Tağıyev AH Aslanzadə İ.A.

352 Pages·2017·2.73 MB·Turkish

Tağıyev A.H. Aslanzadə İ.A.
Elmi rctiaktor; Azərbaycan ıVliili Elmlər Akademiyasının
Elmi-Tədqiqat İqtisadiyyat İnstitutunun aparıcı
elmi işçisi, i.e.d., professor T.N.Əliyev
Royçibr: 1.Azərbaycan Texniki Universitetinin
‘‘Sənaye iqtisadiyyatı və menecment” kafedrasının
müdiri, i.e.d.,professor R.K.İsgəndərov
2. N4İ11İ Aviasiya Akademiyasının professoru,
i. e.d. Z.M.Nəcəfov
A.H.Tağıyev, İ.A.Aslaıızado. İnnovasiya menecmenti. Dors vəsaiti, II
hisə Bakı, 2017, 352 səh.
Dərs vüsuhİHih imıovasiya ıwzəriyyəsiııin əsasları, innovasiya
iqtisadiyyatuun əsas atvibiıtlan, Azərbaycan Respublikasında inno
vasiya iqtisadiyyatının fornıala.^dırılnıası konsepsiyaları, yüksək
texnologiyalar və onların iqtisadi inkişafda rolu, ölkənin sosial-
iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsi olan innovasiya siyasəti, innovasiya
layihələrinin işlənilməsi və həyata keçirilməsi, habelə ölkədə
innovasiya fəaliyyət inin idarəedilməsilə əlaqədar olan digər məsələlər
əhatə edilmişdir.
Kitabın hazırlanmasında əsas məq.səd- ölkədə innovasiya
iqtisadiyyatmnı formalaşdırılması və inkişafının səmərəli idarə
edilməsinin ümumi istiqamətlərini müəyyən etməkdən ibarətdir.
Kitabın yazılmasında "İnnovasiya menecmenti" fənninin
Azərbaycan Texniki Universitetində və Sumqayıt Dövlət
Universitetində tədrisi təcrübəsindən istifadə edilmişdir.
Dərs və.saiti Ali texniki məktəblərin bakalavriatUırı, magistrləri,
doktorantları, müxtəlif səviyyəli obyektlərin (dövlət, .sahə,region,
müə.s.sisə və s.) idarəedilməsilə məşğul olan mütə.xəssi.dər üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
MÜNDƏRICAT
FƏSİL X. İnnovasiya ideyası axtarışında
funksional dəyər təhlili üsulu
10.1. Funksional dəyər təhlili üsulunun mahiyyəti,
məqsədi və funksiyaları ................................... 8
10.2. Funksional dəyər təhlili üzrə işlərin yerinə
yetirilməsi mərhələləri və prinsipləri......................... 12
10.3. Fuksional dəyər təhlili üsulunun tətbiqi
(azərboru istehsalında 2 sayli sexdə tətbiqi) ........ 29
FƏSİL XI. İnnovasiya sahibkarlığında
firmanın təşkili formaları
11.1. innovasiya sahəsində iri və xırda sahibkarlıq
firmalarının təşkili formaları .................................... 39
11.2. Elmi texniki problemlərin həllinə yönəldilmiş
firmaların təşkilati formaları..................................... 41
11.3. İnnovasiya fəaliyyətində kiçik biznes ............. 48
11.4. Vençur işgüzarlığı (sahibkarlığı) və onun
respublikada inkişafı ................................................. 55
FƏSİL Xll. İnnovasiya sahibkarlığında
rəqabət strategiyası
12.1. İnnovasiya fəaliyyətində rəqabəin mahiyyəti
və zəruriliyi............................................................... 61
12.2. Rəqabətin növləri və onun innovasiya
fəaliyyətinə təsiri ...................................................... 65
12.3. Rəqabət mübarizəsi metodları və rəqabət
strategiyası ................................................................ 69
FƏSİL XIII. İnnovasiya layihəsinin əsas
anlayişları və idarəedilməsinin
metodologiyası
13.1 İnnovasiya Layihəsinin əsas anlayışları .............. 80
13.2 Müəssisə səviyyəsində innovasiya layihələrinin
növləri ........................................................................ 83
13.3 İnnovasiya fəaliyyəti investisiyalaşdırma
obyekti kimi ............................................................... 85
13.4 İnnovasiya fəaliyyətində layihələrin və proqramların
investisiya cəlbediciliyi ............................................. 90
13.5 İnnovasiya layihələrinin maliyyələşdirilməsində
mənfəət norması......................................................... 99
13.6 İnvestisiya layihələrinin və proqramların gəlir-
liliyinin qiymətləndirilməsi ..................................... 103
13.7 Layihənin idarəedilməsi metodologiyası ............ 112
13.7.1 Layihələrin idarəedilməsi biliklərinin strukturu.. 112
13.7.2 Layihənin tərkibinin idarə edilməsi ......................... 113
13.7.3. Vaxtın idarə edilməsi ............................................... 114
13.7.4. Dəyərin idarə edilməsi ............................................. 116
13.7.5 Keyfiyyətin idarə edilməsi ....................................... 117
13.7.6. Heyətin idarə edilməsi ............................................. 119
13.7.7. Kommunikasiyaların idarə edilməsi ........................ 122
13.7.8. Risklərin idarə edilməsi ........................................... 125
13.7.9 Malgöndərişinin və sazişlərin idarə edilməsi ...... 127
13.7.10 Dəyişikliklərin idarə edilməsi .................................. 128
13.7.11 Layihə niyyətinin formalaşması (yaradılması).
İnnovasiya layihəsi konsepsiyasının işlənilməsi 131
13.7.12 Layihənin məqsəd və vəzifələrinin əvvəlcədən
tədqiq edilməsi ......................................................... 131
13.7.13 Niyyət haqqında deklarasiya .................................... 132
13.7.14 Planlaşdırmanın ümumi vəzifələri. Layihənin
planlaşdırılması ........................................................ 133
13.7.15 İşlərin bölünməsi strukturunun yaradılması ........ 134
13.7.16 Vaxtın planlaşdırılması ............................................ 136
13.7.17 Xərclərin planlaşdırılması ........................................ 137
13.7.18 Layihə planının sənədləşdirilməsi ............................ 137
13.7.19 Layihənin reallaşması layihənin həyata keçiril-
məsi gedişinin monitorinqi və nəzarəti .................... 138
13.7.20 Layihənin həyata keçirilməsi gedişinin
monitorinqi və nəzarəti ............................................ 139
13.7.15
Dürüstləşdirilmə təsirlərinin həyata keçirilməsi.. 141
13.7.22.
Danışıqların aparılması ............................................ 143
13.7.23
Münaqişələrin həll edilməsi ..................................... 144
13.7.24
Layihə kitabı layihənin tamamlanmasının
ümumi məsələləri Layihənin tamamlanması.... 146
13.7.23
Sazişin bağlanılması ................................................. 147
13.7.26.
Layihədən çıxış ........................................................ 149
13.8.
Layihənin idarəedilməsi metodları ........................... 151
FƏSİL XIV. Layihənin təhlili
14.1 Müəssisənin sahədə vəziyyətinin təhlili ................... 154
14.2 Layihənin kommersiya cəhətdən yerinə yetirilə
bilən olmasının təhlili .............................................. 156
14.3 Layihənin texniki təhlili ........................................... 159
14.4 Layihənin maliyyə təhlili ......................................... 162
14.5 İnnovasiya layihələrinin iqtisadi təhlili .................... 165
14.6 İnstitutsional təhlil ................................................... 168
FƏSİL XV.Layihəniıı idarəedilməsinin
komandası
Təriflər və əsas anlayışlar ........................................ 171
15.1
Komandada sinergiya effektinin formalaşdırıl-
15.2.
ması .......................................................................... 173
15.3. Layihə komandasında liderlik .................................. 174
5
15.4. Liderin hakimiyyət mexanizminə nəzarəti ............ 177
15.5. Liderliyin saxlanılması ................................................ 180
15.6 İdarə səviyyələrinin insanlarla tutulması .............. 188
15.7 Real qayda - qanunun yaradılması .............................. 189
15.8. Komanda üzvlərinin seçilməsi, rolların bölüşdürülməsi,
funksional vəzifələr .................................................. 194
15.9 Məsuliyyətin həvalə edilməsi ...................................... 196
15.10 İnsanların tipoloji xüsusiyyətləri ................................. 199
15.11 Komanda üzvlərinin motivləşdirilməsi ....................... 209
15.12. Komandada əlaqəli hərəkətlərin inkişaf etdirilməsi.
Komandanın idarəçilik üslubları ............................... 214
15.13. Layihənin inkişafı fazaları .......................................... 217
15.14 Səmərəli işləyən komandanın meyarları ..................... 218
15.15 İdarəçilik komandasının formalaşması mərhələlərinin
idarəedilməsi ............................................................. 222
FƏSİL XVl.LayiIıəııin işlənilnıəsində
qərarların qəbulu
16.1 Qərarların qəbulunun ümumi əsasları ................... 224
16.2 Layihələrin işlənilməsində qərarların qəbulu
üsulları .................................................................. 233
16.2.1 Beyin həmləsi metodu ........................................... . 233
16.2.2 Metcettin fundamental (əsaslı) metodu ................. 236
16.2.3 İstehlakçıların tədqiqi ........................................... 237
16.2.4 Sərhədlərin axtarışı (tapılması) ............................. 238
16.2.5 Kumulyator Peyc strategiyası ................................ 239
Funksional dəyər təhlili ......................................... 240
16.2.6
16.2.7 Biznes - proseslərin injiniriq və reinjinirinqi........ 241
16.2.8 Evristik üsullar metodu ......................................... 242
16.2.9 Qərarların morfoloji təhlili və sintezi ................... 243
Problem strukturunun tədqiqi metodları ................ 243
16.2.10
16.2.11 Strategiyanın dəyişdirilməsi üsulu ........................... 244
16.2.12 Layihələndirməyə sistem - texniki yanaşma ....... 245
16.2.13 Sistemə texnoloji müdaxilə...................................... 245
16.2.14 Layihələndirmə prosesinin avtomatlaşdırılması
sistemi ..................................................................... 247
FƏSİXıXVn. Layihə risklərinin idarə
edilməsi
17.1. Qeyri-müəyyənlik və risk anlayışı ........................... 249
17.2 Layihə risklərinin təsnifatı ....................................... 250
17.3 Risklərin idarəetmə komponentləri....................... 255
17.4 Risklərin idarə edilməsinin planlaşdırılması ... 256
17.5 Risklərin müəyyənləşdirilməsi ............................. 257
17.6 Risklərin keyfiyyət təhlili ..................................... 258
17.7 Risklərin kəmiyyətcə təhlii ................................... 259
17.8 Risklərə reaksiyanın planlaşdırılması ...................... 269
17.9 Monitorinq və risklərə nəzarət .................................. 275
FƏSEL XVIII. Layihənin biznes-planımn
işlənilməsi
18.1 Biznes-planın mahiyyəti və məzmunu ..................... 278
18.2. Biznes- planın işlənib hazırlanmas m m metodoloji
əsasları ..................................................................... 281
18.3 Azərbaycanda biznes-planın tərtib edilməsinə
qoyulan tələblər ....................................................... 285
18.4. Biznes-planın bölmələri ........................................... 301
Əlavə 1
Biznes- planın hazırlanmasına aid nümunə....
Ədəbiyyat ............................................................... 343
FƏSİL X. İNNOVASİYA İDEYASI AXTARIŞINDA
FUNKSİONAL DƏYƏR TƏHLİLİ ÜSULU
İtO.l. Funksional dəyər təhlili üsulunun mahiyyəti,
məqsədi və funksiyaları
N^addi ehtiyatlardan istifadənin qənaətliliyinin təcrübi sürətdja
həyata keciriİməəsini təmin edən üsullardan ən əsas yeri -İıınksional
dəyər təhlili(FDT) üsulu tutur.
Funksional dəyər təhlili üsulunun tətbiq edilməsində əsas
məqsəjd-məhsulun hazirianması və istifadəsinin elmi-tətqiqat və sın^
lahiyə mərhələsindən başlayaraq onun tətbiqi, sıradan çıxaraq
atılmasınadək olan dövrə və təyinatına görə istehlak təlaba^ını
ödəmək xüsusiyyətləri,başqa sözlə funksional təyinat xüsusiyyətləri
nəzərə alinmaqla qənaətliliyinin təmin edilməsidir. FDT-nın köməyi
ilə tətbiqi işlərin elmi tətqiqat və sınaq lahiyə mərhələsində alına
bilən izafi xərclərin xəbərdarlığı, tətbiq mərhələsində isə iqtisadi
cəhətdən özünü doğrultmayan xərclərin azaldılması və yaxud
tamamilə aradan çıxarılması yerinə yetirilir.
FDT üsulu ona əsaslanmışdır ki, obyektin istehsalı və tətbiqi
xərcləri iki hissədən- obyektin öz təyinatına görə funksiyasını yerinə
yetirməsi ilə əlaqədar olan tələblərin ödənilməsinin minimum
xərclərindən və əlavə olaraq aradan çıxanla bilən ‘‘funksional artıq”
izafi xərclərdən ibarətdir. FDT-nin yekun nəticəsi bu artıq xərclərin
aşkar edilməsi və aradan çıxarılması olur.Göstərilənİərə əsasən
funksional dəyər təhlili üsuluna aşağıdakı tərifi vermək olar:
FDT- müxtəlif tədqiqat obyektlərinin (məhsul, qurğu, sistem,
texnologiya vo insan fəaliyyətinin müxtəlif maddi nəticələri)
texniki-iqtisadi tədqiqi üzrə elə kompleks üsullar
sistemindən ibarətdir ki, bunun köməyilə obyektin istehlak tə- labatım
ödəmək xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onun lahiyə edilməsi,
hazırlanması və istifadəsinin yekun səmərəliliyi yüksək olsun.
Bu üsul hər bir əmək məhsulunun iqtisadiyyatıni öyrənməyə və
həmin məhsulun hazırlanması üçün olan ictimai zəruri xərclərin və
istehlak dəyərinə təsir edən amillərin öyrənilməsinə xidmət
edir.Intensivləşməyə aid olan məsələlərin həllində funksional dəyər
təhlili üsulu xüsusilə əhəmiyyətlidir və FDT-mn işlənilməsi obyektin
tətbiqi nəticəsində intensivləşdirmənin sürətləndirilməsinə imkan
yaradır. Fikrimizi aydınlaşdırmaq məqsədilə intensivləşdirmə
istiqamətlərini və burada FDT-nın rolunu qeyd edək.Əgər, istehsalın
inten- sivləşdirilməsi istiqamətləri ümumiləşdirilmiş olarsa, bunlar
elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, maddi ehtiyatlardan və digər
ehtiyatlardan istifadənin qənaət rejiminə əməl edilməsi, əmək
məhsuldarlığının artırılması, istehsalın yeni texnika ilə təchizi
fondlarının yüksəldilməsi, təsərrüfat mexanizminin təkmilləşdirilməsi
və s. ola bilər.
İstehsal təsərrüfat fəaliyyətinin yüksəldilməsi üzrə işlərin həyata
keçirilməsində flıksional dəyər təhlili üsulunun vəzifələri müxtəlifdir.
İnnovasiyanın sürətlənməsində FDT-mn vəzifəsi yüksək
səmərəli texniki həllərin axtarılması və həyata keçirilməsi, məmulatın
texniki səviyyDsinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsidir.
Maddi, enerji ehtiyyyatlanndan istifadənin qənaətlilik rejiminin
təmin edilməsində, FDT-nın vəzifəsi məhsulun material və enerji
tutumluluğunun aşağı salınması, çəki xarakteristikasının
yaxşılaşdınlması, baha və az tapılan materialların daha ucuz
materiallarla əvəz- edilməsinin müəyyən olunmasıdır.
Əmək məhsuldarlığının artırılmasında FDT üsulundan əmək
tutumluluğunun aşağı salınmasında, konstruksiyaların
texnologiyasının və etibarlığının yüksəldilməsində və daha səmərəli
texnologiyanın seçilməsində istifadə edilir.
İstehsalın yeni texnika ilə silahlandırılması üçün funksional
dəyər təhlili üsulu vasitəsilə məhsulun fond tutumluluğu və kapital
tutumluluğu azaldılır, istehsalda olan zərif yer və disproporsiyalar
aşkar edilir, eyni zamanda bunların aradan çıxarılmasına təminat
verən texnika istehsala tətbiq edilir.
Təsərrüfat mexanizminin təkmilləşdirilməsində funksional
dəyər təhlili üsulunun tətbiqilə kollektiv yaradıcılıq işlərinin yeni
mütərəqqi formalari yaradılır, “tətqiqat -istehsal” dövrü azaldılır:
müxtəlif ixtisaslı mütəxəsislər eyni bir təsərrüfat məsələsinin həll
edilməsinə cəlb edilir.
Funksional dəyər təhlil üsulunun tədqiqat obyekləri müxtəlifdir,
hazırda funksional dəyər təhlili- mövcud konstruksiyaların
təkmilləşdirilməsi, yeni layihələrin tətbiq edilməsi yaradılan
konstruksiyanın yeni tətbiq sahələrinin axtarılması istiqamətlərində
inkişaf etdirilir.
FDT tarixən öz-özünə birbaşa yaranmışdır. Onun yaranmasına
elmi-texniki tərəqqinin gücləndirilməsi, istehsal olunan məhsulun
nomenklaturasının kəskin sürətdə çoxalması, istehsalın hazırlıq
xərclərinin miqdarının artması və bu kimi amillər təsir
etmişdir.Bundan başqa son zamanlar istehsal edilən məhsulun
istismara yararlığına, daha çox etibarlığma, uzun- müddətliliyinə və
digər keyfiyyət xüsusiyyətlərinə yüksək tələblər qoyulmuşdur.
Göstərilən keyfiyyətlərə cavab verə bilən tələblərin yerinə
yetirilə bilməsi üçün mütəxəsislərin elə metodlarla silahla- ndırıiması
lazım gəlir ki, məhsul həm öz təyinatına görə isteh- lak tələblərini
ödəsin və bu ən az xərclə yerinə yetirilsin. Belə
10