tam bilgi ve belirsizlik altında etkinlik analizi

292 Pages·2007·1.64 MB·Turkish

T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI
DOKTORA TEZİ

TAM BİLGİ VE BELİRSİZLİK ALTINDA
ETKİNLİK ANALİZİ:
TÜRK SİGORTACILIK ENDÜSTRİSİ ÖRNEĞİ
(1990-2004)

Evrim TURGUTLU

Danışman
Prof. Dr. Recep KÖK

2006
i
Yemin Metni

Doktora Tezi olarak sunduğum “Tam Bilgi ve Belirsizlik Altında Etkinlik
Analizi: Türk Sigortacılık Endüstrisi Örneği (1990-2004)” adlı çalışmanın,
tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma
başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada
gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve
bunu onurumla doğrularım.

Tarih
..../..../.......

Evrim TURGUTLU

ii
DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI
Öğrencinin
Adı ve Soyadı : Evrim TURGUTLU
Anabilim Dalı : İktisat
Programı : Doktora
Tez Konusu : Tam Bilgi ve Belirsizlik Altında Etkinlik Analizi:
Türk Sigortacılık Endüstrisi Örneği (1990-2004)
Sınav Tarihi ve Saati :

Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün
…………………….. tarih ve ………. Sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz
tarafından Lisansüstü Yönetmeliğinin 30.maddesi gereğince doktora tez sınavına
alınmıştır.

Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini …. dakikalık süre içinde
savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan
Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin,

BAŞARILI Ο OY BİRLİĞİİ ile Ο
DÜZELTME Ο* OY ÇOKLUĞU Ο
RED edilmesine Ο** ile karar verilmiştir.

Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Ο***
Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο**

* Bu halde adaya 3 ay süre verilir.
** Bu halde adayın kaydı silinir.
*** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir.
Evet
Tez, burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Ο
Tez, mevcut hali ile basılabilir. Ο
Tez, gözden geçirildikten sonra basılabilir. Ο
Tezin, basımı gerekliliği yoktur. Ο

JÜRİ ÜYELERİ İMZA

…………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ……………..

…………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ………..........

…………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …. …………

…………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ………..........

…………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …. …………

iii
ÖNSÖZ

Bu çalışma, yazarının dışında birçok kişinin desteği ile gerçekleşmiştir. Her
şeyden önce, yaşamımın her anında desteğini hissettiğim aileme ve kendi ailemden
ayırmadığım eşimin ailesine teşekkür ederim. Onların bana kazandırmış olduğu
hayata olumlu bakış açısı her dönemde zorlukları aşmamı kolaylaştırmıştır.

Eşim Timur, göstermiş olduğu sabır, ilgi, yarattığı mutluluk ve yansıttığı
enerji ile çalışma sürecinin bütün sıkıntılarını hafifletmeyi başarmıştır. Onun bana
sağladığı manevi destek başarıya yönelik umudumu ve isteğimi her zaman canlı
tutmaktadır.

Çalışma sürecinde yeniliğe açıklığı, sürekli sorgulayıcı fikir yapısı ve
dinamik çalışma tarzı nedeniyle; her an kendisine ulaşabildiğim ve akademik
tartışma imkanı elde ettiğim tez danışmanım Prof. Dr. Recep Kök’e teşekkürü borç
bilirim. Tez izleme jürisi üyelerinden Doç. Dr. Kadir Ertaş’ın ilgisi ve yorumlarıyla
sağladığı katkılar çalışmanın kalitesini artırmıştır. Tez izleme jürisi üyelerinden Doç.
Dr. Adnan Kasman’ın katkısı ise bu çalışmayla sınırlı değildir. Çalışmanın her
aşamasında önemli emeği bulunan Doç. Dr. Adnan Kasman, akademik yaşamımda
hem bilgi hem de etik yönünden her zaman yol gösterici olmuştur. Kendisine, bana
vermiş olduğu tüm emekler için en içten teşekkürü borç bilirim.

iv
ÖZET
Doktora Tezi
Tam Bilgi ve Belirsizlik Altında Etkinlik Analizi:
Türk Sigortacılık Endüstrisi Örneği
(1990-2004)
Evrim TURGUTLU
Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimleri Enstitüsü
İktisat Anabilim Dalı
Doktora Programı

Belirsizlik ve risk olgusu hayatın her kesiminde mevcuttur. Tarihsel
süreç içinde, belirsizlik ve riske karşı korunmak amacıyla çeşitli araçlar
geliştirilmiştir. Bunlardan en yaygın olarak kullanılıp günümüze kadar
gelişerek varlığını sürdürenlerden biri de sigorta olgusudur. Sigortacılık
endüstrisi, günümüzde, benzer risklerin paylaşılması, dağıtılması ve riskin
gerçekleşmesi durumunda zararın karşılanmasını sağlamanın ötesinde
ekonomik büyüme ve istikrar için gerekli olan yatırımlara kaynak yaratması
nedeniyle önemli bir işleve sahiptir.
Bu çalışmada, Türk sigortacılık endüstrisinde faaliyet gösteren
şirketlerin, 1990-2004 döneminde teknik etkinliklerinden hareketle sorunlarının
ortaya konması ve öneriler geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda,
yaygın olarak kullanılan Veri Zarflama Analizi (Data Envelopment Analysis-
DEA) ve Stokastik Sınır Yaklaşımı (Stochastic Frontier Analysis-SFA)
yöntemlerinin yanı sıra, son dönemde geliştirilen belirsizlik altında etkinlik
analizi yöntemlerinden Şans-Kısıtlı Veri Zarflama Analizi (Chance-Constrained
Data Envelopment Analysis-CCDEA) benimsenmektedir. Farklı yöntemlerden
elde edilen bulguların, yapılan istatistiksel testler sonucunda tutarlı olmadığı
görülmektedir. Çalışmanın bulguları, Türk sigortacılık endüstrisinde önemli bir
etkinsizlik sorunu olduğunu göstermektedir. Etkinsizliğin kaynaklarının
araştırılması için tahmin edilen Tobit modellerinde, yazında bilinen firmaya-
özgü, endüstriye-özgü ve dışsal şok değişkenlerine bağlı hipotezlerin yanı sıra,
çalışmada özgün olarak ortaya konan ekonomik belirsizlik ve toplumsal sigorta
bilincinin etkisini araştıran hipotezler de sınanmıştır. Elde edilen sonuçlar,
özellikle ekonomik belirsizliği temsil eden beklenmeyen enflasyon ve toplumsal
sigorta bilincinin, endüstrideki etkinlik düzeyi üzerinde belirgin bir etkiye sahip
olduğunu ortaya koymaktadır.
Çalışma kapsamında elde edilen analitik bulguların, Türk sigortacılık
endüstrisinin sorunlarının belirlenmesi ve çözüm önerilerinin geliştirilmesi
yönünde politika yapıcılarına ışık tutması beklenmektedir. Ayrıca, çalışma,
gelişmekte olan ülkelerin sigortacılık endüstrilerine ilişkin yazın boşluğunun
giderilmesi yönünde bir adım niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler: 1)Sigortacılık Endüstrisi, 2)Etkinlik, 3)Veri Zarflama Analizi,
4) Şans-Kısıtlı Veri Zarflama Analizi, 5) Stokastik Sınır Yaklaşımı
v
ABSTRACT

Doctor of Philosophy
Efficiency Under Full Information and Uncertainty:
Evidence From Turkish Insurance Industry
(1990-2004)
Evrim TURGUTLU
Dokuz Eylul University
Institute Of Social Sciences
Department of Economics

Uncertainty and risk exist in every part of life. In historical process, some
methods have been developed to create protection against risk and uncertainty.
The most widely used method which has been developed and still exist today is
insurance. Insurance industry, has a mission beyond undertaking and
transferring similar risks and covering possible losses. Providing the necessary
funds for economic growth and stabilization has become the major function of
the industry.

This study aims to analyze the technical efficiencies of Turkish insurance
firms during 1990-2004 period. Uncertainty is a natural component of insurance
industry. To this end, both widely used Data Envelopment Analysis (DEA) and
Stochastic Frontier Analysis (SFA) approaches and recently developed Chance-
Constrained Data Envelopment Analysis (CCDEA) are employed. The
statistical tests imply that different techniques provide inconsistent results. The
findings of the study indicate the inefficiency problem in the Turkish insurance
industry. In order to determine the sources of inefficiency Tobit models are
estimated. Tobit models include the widely used firm-specific and industry-
specific variables, exogenous shock indicators as well as economic uncertainty
and insurance penetration variables which are originally developed witihin the
framework of this study. The findings of these models indicate that the
economic uncertainty denoted by unexpected inflation and insurance
penetration have the most significant impact on the efficiency of the insurance
industry.

We expect that the analytical findings of the study, will help to identify
the problems of the Turkish insurance industry and develop solutions
accordingly. Furthermore, this study will be a significant step towards fulfilling
the gap in the literature on the insurance industries of the developing countries,
as well as Turkey.

Key Words: 1) Insurance Industry, 2)Efficiency, 3) Data Envelopment
Analysis, 4) Chance-Constrained Data Envelopment Analysis, 5)Stochastic
Frontier Analysis.
vi
TAM BİLGİ VE BELİRSİZLİK ALTINDA ETKİNLİK ANALİZİ:
TÜRK SİGOTACILIK ENDÜSTRİSİ ÖRNEĞİ
(1990-2004)

YEMİN METNİ ii
TUTANAK iii
ÖNSÖZ iv
ÖZET v
ABSTRACT vi
İÇİNDEKİLER vii
KISALTMALAR ve MATEMATİKSEL TANIMLAR x
TABLOLAR ve ŞEKİLLER LİSTESİ xii
EKLER LİSTESİ xv
GİRİŞ xvi

BİRİNCİ BÖLÜM
(KAVRAMSAL ÇERÇEVE)
BELİRSİZLİK, RİSK VE SİGORTA OLGUSU

1.1. Belirsizlik ve Risk Kavramlarının Tanımı 1
1.2. Belirsizlik ve Risk Olgusunun Ekonomi Kuramındaki Yeri 5
1.2.1. Yöntem ve Felsefi Bakışlı Belirsizlik ve Risk Olgusu 5
1.2.2. Ekonomi Kuramlarına Uygulanışı Yönüyle Belirsizlik ve Risk Olgusu 11
1.2.2.1. Matematiksel Yönlü Belirsizlik Yaklaşımları 11
1.2.2.1.1. Objektif Belirsizlik Yönlü Beklenen Fayda Modeli:
VNM Yaklaşımı 17
1.2.2.1.2. Sübjektif Belirsizlik Yönlü Beklenen Fayda Modeli:
Savage Yaklaşımı 23
1.2.2.1.3. Genişletilmiş Belirsizlik İçerikli Beklenen Fayda
Modeli:
Anscombe-Aumann Yaklaşımı 28
1.2.2.1.4. Beklenen Fayda Modellerinin Deneysel Yönü ve
Paradoksları 31
1.2.2.1.4.1. Allais Paradoksu 31
1.2.2.1.4.2. Ellsberg Paradoksu 35
1.2.2.1.4.3. Tercihlerin Tersine Dönmesi 36
1.2.2.2. Risk Karşısında Tutum ve Ölçme Sorunu 37
1.2.2.2.1. Risk Karşısında Tutum 38
1.2.2.2.2. Risk Karşısında Tutum Ölçütü 42
1.3. Belirsizlik ve Riske Karşı Tutumun Ekonomideki Yeri ve Önemi:
Sigorta Olgusu 43
1.3.1. Sigorta Kavramı ve Tanımı 43
1.3.2. Sigorta Olgusunun Tarihsel Gelişimi 49
vii
1.3.3. Sigorta Olgusunun Kapsamı ve Sigorta Türleri 53
1.3.3.1. Sigorta Olgusunun Kapsamı 53
1.3.3.2. Sigorta Türleri 58
1.3.3.2.1. Toplumsal Algılama Yönlü Sigorta 58
1.3.3.2.2. Sigorta Ücreti Yönlü Sigorta 60
1.3.3.2.3. Sözleşme Biçimi Yönlü Sigorta 60
1.3.3.2.4. Çıkar Yönlü Sigorta 61
1.3.4. Sigortacılık Endüstrisinin Sosyal ve Ekonomik İşlevleri 62
1.3.4.1. Sigortacılık Endüstrisinin Risk Yönetimi Yönüyle İşlevleri 65
1.3.4.1.1. Sigortanın Girişimci Karar Süreci Üzerindeki
Etkisi 66
1.3.4.1.2. Sigortanın Risk Karşısında Tutulan Sermaye
Üzerindeki Etkisi 67
1.3.4.2. Sigortacılık Endüstrisinin Ekonomi Yönüyle İşlevleri 67
1.3.4.2.1. Sigortacılık Endüstrisinin Tasarruf Üzerindeki Etkisi 68
1.3.4.2.2. Sigortacılık Endüstrisinin Finansal Sistem Üzerindeki
Etkisi 68
1.3.4.2.3. Sigortacılık Endüstrisinin Kredi İşlemleri Üzerindeki
Etkisi 69
1.3.4.2.4. Sigortacılık Endüstrisinin Sosyo-Ekonomik Çözümler
Üzerindeki Etkisi 70
1.3.4.2.5. Sigortacılık Endüstrisinin Sosyal Refah Düzeyi
Üzerindeki Etkisi 70
1.3.4.2.6. Sigortacılık Endüstrisinin Uluslararası Ticaret ve
Ödemeler Dengesi Üzerindeki Etkisi 72
1.3.4.2.7. Sigortacılık Endüstrisinin Sermaye Dağılımı
Üzerindeki Etkisi 73
1.3.4.2.8. Sigortacılık Endüstrisinin Ana ve Bağlı Birimler
Sorununun Çözümüne Katkısı 73

İKİNCİ BÖLÜM
(KURAMSAL VE YÖNTEMSEL ÇERÇEVE)
TAM BİLGİ VE BELİRSİZLİK ALTINDA ETKİNLİK ANALİZİ

2.1. Firma Etkinliğini Açıklamaya Yönelik Kuramsal Yaklaşımlar 77
2.1.1. Teknik Etkinlik Ölçmeye Yönelik Yaklaşımlar 83
2.1.1.1. Debreu-Farrell Yönlü Teknik Etkinlik Ölçütü 83
2.1.1.2. Fare ve Lovell Yönlü Teknik Etkinlik Ölçütü 90
2.1.1.3. Zieschang Yönlü Teknik Etkinlik Ölçütü 90
2.1.1.4. Fare Asimetrik Teknik Etkinlik Ölçütü 91
2.1.2. Ekonomik Etkinliğe Yönelik Kuramsal Yaklaşım 93
2.1.3. X-Etkinliğine Yönelik Kuramsal Yaklaşım
96
2.2. Firma Etkinliğinin Ölçümüne Yönelik Yaklaşımlar 98
2.2.1. Tam Bilgi Varsayımı Altında Gerçekleştirilen Geleneksel Yaklaşımlar 99
2.2.1.1. Matematiksel Programlama Yaklaşımı: Veri Zarflama Analizi 100
2.2.1.2. Ekonometrik Yaklaşım: Stokastik Sınır Yaklaşımı 106
2.2.2. Belirsizlik Altında Etkinlik Analizi: Şans-Kısıtlı Veri Zarflama Analizi 109
viii
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
(UYGULAMALI ÇERÇEVE)
TÜRK SİGORTACILIK ENDÜSTRİSİ (TSE)’NDE TAM BİLGİ VE
BELİRSİZLİK ALTINDA KARŞILAŞTIRMALI ETKİNLİK ANALİZİ

3.1. TSE’nin Tarihsel Gelişimi ve Kurumsallaşma Süreci 117
3.1.1. Ondokuzuncu Yüzyıla Kadar TSE 117
3.1.2. Ondokuzuncu Yüzyıldan Cumhuriyet Dönemine TSE 122 3.1.3. Cumhuriyet Döneminde TSE (1923
3.2. TSE’nde Karşılaştırmalı Etkinlik Analizleri ve Etkinsizliğin Kaynakları
Üzerine Bir Uygulama (1990-2004) 150
3.2.1. Sigortacılık Endüstrisinde Etkinlik Analizleri ve Yazın Bulguları 151
3.2.2. TSE’ne Yönelik Analizler ve Bulgular 156
3.2.2.1. Endüstriye Yönelik Uygulama ve Temel Amaç 157
3.2.2.2. Uygulamada Kullanılan Veritabanı ve Endüstriyel Değişkenlerin
Tanımı 159
3.2.2.2.1. Endüstriye Yönelik Veritabanı 159
3.2.2.2.2. Endüstriye Yönelik Değişkenlerin Tanımı 160
3.2.2.2.2.1. Endüstriye Yönelik Çıktı Tanımı 160
3.2.2.2.2.2. Endüstriye Yönelik Girdi Tanımı 165
3.2.3. Endüstriye Yönelik Uygulamada Kullanılan Yöntemler 168
3.2.4. TSE’ne Yönelik Karşılaştırmalı Etkinlik Analizleri (1990-2004) 172
3.2.4.1. DEA, CCDEA ve SFA Yöntemlerine Yönelik
Analitik Bulgular 172
3.2.4.2. Endüstriyel Etkinlik Bulgularına Yönelik Tutarlılık Analizi 183
3.2.5. Endüstriyel Etkinsizliğin Kaynakları Üzerine Bir Uygulama 190

SONUÇ VE ÖNERİLER 210

KAYNAKLAR 222

EKLER 237

ix
KISALTMALAR ve MATEMATİKSEL TANIMLAR

A-A Anscombe-Aumann
ABD Amerika Birleşik Devletleri
bknz. Bakınız
AE Tahsis Etkinliği
BCC Banker, Charnes ve Cooper
CCDEA Şans-Kısıtlı Veri Zarflama Analizi
CCR Charnes, Cooper ve Rhodes
DEA Veri Zarflama Analizi
DPT Devlet Planlama Teşkilatı
EU Beklenen Fayda
GSMH Gayri Safi Milli Hasıla
HHI Herfindahl-Hirschman Endeksi
İMKB İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
KVB Karar Verme Birimi
MLE En Çok Olabilirlik
M.Ö. Milattan Önce
MWW Mann-Whitney-Wilcoxon
no. Numara
OPE Üretim Etkinliği
OYAK Ordu Yardımlaşma Kurumu
SFA Stokastik Sınır Yaklaşımı
T.C. Türkiye Cumhuriyeti
TE Teknik Etkinlik
TMSF Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu
TSE Türk Sigortacılık Endüstrisi
TSRSB Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği
VNM Von Neumann-Morgenstern
vb. Ve bazıları
vd. Ve diğerleri
EU Beklenen Fayda
Isoq Eş-ürün eğrisi
x