Table Of Content

Okładkę i strony tytułowe projektowa! ROZDZIAŁ PIERWSZY JERZY ROZWADOWSKI Redaktor Narodziny nordyckiej strategii JERZY LEWIŃSKI Redaktor techniczny KRYSTYNA KACZYŃSKA Korekta KATARZYNA KNOTEK 1. Skandynawska neutralność S krótową nazwą „Skandynawia" obejmuje się kilka krajów o wspólnych ce © Copyright by Wydawnictwo „Książka i Wiedza", Warszawa 2003 Wydanie pierwsze chach kulturowych. Poza Szwecją i Norwegią leżącymi na Półwyspie Skan Obj. ark. druk. 29,25 + 1 ark. wid. ilustr. dynawskim - największym w Europie - do krajów skandynawskich zaliczamy Druk i oprawa: ..,••' ... leżącą na Półwyspie Jutlandzkim i na około 480 wyspach Danię. Te trzy kraje, a GRAFMAR także przyłączona w 1380 r. do Danii Islandia oraz kolonizowana przez Nor • :" ' . ,',•-• i,: • " -• V- •: ' ! '; manów od X w. największa wyspa na Ziemi, Grenlandia, były ze sobą przez stulecia ściśle powiązane politycznie i gospodarczo. Również podbita przez Szwedów w połowie XII w. i schrystianizowana Finlandia, zamieszkana przez Finów, Szwedów, Karelów i Lapończyków, przyjęła w dużym stopniu skandy nawską kulturę i z tej racji jest zazwyczaj traktowana jako państwo skandynaw skie. Wynika z tego, że Skandynawia to duża częs'ć europejskiej Północy wraz z wyspami Grenlandią i Islandią, które w XX w. należały do korony duńskiej. Jest więc zrozumiałe, że wraz z postępem technicznym i globalizacją gospodarki Skan dynawia nie mogła być pomijana w koncepcjach strategicznych i planach wojen 4 000172239 nych. Historia państw skandynawskich obfitowała w łupieżcze wyprawy i podbo je. Normanowie i ich potomkowie kolonizowali niemal całą średniowieczną Eu ropę, a bitne armie szwedzkie i duńskie narzucały jej swą wolę w czasach nowo żytnych. Współcześnie kraje skandynawskie stały się jednak ze względu na po kojową politykę wzorem gospodarności i współpracy. Potężna niegdyś Dania po wyniszczających wojnach ze Szwedami w wie ISBN 83-05-13270-6 kach XVI i XVII utraciła mocarstwową pozycję, a po zniszczeniu jej floty przez 5 Anglię w wojnach napoleońskich i odstąpieniu Szwedom Skanii, a zwłaszcza po Istotną rolę w rozwoju gospodarczym Skandynawii odegrało jej położenie utracie w 1864 r. Szlezwiku-Holsztynu po przegranej wojnie z Prusami i Austrią geograficzne, zwłaszcza bezpośredni dostęp do morza. Kraje te potrafiły umie całkowicie wyrzekła się polityki militarnej. Także Szwecja po klęsce Karola XII jętnie wykorzystać rybołówstwo, transport morski i przemysł stoczniowy. Dania w wojnie północnej i utracie Finlandii na rzecz Rosji w 1809 r. zaprzestała pod po zniesieniu w 1857 r. myta, pobieranego od 1497 r. za korzystanie z cieśniny panowaniem dynastii Bernadotte (jej założycielem był napoleoński marszałek Sund, otrzymała od państw handlowych 63 min koron, a zarazem zwiększył się Jean Baptiste Jules Bernadotte) wojen zaborczych i stanęła na gruncie powszech ruch w porcie kopenhaskim. Norwegia, rozwijając rybołówstwo i handel drze nego pokoju. wem, mogła pochwalić się drugą co do wielkości (po Wielkiej Brytanii) flotą Pokojowa polityka wydawała się sprzeczna z charakterem narodów skandy handlową. Szwecja umiejętnie natomiast wykorzystała zniesienie ograniczeń w nawskich. Ukształtowało je w jakimś' stopniu środowisko geograficzne: krótkie handlu międzynarodowym i zmniejszenie opłat za przewozy towarów masowych lato Północy, przeważnie mgliste i deszczowe, oraz długa i s'nieżna zima formo - eksportowanych przez nią żelaza, drewna i owsa. wały ludy poważne, a nawet smutne, lecz silne i zahartowane w walce z naturą. W wykorzystaniu koniunktury gospodarczej dużą rolę odegrał poziom oświa Kształtowała je też surowa religia luterańska. Szwedzcy chłopi w okresie feudal ty. Kraje skandynawskie od 1850 r. miały procentowo najmniej analfabetów w nym nie byli poddanymi panów; płacili podatki i czynsze, ale byli osobiście wol Europie i na świecie. Ułatwiało to dostosowanie się ich społeczeństwa do zmian ni. Byli też dobrymi żołnierzami, a na łupieżczych wojnach usiłowali się dorobić. w specjalizacji gospodarki międzynarodowej, a zwłaszcza do międzynarodowe W XVIII, a zwłaszcza w XIX w. górę wzięły jednak dążenia do bogacenia się na go podziału pracy, narzucanego przez kraje wcześniej uprzemysłowione. Miarą neutralności w wojnach europejskich dzięki handlowi (widać to wyraźnie w cza tych zdolności był wzrost eksportu. W Szwecji wzrósł z 18 proc. dochodu narodo sie wojen napoleońskich). Racjonalizm i utylitaryzm, przedkładanie rozumu i wego w 1870 r. do 22 proc. w 1913 r. W Norwegii - z 25 proc. dochodu narodo praktycyzmu nad uczucia zaowocowały rozwojem gospodarki, a także nauki, wego w latach siedemdziesiątych XIX w. do 30 proc. na początku XX w. 40 proc. sztuki czy literatury. Wystarczy wymienić chociażby takie nazwiska, jak Karol wpływów z importu dawały usługi żeglugowe. Dania na początku dwudziestego Linneusz i August Strindberg ze Szwecji, Niels Bohr i August Krogh z Danii czy stulecia eksportowała 63 proc. swej produkcji rolnej2. Henrik Ibsen i Roald Amundsen z Norwegii. Na początku XX w. kraje skandynawskie miały już pewne nowoczesne zakłady Do połowy XIX w. kraje nordyckie gospodarczo pozostawały w tyle za naj przemysłowe. Jeśli na przykład eksport drewna rozpoczynano od kłód, to po wybu bardziej rozwiniętymi przemysłowo państwami europejskimi. Tempo ich rozwo dowaniu tartaków napędzanych najpierw wodą, a później silnikami parowymi eks ju gospodarczego, zwłaszcza Szwecji, stawało się coraz szybsze w drugiej poło portowano tarcicę, potem ścier drzewny, a następnie papier. Podobnie było z rudą wie tego stulecia „pary i elektryczności". W latach 1870-1913 Szwecja osiągnęła żelaza, od której eksportu zaczynano, by dojść do eksportu wysokogatunkowej stali najwyższe tempo wzrostu produkcji per capita - 2,3 proc. Na drugim miejscu i łożysk kulkowych. W tym procesie ogromną rolę odegrała elektryfikacja przemy była Dania - 2,1 proc, natomiast Norwegia miała tempo wzrostu równe Francji - słu, wykorzystującego tanią energię wodną. Dzięki niej Norwegia rozwinęła maso 1,4 proc. Do 1914 r. stopa życiowa ludnos'ci w tych trzech krajach była porówny wą produkcję aluminium - metalu niezbędnego w przemyśle lotniczym. walna do tych państw europejskich, które zaczęły się uprzemysławiać znacznie Rezultaty pierwszej wojny światowej i rewolucji społecznych w państwach wcześniej1. Europy Środkowej i Wschodniej doprowadziły do radykalnych zmian na mapie Jak to osiągnęły, skoro wystartowały późno i nie dysponowały własnym politycznej kontynentu. W gruzach legły potężne mocarstwa Romanowów, Habs węglem? Z ich zasobów naturalnych na czoło wybija się szwedzka ruda żelaza, a burgów i Hohenzollernów, pojawiły się natomiast nowe państwa, wśród nich re także - choć w mniejszym stopniu - rudy metali kolorowych. W Szwecji i Nor publika Finlandii. Trzy kraje „macierzyste" Skandynawii pozostawały jednak osto wegii dużym bogactwem naturalnym były dziewicze lasy i siła spadku wód rzecz jami monarchii, ale parlamentarnej. Nadal rozwijały się gospodarczo, zapewnia nych. Ta ostatnia szczególną rolę zaczęła odgrywać po 1890 r., kiedy rozpoczęto jąc ludności coraz większy dobrobyt. budowę elektrowni wodnych. Bogactw tych pozbawiona była jednak Dania, a Ekonomiczną słabością krajów skandynawskich było ich duże uzależnienie wykorzystywanie siły wiatru nie stwarzało szans na rozwój silnego przemysłu. od importu. Najbardziej pod tym względem była uzależniona Islandia, która nie 6 7 posiadała bogactw naturalnych, a surowy klimat nie stwarzał szans na rozwój jej zachodnich, szczególnie hitlerowskich Niemiec. Nie one jednak były główną przy rolnictwa. czyną zainteresowania tych państw Finlandią. Decydującą rolę odgrywało jej po Pierwsze miejsce w Europie pod względem importu zajmowała jednak Norwe łożenie geograficzne (granica ze Związkiem Radzieckim od Zatoki Fińskiej do gia, która w 1938 r. wydawała na ten cel w przeliczeniu na jednego mieszkańca 222 Morza Barentsa), a także zdecydowanie antyradziecki kurs polityki fińskich rzą złote korony, a za eksport uzyskiwała jedynie 146 koron. Również Szwecja wyda dów. Miał on swe źródła historyczne, zwłaszcza w walce z rewolucją w 1918 r. i wała na import więcej (183 korony) niż uzyskiwała za eksport. Dania - dzięki eks udziale Finlandii w antyradzieckiej interwencji zbrojnej, zakończonej traktatem portowi produktów żywnościowych - miała najmniejszy deficyt handlowy. pokojowym w Tartu (Dorpat) z 14 października 1920 r. Przeszłos'ć ta, zdecydo W najtrudniejszej sytuacji gospodarczej była Finlandia. Musiała, podobnie wanie rzutująca na stosunki radziecko-fińskie, wyróżniała Finlandię spośród po jak Polska, dostosować swój potencjał ekonomiczny do importowych potrzeb zostałych państw skandynawskich. krajów europejskich, zwłaszcza Wielkiej Brytanii i państw skandynawskich - swych głównych partnerów handlowych. Trzecim partnerem handlowym Finlandii po kra * jach skandynawskich i Wielkiej Brytanii były Niemcy. Wartość fińskiego eksportu do Niemiec wynosiła w 1937 r. 1224 min marek fińskich, a importu towarów Wraz z przekształceniem się krajów skandynawskich w nowoczesne pań niemieckich 1809 min. (Dla porównania wartość fińskiego eksportu do Wielkiej stwa przemysłowe dominujące pozycje w życiu ekonomicznym przejęły w miej Brytanii w 1937 r. wyniosła 4185 min marek fińskich, a importu - 2059 min). sce kapitału handlowego kartele przemysłowe. W Szwecji najbardziej dochodo Niemcy i Wielka Brytania pośredniczyły też w dużej częs'ci fińskiego eksportu wym zjednoczeniem monopolistycznym przed pierwszą wojną światową był na do krajów trzecich. przykład utworzony w 1907 r. kartel cukrowniczy, po wojnie zaś słynny koncern Głównym bogactwem kraju „tysiąca jezior" było drewno (roczny wyrąb Iwara Kreugera, który zmonopolizował trzy czwarte światowej produkcji zapa wynosił 41 min metrów sześciennych), stanowiące 80-85 proc. fińskiego eks łek. Podobne zjednoczenia powstawały w prężnie rozwijającym się przemyśle portu i stawiające Finlandię pod tym względem na pierwszym miejscu w Euro duńskim, który miał duże osiągnięcia w unowocześnianiu produkcji. Na przy pie. Z kopalin na pierwszy plan wysuwały się odkryte w końcu lat trzydziestych kład w 1900 r. z duńskich stoczni wyszedł pierwszy na świecie statek pasażerski złoża niklu w rejonie Petsamo, a także złoża miedzi. W 1939 r. były czynne 3 kopal o napędzie dieslowskim. nie: miedzi w Ontekumpu (12 tys. ton czystej miedzi rocznie), w Oijarvi (miedź, Po klęsce Danii w 1864 r. miejsce polityki skandynawskiej zajęła polityka ołów i cynk) oraz ponownie uruchomiona stara kopalnia rud żelaza i cynku w narodowa. Dania dążyła do odzyskania północnego Szlezwiku, a Szwecja musia Pitkarancie. Inne odkryte złoża żelaza, ołowiu oraz niklu (w Nivoli w okolicach ła rozwiązać unię z Norwegią. Jednocześnie narastały szwedzkie obawy przed Oulu) były nierentowne. Oddane w koncesję kanadyjskiemu trustowi złoża niklu Rosją. Ich następstwem było zbliżenie do Niemiec oraz aktywne uczestnictwo w w rejonie Petsamo miały być uruchomione po wybudowaniu elektrowni, dróg, europejskich inicjatywach pokojowych. Szwecja wzięła udział w haskiej konfe mieszkań itp. - najwcześniej w 1940 r.3 rencji pokojowej w 1899 r. oraz w drugiej konferencji haskiej w 1907 r. Finlandia eksportowała żelazo, węgiel, siarkę, wyroby z ropy naftowej, ole W pierwszych latach XX w. narodziła się też koncepcja neutralności Skan je, tłuszcze itp. Przemysł fiński skoncentrowany był w południowej częs'ci kraju. dynawii. Jako pierwszy wysunął ją w 1902 r., a więc jeszcze przed rozwiązaniem Według posła RP w Helsinkach Henryka Sokolnickiego „granica między uprze unii Norwegii ze Szwecją, norweski pisarz Bj0rnstjerne Bj0rnson. Oficjalnie za mysłowioną a nieuprzemysłowioną Finlandią biegnie od brzegu jeziora Ładoga deklarowała ją dwa lata później Szwecja; zawierała ona podstawowe normy współ (miasto Jaktima) prostą linią poprzez całą Finlandię do miasta Kokkola (Jacob- czesnego prawa międzynarodowego. Wyrazem tendencji pokojowych Szwecji stad) na brzegu Zatoki Botnickiej. Na południe od tej linii znajduje się cały prze było też rozwiązanie 23 września 1907 r. unii z Norwegią. mysł Finlandii". W 1912 r., w związku z kryzysem bałkańskim, Szwecja, Dania i Norwegia Zasoby surowcowe Finlandii - drewno, a zwłaszcza nikiel i miedź - odgry ogłosiły wspólną deklarację zawierającą zasady ich neutralności oraz klauzulę, wały oczywiście dużą rolę w skandynawskich planach strategicznych mocarstw że jej zerwanie może nastąpić tylko za zgodą wszystkich trzech państw. 8 9 Po zamachu w Sarajewie 28 czerwca 1914 r. na austriackiego następcę tronu Bałtyk, a zwłaszcza Morze Północne były morskimi teatrami działań zarów arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę szwedzki król Gustaw V i no flot nawodnych, jak i podwodnych. Doszło tu też do największych bitew mor minister spraw zagranicznych Kurt Wallenberg wydali oświadczenie o zachowa skich, począwszy od starcia koło Helgolandu 28 sierpnia 1914 r., poprzez bitwę niu pełnej neutralności w nadciągającym konflikcie zbrojnym. Z kolei Dania za pod Dogger Bank 24 stycznia 1915 r. między eskadrami krążowników admira pewniała Niemcy, do których wciąż żywiła urazę za zagarnięcie Szlezwiku, że łów Hippera i Beatty'ego, do największej bitwy jutlandzkiej 31 maja 1916 r. Sto zachowa życzliwą neutralność i „w żadnym wypadku nie przyłączy się do prze sując blokadę morską, obie strony minowały szlaki wodne. Brytyjskie przegrody ciwników Niemiec". Zasadę neutralności potwierdziła też Norwegia. Mimo to minowe na Morzu Północnym miały uniemożliwić wyjście niemieckich okrętów obawy państw skandynawskich przed naruszeniem ich solidarności były duże, na północne trasy komunikacyjne, jednak niemiecki lekki krążownik Meteor w zwłaszcza w pierwszych latach wojny. Pod koniec pierwszej wojny światowej lipcu 1915 r. przerwał brytyjską blokadę i zaminował wody Morza Barentsa oraz nastąpiło zbliżenie państw skandynawskich do ententy. Zacieśniły się też więzi gardzieli Morza Białego. W ten sposób wojna morska zaczęła obejmować swym między nimi, co zostało potwierdzone w listopadzie 1917 r. na zjeździe trzech zasięgiem strefę wód arktycznych. monarchów państw skandynawskich w szwedzkim Malmó. Odpowiedzią Rosji na zagrożenie niemieckie było sformowanie w lipcu 1916 r. Flotylli Północnego Oceanu Lodowatego, w której skład na początku 1917 r. wchodziły: okręt liniowy, 2 krążowniki, 6 torpedowców, stawiacz min, 40 tra łowców, 17 krążowników pomocniczych, 2 okręty podwodne i 12 lodołamaczy. 2. Potencjalny teatr wojny Przez porty północnej Rosji przechodził nie tylko transport broni i materiału wojennego, lecz także żołnierzy. W 1916 r. tą drogą skierowano do Francji i Grecji przeszło 42 tys. rosyjskich żołnierzy. Doprowadziło to do zdecydowanej kontrakcji Strategiczne znaczenie krajów skandynawskich wzrastało wraz z potencjałem okrętów niemieckich, zwłaszcza podwodnych. Przez Murmańsk, okupowany przez woj ludnościowym i zagospodarowywaniem coraz większych obszarów w kierunku ska ententy, przedostawali się w 1918 r. do Francji żołnierze II Koipusu gen. Hallera4. północy. Północne wybrzeża Europy penetrowali do XVI w. jedynie Norwego W pierwszej wojnie światowej państwom skandynawskim udało się utrzy wie. Skolonizowali oni też Islandię i Grenlandię. W końcu XVI w. rejony te za mać pozycję neutralną, choć w pobliżu ich wybrzeży walczące ze sobą floty wo częli odwiedzać też Szwedzi i Rosjanie. W okresie wojny krymskiej, w latach jenne ententy i państw centralnych (właściwie Niemiec) prowadziły aktywne dzia 1853-1856, do Zatoki Kolskiej na Morzu Barentsa i na Morze Białe oraz do łania bojowe. Aby uniknąć wplątania się w wojnę, musiały jednak zręcznie ma Zatoki Botnickiej na Bałtyku weszły po raz pierwszy angielskie okręty wojen newrować między walczącymi stronami. ne. W końcu XIX w. Rosja, dzięki silnemu lodołamaczowi Jermak, rozpoznała Przebieg pierwszej wojny światowej wskazywał, że w globalnych działa szlaki morskie do Spitsbergenu, Nowej Ziemi i Ziemi Franciszka Józefa. Wraz z niach w czasie następnej wojny o takiej skali krajom skandynawskim trudno bę pojawieniem się balonów i lotnictwa rozpoczął się też podbój bieguna północ dzie zachować neutralność. Z gospodarczego punktu widzenia ogromną wagę miały nego. zasoby szwedzkiej rudy żelaza w Kirunie i Galii vare oraz jej transport między inny Gwałtowny wzrost zainteresowania krajami nordyckimi i północnymi szla mi przez niezamarzający norweski port Narwik. Bez tej rudy nie mógł dobrze pro kami morskimi datuje się od pierwszej wojny światowej. Komunikacja między sperować niemiecki przemysł hutniczy. Duże zainteresowanie wzbudzały też od Rosją a pozostałymi państwami ententy odbywała się północną trasą morską - kryte w końcu lat trzydziestych złoża fińskiego niklu w Laponii. najpierw przez Archangielsk, ale w 1915 r. zapadła decyzja o budowie portu pod Stratedzy wojny morskiej, tradycyjnie doceniając ważną rolę cieśnin duń nazwą Romanow w niezamarzającej Zatoce Kolskiej na Murmaniu. Ukończono skich, dostrzegali coraz wyraźniej korzyści, jakie dają norweskie fiordy - zarów też budowaną od 1888 r. linię kolejową z Piotrogrodu długości 1750 km. W la no dla rozwijania morskich operacji na Atlantyku, jak i kontroli północnych szla tach 1915-1917 przez Archangielsk i Murmańsk dostarczono Rosji 5475 tys. t ła ków morskich. Półwysep Skandynawski oraz Finlandia stanowiły też dogodną dunków na tysiącu ośmiuset statkach. bazę wypadową dla ewentualnego zaatakowania od północy ZSRR. 10 11 W latach międzywojennych strategiczne znaczenie Skandynawii stało się jednak wszystkie podstawowe elementy koncepcji Wegenera i stał się jej najak tematem rozważań publicystyki wojskowej, przede wszystkim niemieckiej. U tywniejszym wykonawcą7. podstaw jej ówczesnych ocen i prognoz legły dos'wiadczenia pierwszej wojny Teoretycznym rozważaniom niemieckich admirałów towarzyszyły, prowa światowej. Opierając się na nich, niemieccy teoretycy wojny morskiej - admira dzone w najgłębszej tajemnicy, studia strategiczno-operacyjne w Sztabie Kie łowie Gross, Tirpitz i Wegener - analizowali szczególną rolę duńskich cieśnin, rownictwa Wojną Morską (Seekriegsleitung). Ich wyniki wykorzystano dopiero norweskich baz morskich oraz wybrzeży szwedzkich. Publicystyka skandynaw W 1939 r., po wybuchu wojny, natomiast na początku lat trzydziestych ciężar ska koncentrowała natomiast uwagę na problemach zagrożenia. Według jej ocen oddziaływania na państwa skandynawskie przejęła dyplomacja, która posługi w przyszłej wojnie najbardziej zagrożona byłaby Dania, w mniejszym stopniu wała się niewybrednymi „argumentami" faszystowskiej ideologii o „zagrożeniu Szwecja, a w najmniejszym Norwegia - ze względu na trudno dostępną linię komunistycznym" i „radzieckiej agresji". brzegową i osłonięcie od strony lądu Górami Skandynawskimi5. Wzrost zainteresowania Niemiec Skandynawią nie wynikał wyłącznie z prze Obawy państw skandynawskich nie były bezpodstawne. Już w latach dwu słanek strategicznych. Ważną'rolę odgrywały też względy ekonomiczne. Poten dziestych wiceadm. W. Wegener, dokonując krytycznej analizy strategii kajze- cjał surowcowy, zwłaszcza szwedzka ruda żelaza, szwedzkie i norweskie drewno rowskich Niemiec na morzu, przeciwstawi! defensywnej według niego koncepcji oraz duńskie produkty żywnościowe, eksportowany był głównie do Niemiec i Alfreda von Tirpitza ideę strategii ofensywnej, mającej na celu głównie atakowa Wielkiej Brytanii. Wydobycie wysokogatunkowej szwedzkiej rudy żelaza wyno nie morskich szlaków komunikacyjnych. Ofensywna strategia wojny morskiej siło w 1938 r. 13 928 0001 (około 9 min t importowały Niemcy). Moc hydroelek odzwierciedlała tradycyjne koncepcje niemieckiego militaryzmu, dążącego do trowni w Szwecji i Norwegii już w 1933 r. przerosła moc tego rodzaju elektrowni urzeczywistnienia dalekosiężnych imperialistycznych celów - nowego podziału w Niemczech lub Francji. Szwecja i Norwegia dostarczały w 1933 r. 24 proc. świa sfer wpływów i podboju niezbędnych dla niemieckiej „przestrzeni życiowej" no towej produkcji celulozy, 16 proc. drewna i 6 proc. papieru. Norwegia zajmowa wych ziem i kolonii. Tradycyjne dążenia niemieckiego militaryzmu spotęgowa ła pierwsze miejsce w światowym rybołówstwie. Na państwa skandynawskie, ne zostały po pierwszej wojnie światowej żądzą odwetu oraz rewizji „krzywdzą głównie Danię, przypadała w 1935 r. ponad polowa światowego eksportu bekonu cych i hańbiących" postanowień traktatu wersalskiego. Urzeczywistnienie ofen oraz jedna czwarta masła i jaj. Licząca w 1936 r. 12 min ludności Skandynawia sywnej strategii morskiej wymagało jednak silnej floty oraz uzyskania dla niej zajmowała czwarte miejsce w światowym imporcie (drugie w imporcie brytyj dogodnych baz operacyjnych. skim, a pierwsze - w niemieckim). Wegener, pozostający zapewne pod wpływem modnych w tym okresie kon Przytoczone dane o potencjale gospodarczym Skandynawii oraz jego roli w cepcji geopolitycznych, stwierdzał: „To, co zostało utracone w rezultacie bitwy, ekonomice europejskiej (zwłaszcza niemieckiej) dobitnie ilustrują gospodarcze jedynie dzięki bitwie może być przywrócone, co jednak jest utracone ze względu uwarunkowania militarnej polityki Niemiec wobec tego obszaru. Znaczenie go na geografię, jedynie geografia może zrekonstruować"6. Taką rekompensatę sta spodarcze Skandynawii dla Niemiec (zwłaszcza dostawy szwedzkiej rudy żelaza) nowić miało zdobycie, drogą pokojową lub przemocą, baz morskich na terenie niepomiernie wzrastało wraz z wybuchem wojny i zastosowaniem wobec Niemiec Danii i Norwegii. Poglądy Wegenera zostały rozpowszechnione wśród kadry morskiej blokady. Przygotowując więc wojnę, Niemcy zawczasu zakładały koniecz Kriegsmarine w roku 1926 w formie memoriału, a w 1929 r. doczekały się wyda ność zapewnienia sobie tak zwanej przychylnej neutralności państw skandynaw nia książkowego. Zyskały uznanie znacznej części kadry dowódczej niemieckiej skich, gwarantującej systematyczne zaopatrywanie gospodarki w cenne skandynaw marynarki, lecz jej głównodowodzący adm. Erich Raeder odniósł się do nich skie surowce i produkty. W niektórych kołach wojskowych nie wykluczano jednak zdecydowanie krytycznie. Ciekawą interpretację tego faktu znajdujemy u histo ewentualności militarnej ingerencji w państwach skandynawskich, której celem by ryka szwedzkiego C. A. Gemzella. Uważa on, że postawa Raedera była jedynie łoby zapewnienie Rzeszy Niemieckiej niezbędnych dostaw. taktycznym parawanem. Starając się o uzyskanie kredytów w Reichstagu, nie Po dojściu Hitlera do władzy cele strategiczne bez reszty determinowały mógł przyznać, iż niezbędne są dla urzeczywistniania celów ofensywnych. Po aktywizację polityki zagranicznej Niemiec wobec państw skandynawskich. dziesięciu latach, w okresie planowania hitlerowskiej agresji, Raeder zapożyczył Urzeczywistniana ona była na kilku płaszczyznach. Przede wszystkim hitlerow- 12 13 ska dyplomacja i propaganda usiłowały nakłonić państwa skandynawskie, pod Szczególnym zainteresowaniem Stalina cieszył się tradycyjny bałtycki kie pretekstem powrotu do przedwojennego „absolutnego" neutralizmu, do wystą runek rosyjskiej polityki imperialnej. W wyniku powstania w tym rejonie no pienia z Ligi Narodów. Po drugie - kapitał niemiecki wzmógł penetrację skandy wych państw rosyjski dostęp do Bałtyku zwęził się do końcowego skrawka Zato nawskiej gospodarki. Wreszcie przystąpiono do organizowania agenturalnej sie ki Fińskiej z Leningradem i Kronsztadem. Sprawa ponownego powrotu Rosji ci wśród mniejszości niemieckiej oraz aktywistów partii nacjonalistyczno-faszy- nad Morze Bałtyckie, „skąd wzięła początek ziemia ruska", a więc powtórzenie stowskich. Wykorzystywano przy tym rozbieżności i przeciwstawne tendencje wyczynu Piotra 1, stała się niemal obsesją Stalina. Miał on z pewnością także na występujące między państwami skandynawskimi w takich kwestiach, jak status uwadze wypowiedzi Marksa i Engelsa, że Rosja nie mogła rozwijać się normal Wysp Alandzkich czy spór o prawa do Grenlandii, stawiając sobie za cel niedo nie, nie uzyskawszy swobodnego dostępu do morza9. puszczenie do politycznej, gospodarczej, a tym bardziej militarnej integracji tych By osiągnąć zamierzony cel, należało przyłączyć do Związku Radzieckiego państw. republiki nadbałtyckie i Finlandię. Pierwszy krok w tym kierunku w oczekiwa Kryzys z lat 1929-1933 oraz dojście do władzy socjaldemokratów (w Danii niu na odpowiedni moment radziecka dyplomacja zrobiła w 1938 r. Jednocze w 1929 r., w Szwecji w 1932 r., a w Norwegii w 1935 r.) wpłynęły na złagodzenie śnie przygotowywano plany rozstrzygnięć militarnych. Groziły one niewąt tarć wewnątrz państw skandynawskich. Wyrazem tego było zawarcie w 1930 r. pliwie utratą niepodległości przez te państwa, uzyskanej w wyniku wstrząsu pierw konwencji pięciu państw (Szwecji, Norwegii, Danii, Belgii i Luksemburga), two szej wojny światowej i rewolucji rosyjskiej. Należy jednak mieć na uwadze, że rzącej tak zwaną grupę z Oslo. Przywódcy Trzeciej Rzeszy, a także ZSRR nie żadne z tych państw nie istniało przed 1918 r., a ziemie, na których powstały. byli zadowoleni z rządów socjaldemokratów w państwach skandynawskich. By były przedmiotem zatargów i wojen między Polską i Szwecją (Inflanty) oraz Szwe nie zrazić tych krajów do polityki Trzeciej Rzeszy, Hitler unikał w swych agre cją i Rosją (Estlandia), która w początkach XIX w., zwyciężając ostatecznie Szwe sywnych wystąpieniach poruszania drażliwego tematu północnego Szlezwiku, cję, usadowiła się mocno nad zatokami - Ryską, Fińską i Botnicką. Niewiele który w wyniku plebiscytu w 1920 r. przypadł Danii, mimo iż perspektywa rewi zresztą brakowało, by jej granica ze Szwecją przebiegała nie wzdłuż rzek Tornio zji granicy niemiecko-duńskiej stanowiła jeden z elementów programu zaborczej i Muonio - jak obecnie granica szwedzko-fińska, lecz wzdłuż rzeki Lule. W wy polityki Niemiec8. niku tego najbogatsze w Europie zagłębie rudy żelaza znalazłoby się w Rosji. Wówczas jednak nikt o tych złożach nie wiedział. Rosji przypadły natomiast Wyspy Alandzkie, zamieszkane głównie przez ludność szwedzką. Gdy więc Finlandia uzyskała niepodległość, stały się one przedmiotem zatargu szwedz- 3. Na skrzyżowaniu interesów mocarstw ko-fińskiego. Został on rozstrzygnięty w 1921 r. przez Ligę Narodów na korzyść Finlandii. W przyszłych rokowaniach ze Związkiem Radzieckim miały jednak odgrywać ważną rolę przetargową. Na ich status duży wpływ wywierała też po bliska trasa transportu szwedzkiej rudy żelaza przez port Lulea do portów nie Pod koniec lat trzydziestych państwa skandynawskie, zwłaszcza Finlandia i Szwe mieckich. cja, musiały się liczyć z zagrożeniem ze strony Związku Radzieckiego. Nie było to zagrożenie urojone. W miarę umacniania swej potęgi militarnej Związek Ra Zwycięski dla Finlandii przebieg wojny z Rosją Radziecką doprowadził do dziecki rozważał możliwość nie tyle już przenoszenia rewolucji proletariackiej uzyskania przez nią korzystnej granicy w Karelii. Już jednak w czasie zawierania na bagnetach Armii Czerwonej na zachód, ile restytucji imperium rosyjskiego w pokoju w Dorpacie w 1920 r. część rozsądniejszych polityków fińskich prze nowej szacie. W odróżnieniu od Rosji był on ostoją ideologii światowego ruchu strzegała przed nadmierną zachłannością. Z granicą przebiegającą blisko Lenin komunistycznego, a nawet „całej postępowej ludzkości", mógł więc liczyć na gradu oraz zagarnięciem wszystkich wysp w Zatoce Fińskiej, oprócz wyspy Ko zrozumienie i poparcie tak zwanych mas pracujących, nawet w krajach zaanekto tlin z Kronsztadem, nie mogli się pogodzić radzieccy marynarze, będący pod wanych siłą. W porównaniu z tymi możliwościami działalność hitlerowskiej tak stałą fińską obserwacją. Dlatego rozwiązanie problemu dostępu do Bałtyku roz zwanej piątej kolumny wydawała się niewielkim zagrożeniem. poczęto od Zatoki Fińskiej. 15 14 Radziecko-fińskie rokowania prowadzono od kwietnia 1938 r., gdy dojrze obejmującego kwestie związane ze stanowiskami artylerii nadbrzeżnej na połu wał pierwszy kryzys czeski, w który był zaangażowany ZSRR. Utrzymywano je dniowym brzegu, alandzkimi siłami zbrojnymi oraz obroną przeciwlotniczą na więc w ścisłej tajemnicy. Pierwszą rundę rozmów z rządem fińskim prowadził stałym lądzie i współdziałającą z nimi marynarką wojenną. drugi sekretarz poselstwa radzieckiego w Helsinkach Boris Jarcew. Po trwają Militaryzacja Wysp Alandzkich miała zlikwidować próżnię, jaką wytworzy cych kilka miesięcy negocjacjach 11 sierpnia rząd fiński przedstawił projekt po ła Konwencja alandzka Ligi Narodów, i odstraszać od zajęcia bezbronnego ar rozumienia ze Związkiem Radzieckim, w którym zobowiązując się do trwania chipelagu przez nadbałtyckie mocarstwa oraz zablokować wejście do Zatoki Bot- przy skandynawskiej neutralności, os'wiadczył, że nie dopus'ci, aby obce mocar nickiej. stwo (chodziło o Niemcy) uzyskało w Finlandii odskocznię do agresji na Zwią By zamknąć tę sprawę, Finlandia musiała uzyskać akceptację dla „planu sztok zek Radziecki. Rząd radziecki, zobowiązując się szanować integralność teryto holmskiego" ze strony sygnatariuszy Konwencji alandzkiej, a następnie - zgodę rialną Finlandii, miał natomiast nie protestować przeciw umocnieniu militarne Ligi Narodów. Sygnatariusze konwencji, łącznie z Niemcami, w styczniu 1939 r. mu Wysp Alandzkich. uznali plan bez sprzeciwu. Jedynie Związek Radziecki uwarunkował zgodę przyję W odpowiedzi Jarcewa z 18 sierpnia 1938 r. zawarte było żądanie pisemnego ciem przez Finlandię propozycji złożonych w 1938 r., a 5 marca 1939 r. wysunął zobowiązania się Finlandii do odparcia niemieckiej napaści i przyjęcia radziec nowe żądania wydzierżawienia przez Finlandię na 30 lat czterech wysp leżących w kiej pomocy wojskowej. Sprawę militaryzacji Wysp Alandzkich strona radziecka Zatoce Fińskiej: Suursaari, Lavansaari, Seiskaari i Tyttarsaari, które miały status warunkowała uczestnictwem Związku Radzieckiego w realizacji prac fortyfika neutralności, bez prawa ich fortyfikowania. Miały one zostać wykorzystane jako cyjnych i kontroli urządzeń obronnych oraz zgodą na zbudowanie bazy morskiej punkty obserwacyjne dla obrony toru wodnego wiodącego do Leningradu. i lotniczej na fińskiej wyspie Suursaari. Na tych warunkach Związek Radziecki Już 8 marca Finlandia negatywnie odniosła się do tej propozycji, wobec cze gotów był gwarantować Finlandii niepodległość i podpisanie korzystnego kon go ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Maksim Litwinow zapropono traktu handlowego. wał w zamian terytorium radzieckie w Karelii. Po odrzuceniu i tej propozycji Ponieważ Finlandia odrzuciła radzieckie propozycje, na początku paździer Litwinow oświadczył fińskiemu posłowi w Moskwie Yrjó Koskinenowi, że od nika rząd ZSRR zaproponował, by wyspę Suursaari umocnili sami Finowie, Zwią powiedzi tej nie uważa za definitywną, i do przeprowadzenia szczegółowych zek Radziecki deklarował natomiast gotowość pomocy i przejęcia odpowiedzial rokowań wysłał do Helsinek posła ZSRR w Rzymie Borisa Steina, który po ności za jej obronę. Ponieważ rząd fiński i tę propozycję odrzucił, obiecując tyl przednio był akredytowany w Helsinkach. ko rozważyć problem fortyfikacji Wysp Alandzkich, zostały również przerwane Rozmowy Steina z fińskim ministrem spraw zagranicznych Eliasem Erkko nie rokowania handlowe. Tymczasem sytuacja w Europie zaostrzała się i doprowa dawały rezultatu. Marszałek Mannerheim tak o tym napisał we wspomnieniach: dziła do Monachium. „Związek Radziecki utracił sojusznika - napisał we wspo Przedyskutowałem propozycję Steina z ministrem spraw zagranicznych Erkko, mnieniach fiński marszałek Carl Gustaf Mannerheim. - Szybki rozwój potęgi ale nie udało mi się przekonać go do mego stanowiska. Odwiedziłem także prezydenta Niemiec oraz rosnący chłód Francji i Anglii wobec Moskwy potęgował politycz republiki i premiera Cajandera, by osobis'cie przedłożyć im swój punkt widzenia. Pod ną izolację Związku Radzieckiego i nieufność także w stosunku do Finlandii"10. kreśliłem przy tym, że Finlandia nie ma z wysp żadnego pożytku, jako że są neutralne. Pozycja Finlandii moim zdaniem również nie ucierpiałaby, gdybyśmy zgodzili się na W czasie kryzysu monachijskiego sfinalizowane zostały rozmowy szwedz- zamianę. Dla Rosjan natomiast wyspy, zamykające dostęp do ich bazy morskiej kolo ko-fińskie o przedsięwzięciach obronnych na Wyspach Alandzkich. Na tę decy ujścia Ługi, miały istotne znaczenie i dlatego powinniśmy wyciągnąć korzyści z jed zję dodatkowo wpłynęły manewry radzieckiej floty wojennej na Bałtyku, które nego z nielicznych atutów, jakie posiadamy. odczytano jako antyniemiecką demonstrację. Rosnąca świadomość niebezpie Moje wypowiedzi nie spotkały się ze zrozumieniem [...] Posunąwszy się jeszcze czeństw grożących Skandynawii skłaniała państwa tego regionu do poważnego dalej podkreślałem, że moim zdaniem byłoby korzystne dla Finlandii zaoferowanie prze zastanowienia się nad współpracą w dziedzinie obronności. Największy postęp sunięcia granicy pod Leningradem o kilka mil na zachód w zamian za rzeczową rekom w tej kwestii odnotowano w rozmowach szwedzko-fińskich. Doprowadziły one pensatę. Już w roku 1811, po ponownym przyłączeniu prowincji Wyborg do Finlandii, do podpisania tak zwanego planu sztokholmskiego w sprawie Wysp Alandzkich, wiele osób twierdziło, że granica przebiega zbyt blisko miasta nad Newą [...] 17 16 Uporczywie przestrzegałem przed odprawieniem ambasadora Steina z pustymi ręka W sprawie gwarancji anglo-francusko-radzieckich minister spraw zagranicz- mi. Tak się jednak stało - 6 kwietnia opus'cił on Helsinki nie wykonawszy zadania". vch Finlandii Juho Elias Erkko złożył 6 czerwca 1939 r. następujące oświadczenie: Zerwanie rozmów politycznych ze Związkiem Radzieckim spowodowało nie Korzystam z okazji, aby wyjas'nić, że podobna gwarancja nie daje się pogodzić z neutralnością i niezawisłością Finlandii i że Finlandia będzie uważała za agresora każ tylko zawieszenie rokowań handlowych w Moskwie i odmowę udzielenia zgody de państwo, które kierując się tego rodzaju gwarancją udzieli tzw. pomocy, uważając, na rewizję Konwencji alandzkiej, wskutek czego „plan sztokholmski" został za że kraj, któremu dało ono gwarancję, znalazł się w krytycznej sytuacji. Finlandia już mrożony. Konsekwencją tego było podjęcie w Moskwie prac nad przygotowa oświadczyła, że pragnie trzymać się z dala od międzynarodowych ugrupowań wiel niem wojny z Finlandią jako ostateczności. Stalin chciał bowiem uniknąć jak kich mocarstw, zachowując swą neutralność wszelkimi znajdującymi się w jej dyspo najdłużej wciągnięcia Związku Radzieckiego w konflikty militarne, zwłaszcza w zycji środkami i efektywnie jej broniąc12. Europie. Rozbieżności w tej kwestii legły między innymi u podstaw rozprawie nia się z marsz. Michaiłem Tuchaczewskim, który był zwolennikiem wojny pre Moskiewskie rokowania między Wielką Brytanią, Francją i ZSRR prowa wencyjnej z Niemcami, nim te zdążą się uzbroić. Za Tuchaczewskim stały kola dzone między 18 marca a 21 sierpnia 1939 r. w sprawie zawarcia trójstronnego radzieckiej generalicji. Stalin, informowany na bieżąco o ich nastrojach, nie ukry układu o wzajemnej współpracy i pomocy wojskowej na wypadek niemieckiej wał irytacji, uznając je za wyraz głupoty i braku wyobraźni. Gdyby Związek agresji na kraje europejskie miały umożliwić Stalinowi penetrację sąsiednich Radziecki zaatakował Niemcy - uważał - nie mówiąc o tym, że musiałby naj państw, zagrożonych niemiecką agresją. Zdecydowany sprzeciw Polski oraz sła pierw zaatakować Polskę, powstałby potężny blok państw kapitalistycznych, spie bość i niechęć do współpracy mocarstw zachodnich skłoniły go do rezygnacji ze szących Niemcom z pomocą. Zachód śni przecież o tym, by zadać śmiertelny współdziałania z zachodnimi demokracjami na rzecz zawarcia układu z Niemca cios komunistycznej zarazie. Czyżby Tuchaczewskiemu marzyły się wawrzyny mi. Hitler podsunął mu łakomy kąsek - podział stref wpływów w Europie Wschod Bonapartego? niej. Na wiadomość o zgodzie Stalina, którą otrzyma! w trakcie jakiejś biesiady Tuchaczewskiego, jak i kilkudziesięciu tysięcy wyższych dowódców oraz w Berghofie, ku przerażeniu pań obecnych przy stole triumfalnie walił pięścią w komisarzy nie było już ws'ród żywych. Oskarżeni o zdradę ideałów rewolucji i stół, krzycząc: „Mam go! Mam!" Miał oczywiście na myśli Stalina. Ten z kolei współpracę z wrogimi państwami, zostali skazani na karę śmierci. Pozostały jed sądził, że wszystkich przechytrzył, uzyskując nie tylko zgodę Hitlera na zabór nak obawy Stalina o ponowne podjęcie krucjaty antyradzieckiej. Dlatego cierpli ogromnych obszarów Polski, Łotwy, Estonii, Rumunii i Finlandii, ale i czas nie wie czekał na stosowny moment, usiłując nie dać się wyizolować, tak jak to mia zbędny na rozbudowę potencjału militarnego13. ło miejsce w Monachium. Stąd jego zgoda na rokowania z Francją i Wielką Bry tanią jako środek dla aktywnego i partnerskiego uczestnictwa w decyzjach de mokratycznych mocarstw europejskich. Pierwszą ofiarą układu Ribbentrop-Mołotow miała być Polska. Hitler - zgod O tym, że spór na Kremlu w sprawie wyboru dróg radzieckiej polityki zagra nie z zapowiedzią - wydał Wehrmachtowi 25 sierpnia rozkaz rozpoczęcia ataku nicznej przechyla się na niekorzyść Litwinowa, który twierdził, że „pokój jest na Polskę 26 sierpnia o godzinie czwartej czterdzieści pięć. Wieczorem wycofał niepodzielny", świadczyło zastąpienie go 4 maja 1939 r. przewodniczącym Rady jednak ten rozkaz. Powodem była wiadomość, że Wielka Brytania i Polska za Komisarzy Ludowych (tj. premierem rządu) Wiaczesławem Mołotowem. Zmia warły układ o wzajemnej pomocy. Hitler zawahał się, próbując znaleźć środek na na ta odebrana została na Zachodzie jako przejaw usztywnienia radzieckiej poli wbicie klina między Polskę a Wielką Brytanię. tyki zagranicznej. Mołotow nie wycofał jednak poprzednich propozycji radziec W tej sytuacji na arenie politycznej pojawił się nieznany szwedzki inżynier i kich dotyczących trójstronnego sojuszu, by uwzględnić w nim nie tylko gwaran Przemysłowiec - Birger Dahlerus. Przed laty poznał żonatego ze Szwedką Her cje dla Polski i Rumunii, ale całej Europy Wschodniej od Bałtyku po Morze Czarne. manna Góringa i wykorzystując tę znajomość, zaoferował swe usługi dla zapo Domagał się zarazem definicji pośredniej agresji, która dałaby Związkowi Ra bieżenia wojnie. Jak sam zeznał sześć lat później w Norymberdze, w czasie po dzieckiemu wolną rękę w odniesieniu do państw bałtyckich. bytu latem 1939 r. w Anglii poznał nastroje brytyjskiej opinii publicznej - nasta- 18 19 wionej pokojowo, choć przeciwnej dalszym aktom agresji ze strony Niemiec - ka Brytania, a za nią Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Do tego też w gruncie wiec zdecydował się na doprowadzenie do porozumienia z Niemcami. Uzgod rzeczy się ograniczyły. Już 5 września minister spraw zagranicznych Wielkiej Bry- niwszy z angielskimi przyjaciółmi ze świata biznesu celowos'ć wyjazdu do Nie tanii dał ambasadorowi polskiemu w Londynie Edwardowi Raczyńskiemu jedno- miec, uzyskał audiencję u Góringa w Karinhall (nazwa rezydencji na cześć wspo znacznie do zrozumienia, że na rychłą pomoc Polska liczyć nie może. Oświadczył mnianej żony) 6 lipca, a 8 lipca otrzymał odpowiedź, że Hitler zgadza się na między innymi, że „[...] rząd biytyjski stoi i chce stać przy Polsce do końca, jednak zorganizowanie spotkania z Anglikami. nie może rozpraszać swych sił, które są potrzebne do zadania rozstrzygającego Spotkanie odbyło się 7 sierpnia w Sonke-Nissenkoog w Szlezwiku-Holszty- ciosu". Jedyną „pomocą" udzieloną Polsce było bombardowanie baz morskich nie, w pobliżu granicy duńskiej, gdzie miała dom żona Dahlerusa. Obecnych Kriegsmarine w Wilhelmshaven, Cuxhaven i Bnmsbuttel. Z 29 samolotów brytyj było siedmiu Anglików, Goring, gen. lotn. Karl Bodenschatz i dr Schottl. Goring skich typu „Blenheim" i „Wellington" 7 zostało zestrzelonych (niemiecki komuni zapewnił wówczas Anglików, że uczyni wszystko, co leży w jego mocy, aby kat OKW nr 4 podał liczbę 10). W tej sytuacji zapowiadany nalot bombowy lot zapobiec wojnie. nictwa francuskiego nie doszedł do skutku14. Anglicy odlecieli 9 sierpnia i przedstawili w Foreign Office sprawozdanie z W zadaniu „rozstrzygającego ciosu" rząd brytyjski od początku istotną rolę przebiegu spotkania. 23 sierpnia Dahlerus został poproszony telefonicznie przez przypisywał Skandynawii. 4 września, na trzecim posiedzeniu od wypowiedze Góringa o przybycie do Berlina. 24 sierpnia spotkał się z marszałkiem Rzeszy, nia Niemcom wojny, biytyjski gabinet wysłuchał opinii Komitetu Szefów Szta który zapoznał go z powagą sytuacji międzynarodowej, a 25 sierpnia odleciał do bów o zaangażowaniu neutralnej Norwegii w blokadzie Niemiec i o możliwych Londynu. Tam spotkał się z lordem Halifaksem, ministrem spraw zagranicznych następstwach tego kroku. Szefowie sztabów trzech rodzajów sił zbrojnych doszli Wielkiej Brytanii, który zapewnił go, że porozumienie z Niemcami jest całkowi do wniosku, że „sprzymierzeni są w stanie wywrzeć w czasie wojny silny nacisk cie możliwe, i stwierdził, że dalsze usługi Dahlerusa w związku z tym są zbędne. ekonomiczny na Norwegię, jeśli rząd Jego Królewskiej Mości zezwoli zastoso Gdy jednak wieczorem Dahlerus połączył się telefonicznie z Góringiem, ten wać go w pełnym wymiarze". Szefowie sztabów przyznawali zarazem, że Niem oznajmił mu, że sytuacja stała się krytyczna, i prosił o dołożenie wszelkich starań cy są w stanie nie tylko zastosować w odwecie „dyplomatyczne i ekonomiczne w celu doprowadzenia do spotkania przedstawicieli Wielkiej Brytanii i Niemiec. represalia", ale również użyć sił zbrojnych, stwarzając groźbę dla neutralności i Wobec tego Dahlerus 26 sierpnia spotkał się ponownie z Halifaksem, pro niezawisłości tego kraju. sząc go o wysłanie wyraźnego sygnału do rządu niemieckiego, że gabinet brytyj Rozpatrując różnorodne formy niemieckich aktów agresji przeciw Norwe ski chce porozumienia. Halifax po konsultacji z Chamberlainem napisał list, z gii, szefowie brytyjskich sztabów stwierdzili: „Z wyjątkiem bezpośredniej osło którym Dahlerus przybył wieczorem do Berlina. Z Góringiem spotkał się w jego ny Norwegii przed uderzeniem z powietrza wszystkie inne formy działań, które pociągu, a ten po zapoznaniu się z treścią listu udał się ze swym gościem do Niemcy mogą podjąć przeciw temu krajowi, należą do tych kategorii operacji, Hitlera. które są dla nas wygodne i w których możemy przeciwstawić się im z szansami Po wysłuchaniu tyrady fiihrera o zbrojeniach i pewnym zwycięstwie w woj na sukces"15. nie Dahlerus ponownie odleciał do Londynu z absurdalnymi ofertami obrony Tocząca się w Polsce wojna nie dawała sprzymierzeńcom możliwości ustale imperium brytyjskiego, jeśli zostanie ono zaatakowane, oraz zawarcia z Wielką nia, w jakim kierunku będzie się dalej rozwijać. Na posiedzeniu Najwyższej Rady Brytanią porozumienia lub przymierza. Dahlerus jeszcze kilkakrotnie podróżo Wojennej Sprzymierzonych w Paryżu 12 września przedstawiciel brytyjskiej ad wał właściwie bez sensu między Berlinem a Londynem i nawet się nie domyślił, miralicji zapewnił premiera Francji Edouarda Daladiera, że w związku ze zdecy że posłużono się nim dla odciągnięcia Wielkiej Brytanii od realizacji gwarancji dowaną przewagą sprzymierzonych na morzu Niemcy prawdopodobnie nie po danych Polsce. dejmą większych działań swą flotą, a tylko pojedyncze okręty mogą przedrzeć 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę bez wypowiedzenia wojny i się na szlaki komunikacyjne. zastosowały tu po raz pierwszy taktykę „wojny błyskawicznej". Dopiero 3 wrze 18 września, a więc już po rozpoczęciu radzieckiej agresji na Polskę, gabinet śnia, po nieudanych próbach powstrzymania eskalacji działań wojennych, Wiel- brytyjski wysłuchał oceny Komitetu Szefów Sztabów o „możliwych ukierunko- 20