SÖZLERİN SOYAĞACI ÇAĞDAŞ TÜRKÇENİN KÖKENBİLİM SÖZLÜĞÜ Sevan Nişanyan

988 Pages·2014·5.04 MB·Turkish

SÖZLERİN SOYAĞACI ÇAĞDAŞ

TÜRKÇENİN KÖKENBİLİM

SÖZLÜĞÜ

Sevan Nişanyan

+zede ~ Fa zada vuran, vurulan < Fa zadan, zan-
vurmak, çarpmak, çalmak, çalgı çalmak, yere çalmak (= Ave cad-
, can- a. a.)
+zen ~ Fa -zan vuran,
çalan < Fa zadan, zan- çalan, çalgı
vurmak, çalmak, darbetmek
" +zede
â+ ~ â- bir şeye
katılma yönelme ve
bildiren fiil
öneki ~ HAvr
*ad- a. a.

* Aynı kökten Lat ad, İng at, Fr à (yönelme ve katılma
edatı).
ab [xiv] ~ Fa/OFa âb su (= Ave âp- a.a. =
Sans ap a.a.)
HAvr *âp- a. a.
ab+ ~ Lat ab(s) bir şeyden veya yerden ayrılma,
özünden uzaklaşma, aykırı olma bildiren edat ve fiil öneki ~
HAvr *apo a. a.

* Aynı köktenEYun apó, Ger *af > İng of, off, Alm auf;
Sans ápa-, Ave apa- (a.a.). Ayrıca HAvr *ap-tero-
biçiminden EYun apoterö, İng after (ard, sonra).
aba [xiv] ; abayı yakmak [188+] aşık olmak
(argo) ~ Ar
cabâ'/qabâ' yünden yapılmış üst giysi, cübbe = Aram qsbây a.a.

* Fa kaba/qaba, Erm kapa/kapani, İt gabano biçimleri
Arapçadan alıntıdır. 7. yy'dan itibaren kaydedilen OLat
cappa biçiminin bir Sami dilinden alındığı
anlaşılmaktatır.

EŞKÖKENLİLER:
Ar caba :
aba, abanAr
qaba : kaban
Lat cappa : handikap, kaporta2, kapuçino, kaput,
kapüşon, kep, şap3, şapel, şaperon, şapka?
abad [xiv] ~ Fa/OFa âbâd bakımlı, bayındır, mamur, meskûn
(= Sogd âpât bakılan, korunan = Ave âpâta- a.a.) ß Fa/OFa
â- yönelme edatı + Fa/OFa pâdan, pay- bakmak, korumak,
gözetmek " â+
abajur [187+] pencerenin alafranga kafesi;
[189+] lamba siperi
- Fr abat-jour "gün-kısan", "ışık-kısan",
lamba siperi ß Fr abat kısar (< Fr abattre kısmak,
düşürmek ) + Fr jour gün, ışık (~ Lat diurnus gün <
Lat dies gün, gündüz ) " bateri, jurnal

• Ahmet Vefik Paşa'nın verdiği "pencere kafesi
[panjur]" tanımı örneklenmeye muhtaçtır.
Fransızcada sözcüğün bu anlamına rastlanmadı.
Karş. Panjur.
• abaküs [xx/b] ~ Lat abacus 1. her türlü
masa, pano,
tabla, 2. hesap tahtası ~ EYun ábaks, abak- tabla, masa
aban[mak [xix] çullanmak, üstüne yüklenmek
< Tü aba
aba

* Karş. çullan- < çul.
abandone [196+] boksta oyunu terketme
~Fr s'abandonner boyun eğmek, vazgeçmek, pes etmek
< EFr à bandon mahkûm, cezalı, yargılanarak hüküm
giymiş olan ß Fr à bir şeye + Fr ban/bandon ferman,
hüküm " ad+, banal
abanoz abanus [xiv] ; ebenus [xvii] ~
Fa/OFa âbnüs/abanüs abanoz ağacı ~ EYun
ébenos a.a. ~ Mıs hbny a.a.

* Batı dillerine Yunancadan geçmiştir. Karş. İng ebony, Fr
ébène.
abart[mak Tü? abart-/obart- [xvi] mübalağa etmek;
apırt- [Kırg]
a.a. Tü *abar- büyümek?

* Nihai kökeni ve türeyiş biçimi belirsizdir.
abazan habazan/abazan [192+] iştahlı, aç (argo);
[xx/b] cinsel anlamda aç ~ Çing
habezan aç < Çing habe yemek " habe
abdal [xi] dilenci derviş, kalender, meczup
~ Ar abdal
[#bdl çoğ.] 1. bedeller, 2. sufi düşüncesinde rical-i
gaybın bir rütbesi < Ar badal karşılık olarak verilen
şey, bedel" bedel

* Esasen esoterik sufi öğretisine ait bir kavram iken, 13. yy'da
Anadolu'da heterodoks İslami tarikatler bünyesindeki meczup
dervişler için kullanılmıştır.
abdest [xiv] ~ Fa âbdast/âb-i dast "el suyu",
el yıkama, namaz öncesi törensel yıkanma " ab, dest
abdomen [xx/c] ~ Lat abdomen, abdomin-
karın boşluğu
aberasyon [xx/b] ~ Fr aberration sapma, yanlış
yola girme ~
Lat aberratio a.a. < Lat aberrare yanlış yola sapmak ß
Lat ab- aykırı + Lat errare dolaşmak, gezmek ~ HAvr
*ers- a.a. " ab+
abes [xiv] ~ Ar caba6 [#cb6 msd.] boşa vakit geçirme,
oyalanma < Ar cabi6a boşa vakit geçirdi, oyalandı

* Türkçede sıfat olarak kullanımı yakın döneme
aittir.
abıhayat ~ Fa âb-i Hayât can suyu ß Fa âb su +
Ar Hayât" ab, hayat1
abi + < Tü ağabey" ağa, bey
abide [191+] ebedi kalan şey, anıt (Fr monument
karşılığı)
< Ar âbid [#'bd fa.] kalan " ebed

* Modern Osmanlıca türev Ar abidat (unutulmaz
olay, büyük felaket) sözcüğüyle birleştirilemez.
abiye [xx/b] gece kıyafeti ~ Fr habillé giyinik,
özellikle gece
kıyafeti giymiş < Fr habiller hazırlamak, donatmak,
giydirmek Lat habitus kılık, donanım < Lat habere sahip
olmak " habitat
abla çoc aba [xi] ana; aba/ebe [xiv] anne, nine;
aba/apa/apu/ebe [xiv-
xix] yaşlıca ve saygıdeğer kadın, bacı, büyük kızkardeş; abla
[xix] a.a. " ebe

* -l- ara sesi Türkiye Türkçesinde geç dönemde
türemiştir. Asya Türk dillerinde ape, apay, appa
biçimlerine rastlanır.
ablak [xiv] yassı ve yuvarlak yüzlü ~ Ar ablaq
[#blq sf.]
siyahlı beyazlı (at rengi), yassı ve yuvarlak yüzlü (insan)

* Renk ve kusur sıfatları yapan af cal vezninde.
abluka abloka [xix] bloke etme ~ İt a blocco bloke
edilmiş < İt blocco abluka ~ Fr blocus a.a. ~ Hol bloc-
huis müstahkem mevki, karakol" blok
abone [187+] ~ Fr abonné a.a. < Fr abonner
abone
olmak, abone etmek ß Fr à bir şeye + Fr bon2 ödeme emri, kupon,
senet" ad+, bono
aborda abordo [xvii] (gemi) yanaşma
~ İt abborda yanaş! < İt abbordare yanaşmak ß İt
ad- bir şeye + İt bordo kenar, yan " ad+, borda
abra kadabra [xx/b] ~ Fr abra cadabra büyü sözü
~ OLat abra
cadabra a. a. ~ E Yun abraksas a. a. ~? İbr
abraş [xiv] ~ Ar abraş [#brş] çilli, alaca benekli

* Renk ve kusur sıfatları yapan af cal vezninde.
abrıl [xvi] ~ Yun aprílios Nisan ayı ~ Lat aprilis
a.a. < Etr
Apru Etrüsklerde bir tanrıça
absorbe [etm [xx/b] özümsemek ~ Fr absorber emmek,
özümsemek ~ Lat absorbere bütün olarak yutmak, silip süpürmek
ß Lat ab- bir şeyden +
Lat sorbere emmek ~ HAvr *srebh- a. a. " ab+
abstre [xx/b] soyut (resim) ~ Fr abstrait soyut,
özet, hülasa ~
Lat abstractus a.a. < Lat abstrahere, abstract- bir
bütünden çekip ayırmak, özünü almak, suyunu sıkmak ß Lat
ab- bir şeyden + Lat trahere, tract- çekmek " ab+, traktör
absürd [xx/b] ~ Fr absurd saçma, anlamsız ~ Lat absurdus <
Lat surdus sağır ~ HAvr *sur-do- sağır, dilsiz, boğuk sesli
abuk sabuk ikil [xix] saçma sapan

* İkinci unsur belki Tü sab/sav (söz) biçimiyle ilişkili olabilir.
Abuk sözcüğünün "saçma" anlamında bağımsız bir sıfat olarak kullanımı
yakın yıllarda ortaya çıkmıştır.
abullabut [188+] avanak (argo) ~ Ar *abü-l-labüT çifte
atan hayvan ß Ar abü baba + Ar labüT [#lbT im.] tekmeleyen, saldırgan "
ebu
abur cubur ikil apur sapur [xv] darmadağınık; abur cubur
[xvii] düzensiz yemeği ifade eden
söz; [xix] karmakarışık " abuk sabuk

* Belki yansıma ses kökenli olabilir. Karş. hapır hupur, şapır şupur.
abus [xvii] ~ Ar cabüs [#cbs im.] çatık kaşlı, asık suratlı < Ar
cabasa kaş çattı, surat astı
abüze [etm [xx/a] ~ Fr abuser kötüye kullanmak ~ Lat abuti,
abus- a.a. ß Lat ab- özüne aykırı + Lat uti, us- kullanmak " ab+
acaba [xiv] ~ Ar cacabâ [#ccb zrf.] "şaşırarak, hayret ederek",
soru sözcüğü < Ar cacab [msd.] şaşırma, hayret" acep
acar acarlı [xvii] yeni (Anadolu lehçesinde); acar [xx/a] ele
avuca sığmaz, atılgan, taze, güçlü ~ ?

* Erm acar (kas lifi, sinir) ile bağlantısı gösterilemez. Ar cacar
(çıkıntı, kabartı, şişkinlik) ile birleştirilmesi abestir.
acayip [xiv] tuhaf şey < Ar min al-cacâ'ib tuhaf
şeylerden (biri) < Ar cacâ'ib [#ccb çoğ.] tuhaf şeyler < Ar cacîbat^
tuhaf şey, hilkat garibesi" acep

* Türkçede tekil sıfat olarak kullanımı 17. yy'dan itibaren
kaydedilmiştir.
acele cacelet usit. c^acele [xvii] ~ Ar cacalat^ [#ccl msd.]
ivme, evecenlik < Ar cacila acele etti
acemi [xiv] beceriksiz ~ Ar cacamî [#ccm nsb.] Arapça
bilmeyen kimse, barbar, İranlı < Ar cacam a. a.
acente [186+] ~ İt agente başkası adına iş yapan, vekil~
Lat agens, agent- 1. yapan, eyleyen, iş gören, 2. vekil < Lat agere,
act- yapmak, etmek " aksiyon
acep [xi] hayret, taaccüp; [xx/b] hayret ederek, acaba ~
Ar cacab [#ccb msd.] şaşırma, hayret < Ar caciba şaşırdı, hayret
etti
* Zarf olarak kullanımı halk diline özgü olup yakın dönemde genel
dile girmiştir.
aceze [xvii] ~ Ar cacazat^ [#ccz çoğ.]
cacîz [sf.] " aciz acizler, düşkünler < Ar
âçığ [viii+] 1. acı tad, 2. ağrı, sancı
acı Tü
< Tü açı- acımak "
acı-
açı- [viii+] 1. acılaşmak, ekşimek, 2.
acı[mak Tü canı yanmak
< Tü *ağşı- < Tü ağ acı ve üzüntü bildiren ünlem
acık[mak Tü açık- [xi] < Tü âç- [viii, xi] aç acun
aç hale gelmek " YT
* Pekiştirici - . Eski Türkçe isim ve fiil köklerinin acun
(ı)k- ekiyle. birliği dikkat çekicidir, [193+]
dünya
acil ~ Ar câcil [#ccl fa.] acele eden " acele
~ Tü
[xi] ~ Ar câciz [#ccz fa.] acz ajun
aciz
gösteren, güçsüz" acz Budist
~ Ar cacül [#ccl im.] inançta
acul aceleci, hızlı" acele yaşam
evresi,
enkarnasyon
[viii+ Uy], bu dünya, yeryüzü alemi [xi, xv+ Çağ] ~ Sogd ajün yaşam,
Budist inançta enkarnasyon < Sogd jaw-/jü- yaşamak ~ HAvr *gweis-l
yaşamak, canlı olmak "can

* Türkiye Türkçesinde kullanılmayan bir kelime iken Dil Devrimi
döneminde "Öz Türkçe" olduğu zannıyla canlandırlmıştır.
acur [xix] ~ Ar caccür [#ccr] bir tür hıyar veya yeşil kavun
< Ar cacara burdu, büzdü, (biçimsiz ve çirkin bir surette) kabardı veya
kabarttı

* Yun < OYun angoúri (hıyar) biçimi Mısır Arapçasından veya başka bir
Ortadoğu dilinden alıntıdır. Alm Gurke (a.a.) bir Slav dili üzerinden
Yunanca biçime dayanır. Karş. Pol ogórek, Rus ogurec vb. (a.a.).
acuze [xix] ihtiyar kadın < Ar cacüz [im.] yaşlı ve düşkün
(kadın veya erkek) < Ar cacaza aciz idi" acz
acz [xiv] ~ Ar cacz [#ccz msd.] güçsüzlük < Ar cacaza
güçsüz idi, yaşlı ve düşkün idi aç Tü
âç [viii] açlık (isim); âç [xi] aç (isim ve
sıfat)
* İsim kullanımı acından ölmek deyiminde korunmuştur. aç[mak
Tü aç- [viii] a.a.
açalya/açelya [xx/b] ~ İt azalea kumlu toprakta yetişen bir
çiçek ~ YLat azalea a.a. #Linnaeus, İsv. doğabilimci (1707-1778) < EYun
azaléos susamış, susuzluktan yanan ~ HAvr *asd- < HAvr *as- yanmak

* Türkçedeki -ç- sesi İtaly
açı YT [193+] zaviye < Tü aç-
açık Tü " açaçuk [viii+] a. a.
açıkla[mak
açkı < Tü aç-" aç-
YT [193+] tasrih etmek < Tü açık " açık
[xiv-xx] cila,
YT perdah; [194+] anahtar < Tü aç-
aç-

* "Anahtar" anlamı 15. yy'da kaydedilen tek örneğe dayanarak Dil
Devrimi bünyesinde dolaşıma sokulmuştur.
açmaz <Tü [xvii] niyetini belli etmeden davranma; [xix]
satranç oyununda şahın kapana düşmesi < Tü aç-" açad Tü
ât [viii] isim, nam
ad+ ~ Lat ad bir şeye yönelme veya katılma bildiren edat ve fiil
öneki ~ HAvr *ad- a. a.

* Eklendiği fiilin ilk sessizine asimile edilir. Ör: ad-similare >
assimilare, ad-paratus > apparatus. Klasik-sonrası türevlerde belirli
bir yön anlamı taşımaksızın isimlerden fiil yapar. Ör: abonner <bon. .
Aynı köktenEFa/Faâ, İng at, Fr à (a.a.).
ada <Tü adağ [xiii] etrafı suyla çevrili kara parçası;
atow [xiii] < Tü *a5- ayırmak " ayır-

* Anlam gelişmesi için karş. Lat insula (ada) > insulare (ayırmak,
izole etmek).
ada[mak Tü âta- [viii+] isim vermek, çağırmak, bir göreve
atamak, bir amaca adamak, söz
kesmek, söz vermek < Tü ât isim " ad adak
Tü atak [viii+] adanan şey < Tü âta-"
adaadale azal et [xvii] ~ Ar cadalat^ [#cdl msd.]
kas
adalet [xvii] ~ Ar cadâlat^ [#cdl msd.] adillik, hak
gözetme" adl
adam [xi] ~ Ar âdâm [#'dm] 1. insanların atası, Adem, 2.
insanoğlu ~ İbr âdâm a.a. = İbr adâmah toprak

* Karş. Fen 'adm (insan), Ugar 'b 'dm (insanların atası). "Toprak"
kavramıyla ilişkisi için karş. Lat homo (insan) < humus (toprak). Bak.
hümanizm.
adap ~ Ar adab [#'db çoğ.] < Ar adab
usul bilgisi" edep görgü, terbiye,
adaptasyon [192+] ~ Fr adapter
adapte [etm uyarlamak ~
OLat adaptare bir şeye uydurmak, tatbik etmek ß Lat ad- bir şeye + Lat
aptare a. a. < Lat aptus uygun"ad+

* Karş. İng apt (uygun), inept (beceriksiz), aptitude (yetenek).
adavet [xiv] ~ Ar cadâwat^ [#cdw msd.] düşmanlık <
Ar cadâ düşmanlık etti, saldırıda bulundu
aday YT [193+] namzet < Tü ad" ad

* Karş. Fr nominé (aday) < nom (ad) sözcüğüne kıyasla.
add [etm ~ Ar cadd [#cdd msd.] sayma, sanma,
itibar etme < Ar cadda saydı, sandı
adem [xiv] ~ Ar cadam [#cdm msd.] yokluk < Ar cadima yok
idi, eksik idi
ademimerkeziyet + [190+]desantralizasyon ß Ar cadam
yokluk, yoksunluk +
Ar markazî merkeze ait" adem, merkez

* Fr décentralisation karşılığı olarak "Prens" Sabahaddin Bey
tarafından üretilmiş terkiptir. -iyyet nisbet ekinin terkibe eklenmesi
cüretkârdır.
adet1 [xi] ~ Ar cadad [#cdd msd.] sayı" add
adet2 [xiv] ~ Ar câdat^ [#cwd msd.] düzenli olarak
tekrarlanan şey, alışkanlık, itiyat < Ar câda geri geldi" avdet
adeta [xix, xx/a] bayağı, alelade, bermutad; atın bir yürüyüşü; [xx/b]
sanki, hemen hemen ~ Ar câdatâ [zrf.] adet olduğu üzere, ber mutad
" adet2
* Türkçe bayağı sözcüğünün ikili anlamından türemiş olması muhtemel
gözüken ikinci anlam 20. yy ikinci yarısından önce kaydedilmemiştir. Buna
karşılık karş. câdetce (sanki, hemen hemen - xvii).
adıl YT [1974] gramerde zamir <Tüad"ad

*-ıl ekinin işlevi belirsizdir.
adım <Tü âtım/adım [xiv] a. a. < Tü *a5t-ım < Tü a5ıt-
açmak, ayırmak " ayır-

*Karş. ayak.
adi [xvii] ~ Ar cadı [#cwd nsb.] alışılmış, sıradan < Ar
câdat^ alışkanlık " adet2
adil [xiv] ~ Ar câdil [#cdl fa.] denge gözeten, adaletli" adl
adisyon [xx/c] ~ Fr addition 1. toplam, yekûn, 2. restoran
ve bar hesabı ~ Lat additio toplama, ekleme < Lat addere, addit- eklemek,
aritmetikte toplama işlemi yapmak ß Lat ad- bir şeye + Lat dare, dat-
vermek " ad+, data
adiyö [187+] ~FràDieu"Allaha", vedasözü<FrDieu
tanrı ~ Lat deus a.a. ~ HAvr *deiwos a.a. < HAvr *dyeu- ışımak, parlamak,
güneş
adl [xi] ~ Ar cadl [#cdl msd.] adalet, hak gözetme < Ar
cadala dengeledi, eşitledi, adil idi
adliye (daire-i) adliye [xix] adli işler dairesi < Ar cadlî
[#cdl nsb.] adalete ilişkin, adalete ait" adl
adrenalin [xx/b] ~ Fr adrenaline böbreküstü bezlerinin
salgıladığı hormon ^1901 Yokichi Takamine, Jap. kimyacı / İng adrenalin
a.a. ß Lat ad-katılma edatı + Lat renes böbrek " ad+, renal
adres [192+] ~ Fr adresse 1. hitap, bir mektubun hitap
cümlesi, 2. adres < Fr adresser birine veya bir şeye yönelmek, yöneltmek,
hitap etmek ~ OLat addirectare a.a. ß Lat ad- bir şeye + Lat directus
yönelen, doğru, düz " ad+, direkt
aer(o)+ ~ Fr aér(o)- / İng aer(o)- hava (sadece
bileşiklerde) (~ Lat aer) ~ E Yun aer hava ~ HAvr *âwer-

EŞKÖKENLİLER:
EYun aer : aerobik, aerodinamik, aerosol, arya, kurander, malarya,
şambrel
aerobik [xx/c] ~ İng aerobic oksijen alma tekniğine
dayalı bir egzersiz türü # 1968 Kenneth Cooper, ABD < İng aerobe
biyolojide oksijenle yaşayan hücre türü ~ YLat aerobius " aer(o)+,
biy(o)+