tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü temel islam bilimleri bölümü tasavvuf ana bilim dalı

232 Pages·2013·2.3 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ BÖLÜMÜ
TASAVVUF ANA BİLİM DALI

SOFYALI BÂLÎ EFENDİ’NİN HAYATI, ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI

Doktora Tezi

Halil CELEP

ANKARA–2012
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMERİ BÖLÜMÜ
TASAVVUF ANA BİLİM DALI

SOFYALI BÂLÎ EFENDİ’NİN HAYATI, ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI

Doktora Tezi

Halil CELEP

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Mustafa AŞKAR

ANKARA–2012

İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ............................................................................................................... 3
ÖNSÖZ .............................................................................................................................. 5
GİRİŞ
I. TEZİN KONUSU, AMACI, ÖNEMİ VE YÖNTEMİ...................................................... 7
A. KONU ...................................................................................................................... 7
B. AMAÇ ...................................................................................................................... 7
C. ÖNEM ...................................................................................................................... 7
D. YÖNTEM .................................................................................................................. 8
II. BULGARİSTAN’DA İSLÂM’IN YAYILMASINDA SÛFÎLERİN ROLÜ ................. 10
A. BULGARİSTAN’DA TEKKE KURULAN YERLER ......................................................... 17
B. BULGARİSTAN’DA TARÎKATLARI BELLİ OLAN TEKKELER ........................................ 21
a) Halvetiyye Tekkeleri: ......................................................................................... 21
b) Bektaşiyye Tekkeleri: ........................................................................................ 22
c) Nakşibendiyye Tekkeleri:................................................................................... 23
d) Şâziliyye Tekkeleri: ........................................................................................... 23
e) Mevleviyye Tekkeleri: ....................................................................................... 23
f) Kadiriyye Tekkeleri: ........................................................................................... 24
g) Rifâiyye Tekkeleri: ............................................................................................ 24
h) Celvetiyye-i Bayramiyye Tekkeleri: ................................................................... 24
i) Sa’diyye Tekkeleri:............................................................................................. 24
III. XVI. YÜZYILDA BULGARİSTAN’DA SÛFİLERİN ROLÜ.................................... 25
IV. XVI. YÜZYILDA SOFYA ŞEHRİ ............................................................................. 29
BİRİNCİ BÖLÜM
SOFYALI BÂLÎ EFENDİ (Ö. 960/1553)’NİN HAYATI
A. HAYATI VE ŞAHSİYETİ ............................................................................................ 36
B. BÂLÎ EFENDİ’NİN SOSYAL YÖNÜ ............................................................................ 41
C. VEFATI VE TÜRBESİ ................................................................................................ 43
SOFYALI BÂLÎ EFENDİ’NİN TARÎKATI, SİLSİLESİ, MÜRŞİDİ VE HALİFELERİ
A. BÂLÎ EFENDİ’NİN TARÎKATI VE SİLSİLESİ ................................................................ 48
a) Tarîkatı; Halvetiyye Tarîkatı ve Ortaya Çıkışı .................................................... 48
b) Silsilesi: ............................................................................................................. 52
B. MÜRŞİDİ VE HALİFELERİ......................................................................................... 55
a) Mürşidi .............................................................................................................. 55
b) Halifeleri ........................................................................................................... 56
İKİNCİ BÖLÜM
SOFYALI BÂLÎ EFENDİ’NİN ESERLERİ
A. OSMANLICA ESERLER............................................................................................. 64
a) Vâridât ............................................................................................................... 64
b) Etvâr-ı Seb’a ...................................................................................................... 69
1
c) Tercüme-i Hazreti İbrahim Nebî Aleyhisselâm ................................................... 84
d) Mecmûatü’n-Nesâyih ......................................................................................... 88
e) Risâle-i Der Padişâh-ı Pîşîn ................................................................................ 92
f) Mektuplar ........................................................................................................... 93
B. ARAPÇA ESERLER: ............................................................................................... 107
a) Şerhu Fusûsu’l-Hikem: .................................................................................... 107
b) Risâletü’l-Kazâ ve’l-Kader .............................................................................. 130
c) Şerhu Hadîsi Küntü Kenzen Mahfiyyen ........................................................... 139
d) Tahkîkâtü Bâlî ................................................................................................. 141
e) Beyânü’l-Esrâr li’t-Tâlibîn ............................................................................... 142
f) İbn-i Kemal’in ‘İslâhu’l-Vikâye’sine Reddiye .................................................. 143
g) Şerhu Ebyât-ı Hazreti Mevlana ........................................................................ 143
h) Risâle fî Halli Müşkilâti’l-Fusûs ...................................................................... 143
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SOFYALI BÂLÎ EFENDİ’NİN TASAVVUF ANLAYIŞI
A. VAHDET-İ VÜCÛD ................................................................................................ 145
B. ZÜHD ................................................................................................................... 153
C. MÜRİT-MÜRŞİT .................................................................................................... 156
D. ŞERÎAT-TARÎKAT ................................................................................................. 157
E. İNSAN................................................................................................................... 159
F. KERAMET ............................................................................................................. 165
G. ZİKİR ................................................................................................................... 167
H. NEFS .................................................................................................................... 169
I. RÜ’YETULLAH ....................................................................................................... 191
J. LEDÜNNİ İLİM ....................................................................................................... 193
SONUÇ .......................................................................................................................... 198
ÖZET ............................................................................................................................. 201
ABSTRACT ................................................................................................................... 203
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 205
EKLER........................................................................................................................... 220

2
KISALTMALAR

a.g.e. : Adı Geçen Eser.
a.g.m. : Adı Geçen Makale.
A.Ü. : Ankara Üniversitesi.
bkz. : Bakınız.
c. : Cilt.
çev. : Çeviren
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.
h. : Hicrî.
haz. : Hazırlayan.
Ktp. : Kütüphanesi.
M.Ü. : Marmara Üniversitesi.
No. : Numara.
ö. : Ölümü.
s. : Sayfa.
ss. : Sayfalar.
TDK : Türk Dil Kurumu
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı.
trz : Tarihsiz.
TTK : Türk Tarih Kurumu.
U.Ü. : Uludağ Üniversitesi.
vb. : Ve Benzeri
3
vr. : Varak.
vs. : Vesaire.
yk. : Yaprak.
YKY : Yapı Kredi Yayınları.

4
ÖNSÖZ
XVI. Yüzyılda Balkanlar’da yaşamış en meşhur mutasavvıflardan biri olan
Sofyalı Bâlî Efendi yetiştirdiği yüzlerce mürit ve yazdığı eserleriyle günümüze manevi
ışık tutmaya devam etmektedir. Osmanlı Devleti’nin yükseliş döneminde yaşamış, o
dönemin siyasî, sosyal ve kültürel olaylarını da kendi kabiliyetince güzel bir şekilde
yorumlamasıyla da meşhurdur. Halkın sevgisini kazandığı ve onlardan biri olduğu gibi
dönemin Padişahı Kanûnî Sultan Süleyman’ın da hürmet ve saygısına mazhar olmuştur.
Bugüne kadar Sofyalı Bâlî Efendi’nin hayatı ve eserleri ile ilgili toplu halde
bir çalışma yapılmadığından dolayı hocalarımın da tavsiyesi üzerine Sofyalı Bâlî Efendi
hakkında Doktora Tez’i hazırlamaya karar verdik. Bizim gözlemlediğimiz kadarıyla
sadece tek bir eseri Yüksek Lisans Tez’i olarak hazırlanmış. Sofyalı Bâlî Efendi’nin tüm
eserleri bugün Süleymaniye Kütüphanesi’nde mevcut; eserlerinin çoğu günümüz
Türkçesine çevirilerek ve yorumlanarak bazı dergilerde yayımlanmıştır.
Tezimizi bir giriş ve üç bölümde ele aldık, girişte tezin konusunu, amacını,
önemini ve yöntemini izah ettik. Birinci bölümde Sofyalı Bâlî Efendi’nin hayatını, sosyal
yönünü, tarîkatını, mürşit ve halifelerini detaylı bir şekilde izah etmeye çalıştık. İkinci
bölümde, eserleri konusunu ele aldık, tespitlerimize göre Bâlî Efendi, ondört eseri -ki
bunların dokuzu mektup- Osmanlıca, sekizi Arapça olmak üzere toplam yirmi iki eser
te’lif etmiş ve bu eserlerinden Şerhu Fusûsu’l-Hikem Arapça olarak Matbaa-i
Osmaniye’de 1309/1892’de İstanbul’da kitap olarak basılmış ve Etvâr-ı Seb’a (7 Makam
7 Nefs Allah Yolunda Mertebeler ve Nefsin Halleri) Muhammed Bedirhan tarafından
hazırlanıp Hayykitap tarafından 2010’da İstanbul’da basılmıştır. Üçüncü bölümde ise
Sofyalı Bâlî Efendi’nin Tasavvufî görüşünü ve etkilerini açıklayarak, çalışmamızı
5
tamamladık. Özellikle bu son bölümde Sofyalı Bâlî Efendi’nin kendi eserlerini temel
almaya özen gösterdik. Bu arada tezimizin yazım tekniğinde, son zamanlarda hazırlanan
araştırma teknikleriyle ilgili eserleri ve imlâ kılavuzlarını esas aldık. Çalışmamız
esnasında tarihi konularda kaynaklara başvururken, özellikle çalışmamızla ilgili olan
Türkçe ve Bulgarca kaynaklara müracaat ettik. Bulgarca yer, şehir, nehir, kitap ve şahıs
adlarını kolaylık olsun diye Kiril harfleri yerine Latin harfleri ile yazdık.
Çalışmalarım esnasında yönlendirici, yol gösterici, maddi ve manevi yardımlarını
esirgemeyen değerli danışman hocam Prof. Dr. Mustafa Aşkar Beye, ayrıca aydınlatıcı ve
değerli katkılarından dolayı Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu Beye şükranlarımı sunarım. Yine
çalışmalarım sırasında bana yardım eden Doç. Dr. Aydın Topaloğlu hocama, arkadaşım
Gönül Doğan’a, burada adlarını zikredemediğim ve bana yardımı dokunan tüm hoca ve
arkadaşlarıma, diğer taraftan rahat çalışabilmem için bana her türlü kolaylığı sağlayan
başta Türkiye Diyanet Vakfı ve İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi personeline
teşekkürü bir borç bilirim.

Halil CELEP
2012, Ankara

6
GİRİŞ

I. Tezin Konusu, Amacı, Önemi ve Yöntemi

A. Konu
Sofyalı Bâlî Efendi’nin eserlerini tasavvufi açıdan değerlendirilmesi, onun
Tasavvuf tarihindeki yeri ve etkilerinin araştırılmasıdır.

B. Amaç
Öncelikle Sofyalı Bâlî Efendi’nin te’lif ettiği eserleri günümüz insanın
sorunlarına çözüm sunmak tezimizin temel amacını teşkil etmektedir.
Ayrıca Sofyalı Bâlî Efendi’nin hayatı, yaşadığı dönemin dinî, ilmî, tasavvufi,
sosyal ve kültürel açıdan önemi ve tesirleri de araştırılmıştır.

C. Önem
Osmanlı Devletinin ilim ve kültür hayatında tasavvuf ve tarîkatların önemli
bir yeri vardır. Özellikle Halvetiyye Tarîkatı bu dönemde devlete yakınlığı ile tanınmış
bir tarîkattır.
Sofyalı Bâlî Efendi XVI. yüzyılın başlarında Usturumca’da (Strumitsa) doğmuş.
Küçük yaştan itibaren ilim öğrenmeye başlamış. Tahsiline Sofya’da başlamış daha sonra
İstanbul’a gelmiş ve burada tahsilini tamamladıktan sonra tekrar Sofya’ya geri dönmüş.
O dönemde ilmî ve manevî hayatın içinde bulunan bir şahsiyetin tasavvufi hayatı ve
görüşleri günümüz insanları için oldukça önemlidir. Sofyalı Bâlî Efendi’nin yirmi iki el
7