tır. Bu kısımları hazırlayan ki(cid:3)ilerin bazılarının
adlarının, bu gruptaki kitapların özellikle kronolojik olarak daha erken dönemde
yayınlananlarında belirtilmedi(cid:2)i görülmektedir. Sözünü etti(cid:2)imiz kitapların
1