Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre Muhasebesi

12 Pages·2007·0.36 MB·Turkish

Sürdürülebilir
Kalkınma ve
Çevre Muhasebesi (II)

Arş. Gör. Dr. Ahmet MUTLU
Hitit Üniversitesi, İİBF.

Özet
Ekoloji ile ekonomi arasında doğrudan bir ilişki vardır. İnsan etkinliklerinin su, toprak, hava,
biyolojik ve ekolojik kaynaklar üzerinde baskı yaratmaktadır. Bu ise çeşitli içeriklere sahip çevre
sorunlarını gündeme getirmektedir. Bu sorunlarla ilgili olarak, çevre muhasebesi büyük önem taşır. Bu
çalışmada önce çevre muhasebesi incelenecek ve sonra sürdürülebilir kalkınmanın temel ilkeleri, çevre
ekonomisi ve çevre muhasebesi bakımından araştırılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Çevre, ekonomi, çevre muhasebesi, sürdürülebilir kalkınma.

Abstract (Sustainable Development and Environmental Accounting)
There is a direct relationship between ecology and economy. The effect of human activities creates
presure water, soil, biologic and ecologic sources. So these activities cause many ecological problems.
Related to these problems, the environmental accounting have become great importance. In this study,
firstly, the environmental accounting will be examinated. Then, the fundemental of sustainable
development as environmental economics and environmental accounting will be investigated.
Key Words: Environment, economy, environmental accounting, sustainable development.

3. Çevre Muhasebesinde Fiyat-lama* Çevre konusunda tercihler yapılırken
Sürdürülebilir kalkınma sürecinde ge- güdülen en önemli hedef, insanoğlunun
lecek kuşakların yararına kaynakları ve refahındaki artışların ölçülmesidir. Her
çevreyi korurken, bugünkü toplumun eko- birim maliyet refahta bir kayıptır. Bu
nomik yararını da gerçekleştirebilmek için durumda, iyileştirmeden doğan karların
bilgiye dayalı kararlar vermek gereklidir. veya çevresel nitelikteki eksilmenin mali-
Dolayısıyla çevrenin ve doğal kaynakların yetini ölçmek gerekir. Eğer temiz hava
durumu ile ekonomik ve sosyal şartları bü- tercih ediliyorsa, onun üzerine bir değer
tünleştiren düzenli sürdürülebilir kalkın- konulmalıdır. Ancak, temiz hava herhangi
ma raporlarına ihtiyaç duyulmaktadır (Ke- bir piyasada –en azından doğrudan- alınıp-
ating, 1993). Çevre muhasebesi ile çevre satılmadığından, işin içine para girmez.
maliyetleri, üretici ve tüketiciye açık bir şe- Ancak, temiz hava yararı da bir ekonomik
kilde gösterilmeli ve fiyatlar, kaynakların yarardır (Pearce ve Diğ., 1993). *
miktarını ve toplam değerlerini yansıt- Doğal kaynaklar ve diğer ekonomik
malıdır. Buna göre çevre muhasebesini do- mallar konusundaki yaklaşımların farklı-
ğuran temel sebebin, çevreyi kullanma ve lığı, bütün iktisatçı ve politikacılara yanlış
kirletme bedelinin bireylere ve topluma sinyaller iletmektedir. Bu farklılıklar, gelir
“somut” olarak gösterilmesi olduğu söyle-

nebilir.
* Yazının ilk bölümü Dergi’nin Ocak 2007
sayısında yayınlanmıştır.
162
sağlayan üretim ve böyle bir nitelikten “Deneysel Yöntemler” kullanma yoluyla
yoksun olan doğal kaynakların tüketilme- sağlanır. “Düşünsel Pazar” yönteminde,
sini körükleyen ekonomi ile çevre arasın- malların ve üretim faktörlerinin alınıp-
daki çatışmadan kaynaklanır. Ülkelerin, satıldığı bir pazar aranır. Bu mal ve
başlıca servetlerine hemen hemen duyarsız faktörlere yüklenen çevresel fayda ve
kalan bir ulusal muhasebe ve makroeko- maliyetler göz önüne alınır (Pearce, 1993).
nomik analiz yöntemi kullanmaları, gele- Örneğin, gürültülü ve gürültüsüz olmak
ceklerini tehlikeye atmaktadır. Gelecekteki üzere iki tür işyeri varsayalım. Gürültülü
sonuçlar, aldatıcı kazançlar ve sürekli işyerinde, maliyet %20 pahalı ise bu %20,
refah kayıpları şeklinde olabilir. Bu durum, gürültünün maliyeti sayılır. Deneysel
özellikle azgelişmiş ülkeler için –kaynak- yöntemin ise belirli bir çevredeki denekler-
ların aşırı kullanımı nedeniyle- ciddi bir den, o yerdeki gerçek iyileşmeyi tahmin
tehlikedir (Repetto, 1990). Bu nedenle do- olarak değerlendirmeleri istenir. Bu yön-
ğal kaynakların değerlendirilmesi ve tasnif temde varsayımları, olabildiğince gerçek
edilmesi önemli bir konu olarak görül- durumlara yaklaştırmak önem taşır.
mektedir. Zarar Maliyetleri (Dolaylı) Yaklaşı-
Çevrenin yararlarının ekonomik açıdan mı’nda ise yarar tahmini için kirlenme ve
ölçülebilmesinde uygulanacak yaklaşımlar sonuçlarına bakılır. Kirlenme ile sonuçları
çeşitlidir. Bunlar, ana başlıklar halinde arasındaki –varsa- bağımlılık ölçülür.
şöyle sıralanabilir (Kırlıoğlu; Can, 1998; Örneğin, kirlenmenin sağlık, binalar, su ile
Pearce, 1993; United Nations, 1993): ekosistemler ve bitki örtüsü üzerindeki
1. Azaltma Maliyetleri Yaklaşımı, etkileri aranır. Bu husus, birkaç bakımdan
önemlidir: Öncelikle, kirliliğin ne ölçüde
a) Düşünsel Pazar Yöntemi
önlendiğinin bilinebilmesi, ancak ona nicel
b) Deneysel Yöntem
bir değer verilebilmesiyle mümkündür. Öte
2. Zarar Maliyetleri Yaklaşımı,
yandan kirlilik kontrolünde ekonomik
a) Nakil Maliyeti (Yolculuk Giderleri) verimlilik ve etkinliğin ölçülmesi de ancak
Yöntemi, kirliliğin nicel olarak belirtilmesi ile müm-
b) Hedonist (Faydacı, Hazcı) Maliyet kündür (Altuğ, 1990). Ancak bu yaklaşım,
Yöntemi, sadece kirlenme ve bunun parasal olmayan
c) Tahmin Maliyeti (Kontenjan De- etkileri (sakatlık, çalışamazlık vs.) arasın-
ğerlemesi) Yöntemi, daki ilişkiyi kurmaktan öte geçemediği için
pek işlevsel değildir. Böyle olunca ödemeye
3. Kullanma Maliyeti Yaklaşımı,
istekli oluşun ölçümünde azaltma maliyet-
a) Piyasa Değerlendirmesi Yaklaşımı,
leri yaklaşımı kullanılır (Pearce ve Diğ.,
b) Gerçeğe Uygun Değerleme Yöntemi,
1993; Pearce;Turner, 1991).
c) Bakım Maliyetleri Yöntemi,
“Zarar Maliyetleri Yaklaşımı”nın ilk
d) Koşullu Değerlendirme Yöntemi, yöntemlerinden biri olan “Nakil Maliyeti
e) Korunma Harcamaları Yöntemi. (Yolculuk Giderleri) Yöntemi”nde bir doğal
Yukarıdaki tasnif, bazı kaynaklarda alanın değeri, bu alanı ziyaret edilmesi
(İngiltere için) uygulamaya yönelik bir sırasında ortaya çıkan nakil harcamala-
projede “doğrudan ve dolaylı yaklaşımlar” rının tahmin edilmesi ve buna göre be-
olarak iki, kategori biçiminde de düzenlen- lirlenmesine dayanır. Temel varsayım, bir
mektedir1. Azaltma maliyetleri (doğrudan) doğal alan tarafından sunulan hizmet-
yaklaşımında, ekonomik yararları –doğal lerdeki bir değişikliğin (göle ulaşan bir yol
görünüşü güzelleştirmek, daha temiz su ve inşaa edilmesi, suyun kalitesinin balık
hava nitelikleri- ve elde edilen kazanım- avına uygun hale getirilmesi vs.), ödeme
ların değerlerini doğrudan ölçme amaçla- isteğinde değişikliklere neden olacağıdır
nır. Bu, “Düşünsel Pazar” arama ya da (Kırlıoğlu; Can, 1998).
“Hedonist (Faydacı) Fiyat Yöntemi” ise
uygun istatistik tekniklerle şunları dener:
1 İngiltere’de uygulamaya dönük bir projede yer a) Mülkler arasındaki belli çevresel farkla-
alan bu tasnif için Bkz. (Pearce, 1993).
163
rın mülklerde ne kadar değer faklılığı şım, çevresel zararların giderilmesi için
yarattığını saptamak, b) Ne kadar insanın, gerekli olan yatırım maliyetini tahmin için
çevresel iyileştirme için ne kadar para piyasa fiyatı kullanır ancak, tahmin verile-
ödemeye istekli olduğunu ve bu iyileştirme- rinin toplanması varsayımlara dayandığı
nin sosyal değerini çıkarmak. Bu yaklaşım, için gerçek yatırım harcamalarının, bakım
benzer içeriklerde alınan sonuçlarla, gerçek maliyetleri ile orantılı olacağı kesin değil-
piyasa sonuçlarıyla ve diğer tahmin yön- dir. Öte yandan, doğal kaynakların kulanı-
temleriyle tutarlılık bakımından test edil- mının doğa üzerinde etkisi olmadığı varsa-
diğinde güvenli sonuçlar verdiği ifade edil- yımından hareket edildiği için yeterli mik-
mektedir (Pearce ve Diğ., 1993; tarda su olan bir yerde su kullanmanın
Pearce;Turner, 1991). hiçbir maliyeti olmadığı kabul edilir.
“Tahmin Maliyeti (Kontenjan Değer- “Koşullu Değerlendirme Yöntemi”,
lemesi) Yöntemi”nde ise insanların, bir doğal kaynaklardan sağlanan hizmet değe-
yarar için ne kadar miktar ödemeye razı rinin tahmin edilmesine dayalıdır. Bu yön-
olduklarını ölçmek amaçlanır. Bu süreç, bir temin özü, doğal kaynaklardan sağlanan
laboratuar ortamında, deneğe doğrudan bir hizmetlerin azalmasına karşılık gelen
kağıt uzatılması ya da onun bazı uyarılara parasal miktarın tespitine dayanır. Bu
gösterdiği tepkilerin saptanmasıyla gerçek- yöntemde, doğal kaynakların işlevsel
leşir. Denekten, bazı malların miktarının değeri konusunda yeterince bilinçli olduğu
azalması ya da çoğalması konusunda var-sayılan deneklerin, çevresel
pazar-daymış gibi değerlendirme yapması bozulmanın giderilebilmesi için ne kadar
istenir. Bu yöntemin en önemli yanı, çevre ödemeye istekli oldukları ölçmek amaçlanır
malları üzerinde halkın çeşitli (Kırlı-oğlu; Can, 1998). Örneğin, Bir hava
değerlendirmelerini ortaya çıkarması ve kirlili-ğinin parasal maliyeti yapılabilir ve
çevre politikalarının çeşitli konularında bu, orada yaşayanlar tarafından anlaşılan
başvurulabilecek bir yöntem olmasıdır hava kalitesinin bozulması olarak yorumla-
(Pearce ve Diğ., 1993 Pearce; Turner, nabilir.
1991). “Gerçeğe Uygun Değerlendirme Yön-
“Kullanma Maliyetleri Yaklaşımı” temi”nde gerçeğe uygun değerler, genellik-
içinde yer alan “Piyasa Değerlendirmesi le piyasa fiyatına eşit olmaktadır. Bu yak-
Yöntemi”nde milli muhasebe sisteminde laşımda gerçeğe uygun değer, ilgili varlığın
kullanılan mali olmayan aktifler muhase- niteliğine göre ya bilirkişi tarafından
besi kavramlarına göre değerlendirme ya- saptanır, ya da yenileme maliyetleri esas
pılmaktadır. Yıpranma sonucu doğal kay- alınır (Kırlıoğlu;Can, 1998).
nağın piyasa fiyatında olan değişim “Korunma Harcamaları Yaklaşımı”,
dikkate alınır (United Nations,1993). çevresel zararların etkisini ortadan kaldır-
Örneğin, atıkların bertaraf edildiği bir mak veya azaltmak amacıyla yapılan gider-
arazinin, bundan dolayı uğradığı fiyat leri kapsamaktadır (Pearce ve Diğ., 1993).
kaybı esas alınır. Ayrıca, çevre kirliliğinin Örneğin, zehirli kimyasallarla kirlenen bir
insan sağ-lığına etkisi ve sağlığa kavuşmak gölü temizleme masrafları bu bağlamda
için ya-pılan harcamaların maliyeti de bu düşünülebilir.
hesaba dahil edilir. Bu yaklaşım, sadece
Terminoloji üzerinde tam bir anlaşma
piyasa fiyatlarını içerdiğinden, ormanlar,
olmamakla beraber, çevreci ekonomistler,
biyolojik çeşitlilik gibi ekolojik
doğal çevre ile ilgili ekonomik değerleri
değerlendirme gereken konularda yetersiz
belli gruplara ayırma yoluna gitmişlerdir.
kalmaktadır.
Şekil 5.’te yer alan tasnif, kullanıcının
“Bakım Maliyetleri Değerlendirmesi mala verdiği değerle o malın “kendinden
Yöntemi”nde de doğal kaynakların en kaynaklanan (varoluş) değeri”ne göre
azından bugünkü seviyesinde sürdürüle- yapılmıştır .
bilmesi ve korunması için gerekli olan ma-
liyeti tahmin etmek amaçlanır. Bu yakla-

164
Şekil 5. Çevresel Kaynaklara Atfedilen Ekonomik Değerleme Kategorileri
(Tropikal Bir Orman Örneği Üzerinde)

Kaynak:Pearce’den (1992) akt.: Munashinge, Mohan: Environmental Economics and Sustainable
Development, The World Bank, Washington, D.C., 1993.
Şekil 5.’te de görüldüğü üzere sağlık ve
Kullanılan değerler (kullananın yararı),
diğer somut refah unsurlarının yanı sıra
çevrenin bugünkü kullanılış biçiminden
ekonomik olmayan/kullanılamayan refah
ileri gelir. Balıkçı, avcı, madenci doğal çev-
unsurlarını da parasal değerleme içine
reyi kullanırlar ve ekonomik değeri olan bir
sokma gayretleri fazladır. Ancak, bunların
yarar elde ederler. Diğer yandan, doğa-nın
parasal değerlemeleri ve ekonomik analiz-
başka biçimlerde kullanıldığı durumlar da
leri –diğerleri gibi- bir “keyfiyete” göre
vardır ki bunlar, ödeme isteğini gerek-tiren
yapılmaktadır. Dolayısıyla, bunların kal-
bir tercihten ibarettir. Opsiyon değeri
kınmanın amaçlarına göre kültürel istekler
olarak anılan bu tercih (dolaylı kullanım ve
ve politik istikrara göre belirlenmesi, fi-
seçmeli değerler bunun içinde yer alır),
ziksel koşullarda bile ölçümü zorlaştır-
çevrenin gelecekte daha faydalı biçimde
maktadır. Ayrıca buna, klasik ulusal yön-
kullanılması amacını taşır. Bunların yanı
temin yerine ikame edilen yeni fayda-ma-
sıra, doğanın bir de varoluş değeri vardır ve
liyet analizi konusunda “kabul edilen gö-
bu “yararlanma” ile ilişkili değildir2. Tüm
nüllülük”le ilgili zorlukları da eklemek
bunların birlikteliği, toplam ekonomik
gerekir (Bartelmus;Tongeren, 1994; Ran-
değeri oluşturur (Pearce ve Diğ., 1993; Bojö
dall, 1992 ).
ve Diğ.,1992; Pearce;Turner, 1991):
İster çevresel kaynaklar üzerinde ol-

sun, isterse kirlilik kontrolünü konusunda
T oplam Ekonomik Değer = Şimdiki Kullanma olsun, fiyatlandırmanın, insanların çevre
Değeri + Opsiyon Değeri + Varolma Değeri tercihlerini gösterecek en iyi araç olduğu
savunulmaktadır. Her ne kadar çevre der-

nekleri ya da “yeşil oy” almak amacıyla
2 Doğanın varoluş değeri, doğanın ya da onun bir
öğesinin “öz”ünden kaynaklanan, varoluşu ne- çalışan partiler de çevreye ilgi gösterseler
deniyle önemli olmayı ifade eder. Örneğin, Kelay- bile bu ilginin asıl göstergesinin, duygusal
nak kuşu, herhangi bir ekonomik niteliğinden yoğunluktan çok, onun için göze alınan
dolayı değerli değerlidir. Sadece doğada kendine
para harcaması olduğu vurgulanmaktadır
özgü bir tür olması ve bu türün neslinin
tehlikede olması nedeniyle önemlidir. (Pearce ve Diğ., 1993). Yani, insanların
Dolayısıyla, Kelaynak, varoluş değeri para ödemek suretiyle ilgilerini “parasal-
bakımından önemlidir.
165
laştırmaları”, bu konuda neyi göze aldık- üç doğal kaynaktaki –orman, toprak ve
larını anlamak hususunda kullanılabilecek petrol- tükenme dikkate alınmış ve 1971 ile
en iyi bir yöntem olduğu ileri sürülmek- 1984 yılları arasında milli gelirdeki or-
tedir. talama yıllık büyümenin %7,1’den, %4’e
Ancak, bazı şeylerin fiyatla ölçülemez düştüğü gösterilmiştir. Milli gelirdeki hata-
olduğunu saptamak gerekir. Özellikle in- lardan birisi de kirlilikle ve diğer olumsuz
san yaşamında fiyatla ölçülemeyecek -ya da sonuçlarla yapılan mücadele harcamala-
çok zor ölçülebilecek- piyasa alanının dışın- rının gelir olarak kaydedilmesidir. Örne-
da kalan şeyler vardır. Bunların en önemli- ğin, 1989’da Alaska’daki bir petrol sızıntı-
lerinden birisi, kadınların ev içindeki geçim sının önlenmesi ve temizlenmesine ödenen
ve bakım çalışmalarıdır (Mellor, 1992). 2,2 milyar dolar, gelire eklenmiştir. Oysa,
Dolayısıyla, fiyatlama yöntemi, yaşamın petrol kirliliği ve buna bağlı olumsuzluklar
her boyutuna sokulabilecek kadar etkin olmasaydı, ülkenin durumunun çok daha
değildir. iyi olacağı göz ardı edilemez (Brown ve
Diğ., 1998).

Milli Gelir kavramına getirilen eleştiri-
4. Çevre Muhasebesinde Milli Gelir
ler, onun doğal ve çevresel kaynakların
Çevre muhasebesinde makro boyutun
amortismanını da hesaba katacak şekilde
en önemli konusunu oluşturan milli gelir,
yeniden gözden geçirilmesine yöneliktir.
öncelikle mevcut milli gelir eleştirisinden
Yeni düzenlemede, aşağıdaki faktörlerin
hareket eder. Yani, çevre muhasebesinin
dikkate alınması önerilmektedir (Yüksel,
milli gelir yaklaşımı, mevcut milli gelir ka-
1991):
lemleri ile bunların milli gelir üzerindeki
1. Minerallerin ve doğal kaynakların
etkilerinin eleştirisine dayalı olarak kuru-
yok olmasıyla ilgili olarak hesaplanan borç
lur.
kalemleri,
Bilindiği üzere, günümüzde ülkeler,
2. Üretim sonucu toprak, su, hava vb.
toplum olarak saptadıkları hedeflere doğru
kaynaklardaki kalite kötüleşmesinin do-
kat ettikleri ilerlemeyi milli gelir (GSMH)
ğurduğu giderler ve bunlara ait amor-
göstergesiyle ölçerler. Çevre muhasebesin-
tisman payları (doğal felaket, erozyon gibi
deki anlayışa göre bir ekonomideki toplam
üretimle ilgisiz olanlar dışında), ekonomik
mal ve hizmet çıktısının ölçeği olan mevcut
faaliyetler sonucunda oluşan kirlenmenin
milli gelir yaklaşımı, “uzun vadeli ilerle-
çevre kalitesi, insan sağlığı ve sosyal refaha
meyi saptama” konusunda yaşamsal bazı
olan etkisi,
eksiklikler taşımaktadır (Geleceğe Özen,
1997; Dulupçu, 2002; Pearce ve Diğ., 1993; 3. Milli gelir hesabında nihai tü-
MPM, 2001; Steer; Lutz, 1994). Mevcut keticinin giderleri olarak görülen devletin
uygulamada mamul mallar (ekonomik mal) ve hane halkının giderleri,
–bkz. Şekil 2.- üreten üretilmiş araçlar için, 4. Çevrenin, sağlığa ve işgücüne et-
işlevlerini gerçekleştiremeyecek hale gel- kileri,
diklerinde, bunların değer kayıplarını gös- 5. Hane halkı ve devletin tüketim
termek için sermaye hesaplarından belli etkinliklerinin çevre giderleri,
bir oran (amortisman) çıkarılır. Keza, or-
6. Belirli yatırım mallarının yol açtığı
man, toprak, hava, su gibi doğal kaynaklar-
çevre zararları,
daki bozulmalar için böyle bir çıkarma
7. Başka ülkelerin üretim etkinlikleri-
yapılmaz. Örneğin; ağaçlar kesilip, fabri-
nin olumlu ve olumsuz çevresel etkileri.
kaya satıldığında, bu işlem milli gelire gelir
Milli gelirin hesaplanmasında dikkate
olarak kaydedilir ancak, gelecekte de uzun
alınması gerektiği öne sürülen bu fak-
süre gelir sağlayacak bir ekonomik varlık
törler, çevre muhasebesinin konusunu
olan ortamın bozulması karşılığında bir
oluşturmaktadır. Bu iddia, mevcut haliyle
borç kaydı yapılmaz. Bu yapılsaydı, GSMH
milli gelir yaklaşımındaki kusurların, süreç
miktarları, mevcut olandan daha düşük
içinde daha iyi anlaşılması üzerine yapılan
olacaktır. Nitekim, Endenozya’nın milli
çalışmalarla ortaya konmuştur. Bu konu-
geliri üzerine yapılan bir çalışmada, sadece
166
daki başlıca çalışmalar, B.M. Kalkınma (ISEW), ortalama tüketimi, bölüşümü ve
Programı’nın hazırladığı “Beşeri Kalkınma çevre tahribatını içeren nispeten kapsamlı
Endeksi (HDI)”, Herman Daly ve John bir refah göstergesidir (Brown ve Diğ.,
Cobb’ın geliştirdikleri “Sürdürülebilir Eko- 1998). Pearce ve arkadaşlarının da “Ken-
nomik Refah Endeksi (ISEW) ve az geliş- dini Sürdürebilir Gelir” dedikleri bu
miş ülkeler için geliştirilen “Kişi Başına (ISEW) yaklaşımda, ekonominin üretim
Düşen Tahıl Oranı” yaklaşımlarıdır (Brown kapasitesi azaltılmadan, doğurabileceği mal
ve Diğ., 1998). ve hizmet akımının hesaplanması hedeflen-
Yukarıdaki yaklaşımların bazı eksik- mektedir. Bunu yapabilmek için hem fizik
likleri olduğu ileri sürülmekle birlikte hem de çevresel anlamda değişmez kapital
(Brown ve Diğ., 1998), bunların ortak stoku fikrinden hareketle, milli gelirden,
noktası, çevresel zararların, yok olan kay- çevresel kapitalin uğradığı yıpranmayı
nakların parasal değerini belirleyebilmek karşılayan amortismanın çıkarılması
için öngörülen fiziksel hesapları gerçekleş- öngörülür. Ortaya çıkan değer, net gelir
tirmeleridir (Steer; Lutz, 1994). Bu ölçüsüne göre belirlenir. Söz konusu
yaklaşımlar içinde, Daly ve Cobb’ın hesaplama, şu şekilde gösterilebilir (1993):
Sürdürülebilir Ekonomik Refah Endeksi

Mevcut Refah = Ölçülmüş (Milli) Gelir – Hanehalkının Korunma Harcamaları – Kirlenme
Ka lıntısının Parasal Değeri – Doğal ve Çevresel Varlıkların Amortismanı (Yenilenebilir +
Ye nilenemez + Ekosistem)

Bu ölçüler dikkate alınarak, ABD’de aşağıdaki gibi hesaplanmıştır (Bkz. Şekil
1950 ile 1988 yılları arasında Kişi Başına 6.).
GSMH ve ISEW, karşılaştırmalı olarak

Şekil 6. ABD’de Kişi Başına GSMH ve Sürdürülebilir
Ekonomik Refah Endeksi (ISEW),1950-1988 Bin Dolar (1990’a Göre)
25
GSMH
20

15

10

ISEW
5

1950 1960 1970 1980 1990
Kaynak: (Brown ve Diğ., 1998).

Şekil 6.’da görüldüğü üzere, Sürdürü- Diğ., 1998). Yani, ABD’de ekonomik büyü-
lebilir Ekonomik Refah Endeksi (ISEW) meyle eşleştirilen net kazançlar, yaklaşık
uygulandığında, 1950 ile 1976 yılları ara- 15 yıl önceki nüfusun gelir artışının geri-
sında ABD’de kişi başına düşen refah dü- sine düşer ve bu da bireysel refahta
zeyinin yükseldiği görülür. Ama bu tarih- gerileme anlamına gelmektedir.
ten itibaren ISEW düşmeye başlar ve he- Yukarıdaki grafiğin açıkça ortaya koy-
saplandığı son yıl olan 1988’de %12’nin duğu bazı gerçekler vardır: Gelir, haliha-
biraz üstünde düşüş görülür (Brown ve zırda mal edinimi konusunda bugün
167
olduğu gibi gelecekte de en önemli gösterge Enstitüsü (ACCA) gibi kurumlar, tartışma
olacaktır. İlerleme ölçütü olarak kullanılan bildirileri yayınlama, bilimsel çalışmalar
gerçek bir gelir, özellikle demokrasinin ge- yapma, enstitüler kurma ve ödül verme
lişmiş olduğu ülkelerde, ulusal gelirin, gibi faaliyetlerde bulunmaktadırlar (Piet,
vatandaşların tercihleri doğrultusunda 2000).
paylaştırılması hususunda uygun ayarla- Özellikle milli gelir gibi makro boyutlu
mayı sağlayan en iyi yöntemlerden biridir. çalışmalar daha çok gelişmiş ülkelerde
Ancak, ne gelir ne de başka bir tekil (tek yapılmaktadır. Özellikle, Norveç, ABD,
boyutlu) gösterge, kalkınmada yeterli bir Fransa, Japonya, İsveç, Kanada, Belçika,
ölçüt olamaz. Yani, daha zengin gelir Almanya, İngiltere, Hollanda, İsviçre ve
tanımlarına ve çevre konusunda tedavi Lüksemburg, çevre konusundaki çalışma-
edici olan ve mevcut pazarda ölçülemeyen larda oldukça ilerlemişlerdir (Kırlıoğlu;
kalkınma bileşenlerine ihtiyaç vardır. Can, 1998). Bu ülkeler içinde, Norveç
1970’de, Japonya 1973’de ve Fransa
5. Çevre Muhasebesi Uygulamaları 1978’de çalışmalara başlamıştır (Pearceve
Diğ.,1993;Yüksel,1991).
Gerek küreselleşen çevre sorunları ve
bununla ilgili kamuoyunun baskısı, gerek-
se BM, Dünya Bankası ve Uluslararası III. Sürdürülebilir Kalkınma ve
Para Fonu gibi kuruluşların, çevreyi tahrip Çevre Muhasebesi
eden kalkınma politikalarına finansman 1. Sürdürülebilir Kalkınmanın
desteği vermeyeceklerini ve ikili ilişkilerde Amaçları Bakımından Çevre
çevre faktörünü göz önünde bulunduracak- Muhasebesi
larını bildirmeleri çevre muhasebesine olan
Rio Zirvesi’nde açıkça ortaya konuldu-
ilgiyi pekiştirmiştir.
ğu üzere, sürdürülebilir kalkınma poli-
Sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleş-
tikasının eylemsel nitelik kazanabilmesi,
tirilebilmesi için ekonomi ile çevre arasında
politika yapıcıların bu konudaki tutum ve
dengeyi sağlamaya yönelik olarak, mikro
duyarlılığına bağlıdır. Her ne kadar başka
ve makro olmak üzere, iki boyutludur:
unsurlar da etkili olsa bile politikaların
Mikro açıdan da işletme, makro açıdan da
amaca hizmet edebilmesi, sürdürülebilir
milli düzeyde gerçekleşir. Dolayısıyla, çevre
kalkınmanın ilkeleriyle tutarlı olmasına
mu-hasebesi uygulamalarını da bu iki
bağlıdır. Çünkü seçilen amaç, ancak o
boyutta düşünmek gerekir.
amaca götürecek bir politika olduğu sürece
Hali hazırda gelişmiş ülkeler başta
anlamlıdır. Kaldı ki, Dulupçu’nun da be-
olmak üzere, çevre muhasebesini geliştir-
lirttiği üzere, sürdürülebilirlik gibi kap-
me ve uygulama çalışmaları hızla yaygın-
samlı içeriğe sahip bir amacın netleşmesi
lık kazanmaktadır. Bu çabalar, hem
ve geliştirilmesi, doğa-insan ilişkisine göre
makro, hem de mikro düzeylerde
oluşturulacak her türlü gelişime paralel
gerçekleşmek-tedir. Ancak, şimdiye kadar
yeni düzeltmeleri gerekli kıldığı için zorlu
niteliksel bir dönüşümü sağlayan bu
bir süreci kapsamaktadır (2002).
hesapların bütü-nüyle kullanımı
konusunda yapılan deney-sel tecrübeler Tüm bu kaygılardan dolayı sürdürü-
çok sınırlıdır. Hindistan’ın kalkınması ile lebilir kalkınma ile çevre ve kalkınma
ilgili çalışmalar yapan Repetto’nun arasındaki ilişkilerin yeniden düzenlenmesi
çabaları, muhtemelen ilk somut ihtiyacı, ilk etkilerini doğal olarak makro
uygulamadır (Bojö ve Diğ., 1992). ekonomik boyutta göstermiş, doğal/çevresel
kaynakların daha fazla milli gelir hesapla-
Mikro boyutlu çalışmalar, daha çok
rında yer alması eğilimini doğurmuştur.
çevre sorunlarından muhasebe mesleğinin
Böyle bir eğilimin en önemli sebebi, mevcut
yarar sağlayabileceği alanlar bakımından
milli gelir hesaplama yönteminin ve buna
ele alınmaktadır. Bu bağlamda, Çevresel
dayalı kalkınma stratejilerinin, sürdürü-
Görev Gücü (Environmental Task Force),
lebilir kalkınmanın ilke ve amaçlarına
Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu
uygunluk bakımından sorunlu olmasıdır.
(IFAC), UNCTAD ve de Birleşik Krallık
168
Bu nedenle, sürdürülebilir kalkınmanın 2. Sürdürülebilir Kalkınma-Çevre
gerçekleştirilebilmesi için ekonomi ile çevre Muhasebesi İlişkisine Eleştirel
arasındaki dengeyi sağlamaya yardımcı Yaklaşım
olacak bilgileri sağlama bakımından çevre Sürdürülebilir kalkınma-çevre muhase-
muhasebesi umut verici bir yaklaşım ola- besi ilişkisi, çeşitli açılardan eleştirilmek-
rak görülmektedir. tedir. Bu eleştiriler, sürdürülebilir kal-
Sürdürülebilir kalkınma hedeflerine kınma ve çevre muhasebesini birlikte hedef
ulaşmak için radikal değişiklikler içeren aldığı gibi ayrı ayrı da yapılabilmektedir.
böyle bir yönteme başvuru, aynı zamanda Bu konudaki eleştirilerden biri, serbest
küresel ölçekte çevre sorunları ile ilgili olan piyasa çevreciliği tarafından yapılmaktadır.
kuruluşların politikalarının gereğidir. Ör- Buna göre, “sınırlamaya tabi bir şeyin
neğin, 1972’de kurulan BM Çevre Progra- maksimizasyonu”, ekolojik prensipler ve
mı (UNEP)’nın belli başlı öncelikleri ve iş- çevresel etik, kalkınmayı yönlendiren ku-
levleri arasında, “çevresel kalite standart- rumsal çerçeve tarafından dikkate alın-
ları için kriterler ve göstergeler geliş- mamaktadır. Sürdürülebilir kalkınma sü-
tirmek, doğal kaynakların sürdürülebilir recinde çevre muhasebesiyle doğal kay-
kullanımı ve yönetimi için rehber kurallar nakların ve dışsallıkların fiyatlandırılması,
getirmek” de sayılmaktadır (Ortak Gelece- “cidi kurumsal değişiklikleri” gerektir-
ğimiz, 1991). mektedir. Ancak bu kurumsal değişiklikler
yakından incelendiği zaman, sürdürülebilir
Çevre muhasebesindeki “fiyatlama”
kalkınmadaki “akıl çelici basitlik ve açıkça
olgusu, sürdürülebilirliğin nasıl olacağının
belli olan anlamı”n yerini, vatandaşları
somut ifadesinde en önemli araç olarak
disiplin altına alacak politik kontrollerin
değerlendirilebilir. Çünkü, mal ve hizmet-

lerle doğal kaynakları “gerçek” fiyatlama
uygulamasının altında yatan ilke aynıdır: 1. Doğal kaynak stoku ve kullanım miktarının
tespiti edilmesi;
“Fiyatlar, üretimin ve kullanımın sosyal
a) Ne kadar stok olduğu,
maliyetlerini yansıtmalıdır”. Fiyat, kaynak
b) Ne kadarının üretimde kullanıldığı,
kullanımları, piyasanın her yerine aynı c) Doğal kaynakların hangilerinin azaldığı ve
biçimde değerlendirilebileceği için de önem arttığı,
d) Mevcut rezervlerin karakteristiğinin ne
taşır. Ayrıca fiyatlama, bu yolda “kirleten
olduğu,
öder” ilkesine de uygundur (Pearce ve Diğ.,
e) Rezervlerin konumları,
1993). f) Gelecekteki rezervlerin tahmin tespitleri.
2. Ulusal üretimde doğal kaynakların kulanı-
Sürdürülebilir kalkınma düşüncesi, bu-
mının tespit edilmesi,
günkü kararların, gelecek nesillerin yaşam
a)Çeşitli ekonomik sektörlerde doğal kaynakların
standartlarını olumsuz biçimde etkileme- kullanım derecesinin belirlenmesi,
mesi esasına dayanır. Buna göre ekonomik b) Hammadde ve yakıt olarak kullanım yoğun-
luğunun tespit edilmesi,
sistemlerin, hem doğal kaynakların kar
c) Doğal kaynakların bozulmasının ve atık
paylarının toplaması, hem de bilanço aktif
oluşumunun maliyeti.
değerlerinde hiç eksilmemeyi sağlaması 3. Doğal kaynakların kullanım verimliliğinin
gerekir. Bu ilke, muhasebecilerin ideal tespit edilmesi,
a) Girdi-çıktı ilişkisinin belirlenmesi,
gelir kavramında aradıkları özelliklere ko-
b) Termodinamik verimliliğin belirlenmesi,
şuttur. Muhasebeciler de gelecekteki tüke-
c) Malzemenin ve enerjinin geri kazanımının
timi kısmadan, en yüksek geliri elde etmeyi belirlenmesi,
amaçlar (Pearce ve Diğ., 1993). Bu bağ- d) Üretim işlemleri sonucunda atık oluşumu
konularının belirlenmesi,
lamda, çevre muhasebesinin amaçları, sür-
4.Doğal kaynakların yenilenebilirliğinin tespit
dürülebilir kalkınmanın hem ekonomik,
edilmesi,
hem de ekolojik yönleriyle neredeyse a) Üretim ve tüketimde yenilenebilirliğin tespit
örtüştüğü söylenebilir3. edilmesi,
b) Teknoloji, sermaye ve işgücüyle olan ilişkinin
tespit edilmesi

5.Atıkların ve etkilerinin tespit edilmesi,
3 Çevre muhasebesinin, sürdürülebilir kalkınmaya a) Oluşan atıkların miktarı ve içeriği,
paralel amaçlarını şöyle sıralamak mümkündür b) Etkileşim zamanı,
(Egemen, 1994): c) Atıklara uygulanan bertaraf yöntemleri
169
alması söz konusudur (Anderson;Leal: çevre muhasebesinin uygulanmasıyla, az
1996). Bu eleştiriye göre serbest piyasa gelişmiş ülkeler üzerinde gelişmiş ülkeler
çevreciliğinin “gönüllü mübadele” ilkesine baskısının/sömürüsünün devam edeceğin-
karşılık, sürdürülebilir kalkınmada “disip- den söz edilmektedir.
lin yöntemi” vardır. Az gelişmiş ülkeler bağlamında sürdü-
rülebilir kalkınma-çevre muhasebesi ilişki-
Serbest piyasa çevreciliğinin eleştirisi,
sine yönelik başka bir eleştiri de söz ko-
sürdürülebilir kalkınmanın özellikle azge-
nusu politika ve yöntemlerin bu ülkelerde
lişmiş ülkelerde uygulanması söz konusu
uygulanabilmesi sorunuyla ilgilidir.
olduğunda önem kazanmaktadır. Çünkü,
Çünkü, bu ülkelerde çevre hakkında bilgi
gelişmiş ülkeler mevcut sorunlarını çözmek
ve dene-yim eksikliği, politika
için yüz yıllık bir perspektif belirlemişken,
uygulamalarına karşı güvensizlik, kaynak
azgelişmiş ülkeler için bu süre birkaç on
ve eşgüdüm yeter-sizliği gibi sorunlar söz
yılla sınırlıdır (Aruoba, 1997). Gelişmiş ül-
konusudur (Du-lupçu, 2002). Ayrıca, çevre
kelerde sürdürülebilir kalkınma politika-
sorunlarının potansiyel zararları
ları geniş bir zaman dilimine yayılarak
konusundaki bilinç düzeyinin düşüklüğü,
gerçekleştirilebilir. Ancak, birincil sorunu
hem sürdürülebilir kalkınma, hem de
“beslenme” olan bir toplumdan çevresel
çevre muhasebesiyle ilgili uygulamaların
kaynakların korunması için bir bedel
benimsenmesini ve uygulanmasını
ödemesini beklemek ve üstelik bunu kısıtlı
etkileyebilecektir.
bir zamanda gerçekleştirmek, gönüllükle
Salt sürdürülebilir kalkınmayı hedef
başarılabilecek bir şey değildir. Böyle bir
alan eleştiriler de yukarıdaki ilişki bağla-
durumda, benimsenmiş olan sürdürülebilir
mında değerlendirilebilir. Bu eleştirilere
kalkınma politikası, ister istemez “disiplin
göre sürdürülebilirlik kavramı daha çok
yöntemini” kullanacaktır ki, bu da demok-
ekonomik anlamda algılanmaktadır. Bu
rasi ve insan hakları bakımından oldukça
bakış açısında “ekoloji”, bir “aksesuar”
tartışmalı olacaktır.
niteliğindedir. Oysa ki, sürdürülebilir kal-
Aslında azgelişmiş ülkelerin sürdü- kınmanın sağlanması, ekolojiyi genel eko-
rülebilir kalkınmanın “yumuşak karnı” ol- nomik çerçeve içinde görmek yerine, eko-
duğu söylenebilir. Çünkü, sürdürülebilir nomiyi ekolojik çerçeveler içine yerleştir-
kalkınmanın gelişmiş ve az gelişmiş ülke- mekle mümkün olacaktır (MPM, 2001). Bu
lere yönelik politikalarında ciddi nitelik nedenle, çevre muhasebesinin salt eko-
farkları göze çarpar. Tisdell’in de vurgu- nomik bir yaklaşımla değil, doğadaki can-
ladığı gibi sürdürülebilir kalkınmanın lıların ve kaynakların geleceğiyle de ilişki-
azgelişmiş ülkelerdeki uygulamalarına lendirmek gerektiği söylenebilir.
bakıldığında, doğal kaynaklar ile tarım ve Diğer yandan, doğrudan çevre muhase-
orman alanlarının ağırlıkta olduğu görülür besine yönelik eleştiriler de yapılmaktadır.
(1993). Kapitalist gelişme sürecinde kendi Her ne kadar uzmanlar zamana ve mekana
doğal kaynaklarını tüketen gelişmiş ül- göre çevresel ve teknolojik sınırlamaları de-
keler, azgelişmiş ülkelerdeki doğal kaynak- ğerlendirseler de bütün maliyetlerin esasta
ların kirletilmesi ve tüketilmesinin kendi sübjektif olduğu ve fertlerin kaynaklara
yaşantılarını etkileyeceğini görmektedirler. atfettiği kıymete dayandığı iddia edil-
Bu durumda yukarıdaki disiplin yönte- mektedir. Örneğin, Anderson ve Leal’in de
minin uygulanması, gelişmiş ülkelerin ayrı- belirttiği gibi herkes petrol üretiminin yol
calığını sürdürmek anlamına gelebilecektir. açacağı çevresel hasar olasılığı konusunda
Burayla bağlantılı olarak, temel ilkeleri ge- anlaşmış olsa dahi yine de sübjektif mali-
reği dünyaya ekolojik bir bütünlük olarak yetin ne olduğu konusunda anlaşmak
bakmak durumunda olan sürdürülebilir sorun olacaktır (1996).
kalkınma, uygulamada tarımla sınırlı kal- “Sübjektiflik” olgusu, başka eleştirile-
makta, çevresel bozulmada en önemli teh- rin de kaynağıdır. Fiyat ve kirlilik stan-
ditlerden biri haline gelen “yoksulluk”un dartlarının, uygulanan mekanın büyüklü-
giderilmesine yönelik çabalar azınlıkta ğüne göre değişeceği bilinmektedir. Ancak,
kalmaktadır (Aslanoğlu, 1994). Dolayısıyla, çeşitli ülkelerdeki uygulamalara bakıldı-
170
ğında, fiyatlandırma ve standart belirleme- mel almakta ve bunlarla ilgili olarak, ge-
nin, tüm ülkeyi kapsayacak tek tip ola- lecek ve uzun dönemlilik koşullarını ön
rak/standart biçimde yasalaştırıldığı görül- plana çıkarmaktadır. Özellikle doğal kay-
mektedir (Altuğ, 1990). Bu ise çevre muha- nakların kullanım değerleri hesaplanarak,
sebesinin çarpıtılması ve de “disiplin yönte- refah ölçütünün içeriği genişletilmektedir.
mine” başvurulması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, sürdürülebilir kalkınmadaki
Çevre muhasebesine yönelik bir diğer “bugünün ihtiyaçlarını, gelecek kuşakların
eleştiri de onun mikro boyutuyla ilgilidir. da kendi ihtiyaçlarını karşılama olanakları-
Muhasebe denetimi mesleğinde, çevre ile nı ellerinden almadan karşılamak” ilke-
ilgili finansal varlıkların nasıl belirleneceği siyle paralel öngörüler söz konusudur.
konusunda ciddi tartışmaların olması ve Çevre Muhasebesi-sürdürülebilir kal-
bu tartışmaların “çevre kavramının farklı kınma ilişkisi bazı açılardan eleştirilmek-
şekillerde tanımlanması” ile “sürdürüle- tedir. Özellikle, büyümesi büyük ölçüde
bilirlik için kabul görmüş uygulanabilir bir doğal kaynaklara bağımlı olan azgelişmiş
tanım bulunmaması”ndan kaynaklanması, ülkelerin, sürdürülebilir kalkınma politika-
çevre muhasebesinin kolay uygulanabilir ları ve çevre muhasebesi yöntemleriyle
bir yaklaşım olmadığına işaret etmektedir disiplin altında tutularak, doğal kaynakları
(Flening, 2000). Bu konuda ülkelerin kullanmalarının engellenebileceği ileri
gelişmiş düzeylerinin belirleyici olduğu sürülmektedir. Öte yandan, çevre muhase-
düşünülürse, sorunun daha da karmaşık- besinin uygulanması, her ülkenin kaynak
laşacağı söylenebilir. stokuna, ekonomik ve toplumsal yapısına
göre değişeceğinden, her ülkenin kendi ko-
Sonuç şullarına göre alt yapı geliştirmesi gerek-
Doğal çevreye önem verilmesi ve mektedir. Bu durumda ise sürdürülebilirlik
sürdürülebilir kalkınma ilkelerine bağlılık” adına muhasebe yöntemlerinde küresel bir
sözlerinin, kuru bir söylemden öteye geçe- bütünlük ve uyum sağlayamama söz ko-
bilmesi için somut uygulama ve politika- nusu olabilir. Bununla ilgili olarak sürdü-
lara gereksinim olduğu açıktır. Denilebilir rülebilir gelir ile uzun dönemli refah artışı
ki, halihazırda sürdürülebilir kalkınma arasındaki ilişkinin henüz kurulamamış
politikalarının en sorunlu olduğu nokta- olması da önemli bir sorun olarak vur-
lardan birisi, “somut uygulama araçlarının gulanmaktadır.
Her geçen gün artan ve ciddi sonuçlar
olmamasıdır. Bu çalışmada çevre muha-
sebesi, söz konusu somut uygulama araçla- doğuran çevre sorunları karşısında, benim-
senen politikaları hayata geçirmek konu-
rından birisi olarak işlenmiştir.
sunda bekleme lüksünün kalmadığı söyle-
Çevre muhasebesi mikro açıdan, bugü-
nebilir. Bu bağlamda, sürdürülebilir kal-
ne kadar “bedava” kabul edilen doğal kay-
kınmanın uygulamaya konulması için so-
nakları ve üretim sürecinde hiçbir biçimde
mut uygulama araçlarının kullanılması ge-
bir maliyet unsuru olarak görülmeyen
rekir. Çevre muhasebesi, sürdürülebilir
olumsuz dışsallıkları fiyatlandırarak, bun-
kalkınmanın uygulanmasında somut bir
ların ekonomik süreçte içselleştirilmesini
araç gibi görünmektedir. Bu nedenle, ola-
amaçlamaktadır. Makro açıdan ise refah
bildiğince hızlı uygulanması faydalı olabile-
olgusunun zenginleştirilmesine yöneliktir.
cektir. Ancak, çevre muhasebesi uygulama-
Bu bağlamda, mevcut yaklaşımlardan fark-
ları, çevre sorunlarının acil niteliği gerekçe
lı olarak, milli geliri, üretilmiş varlıklar,
gösterilerek, disipline dayalı yöntemlerle
doğal sermaye ve insan kaynaklarının top-
değil, bireylerin/toplumların/ milletlerin
lamı olarak tarif etmiştir. Bu tarifin doğal
kendine özgü durumları/çıkarları çerçeve-
sonucu olarak, ekonomik akım göstergesi
sinde ve olabildiğince “gönüllülük” esasına
yerine stok (mevcut doğal kaynaklar) de-
dayalı olarak gerçekleştirilmelidir. Bu bağ-
ğişkenleri ön plana çıkmaktadır. Stok de-
lamda, çevre muhasebesi ve sürdürülebilir
ğişkenleri sürdürülebilir kalkınma hedefle-
kalkınmaya yöneltilen eleştiriler hiçbir
rine uygun olarak, insanların sahip olduğu
zaman göz ardı edilememelidir.
fırsatları (doğal ve çevresel kaynaklar) te-
171