s2-,~ii~~J

350 Pages·2016·14.38 MB·Turkish

T. C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLWLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ BÖLÜNIÜ
KURUMLAR SOSYOLOJİSİ AÇlSINDAN
XIX. Y.Y.'DAKİ İLK KADlN GAZETELERİ
(DOKTORA TEZİ)
Hazırlayan
Ayşenur Kurtoğlu
2007
Yöneten
YAZAJt----
PROF. DR. ÜMİT MERİÇ -·--~-.
:
,i~ l. t~ütüph::!nt vı~ T)n!( J) o"ı 1
t . ~ } " . :>::ı~ ii
i·----_._
.,~--~~_[__s2-,~i-i~~J
İSTANBUL- 1998
Sı i
Ll ;\u. J
-~-J.. 1
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
KISALTMALAR
GtR.i:Ş .................................................... ······ ······ ············ ........................... ······· ..... 1
1. BÖLÜ~I
TERAKKİ-İ ~IUHADDARAT
1. Terakki-! Muhaddarat'ın K ünyesi ..................................................................... 19
1. 2. Kadın1ann Eğitim Seviyeleri ve Terakki-! Muhaddarat. ................................ 20
1. 3. Kullanılan Dil ile Kadın1arın Arasındaki Uzaklık. .......................................... 21
1. 4. Gazeteye Bağlanan Umutlar ....................................................................... 23
1. 5. İlk Cesaret Örnekleri: Mektuplar ................................................................ 28
1. 6. Gönüllü Muhabirler ..................................................................................... 30
2. ~E KURUMU ............................................................................................ 31
2. 1. Şer'i Evlilik, Medeni Evlilik. ....................................................................... 3 7
2. 2. Taadüd-i Zevcat. ........................................................................................ 39
2. 3. Evlilik Usulünün Tartışılması. ..................................................................... 44
2. 4. Evliliği Zorlaştıran Sebepler ...................................................................... 46
2. 5. Kadın ve Ev İdaresi ................................. :. ................................................ .48
2. 6. Aııne ve Çocuk ........................................ : .................................................. 51
3. EGİTİl\1 KlJRUMU ...................................................................................... 58
3.1. Kadın1ar ve eğitim .............................................................. ·. ........................ 58
3. 2. Kadınların Okuma Yazma Oran1an ............................................................. 64
3. 3. Gazete ve Eğitim ........................................................................................ 67
3. 4. Kadınlann Eğitiminde İlk adım: Kavramlarla Taruştırma .............................. 70
3. 5. Medeniyet Kimin Malıdır? .................................................... ·. .................... 72
3. 6. Medeniyet Yolunda Bir Engel: Değişen Statü Anlayışı.. ............................. 72
3. 7. Medeniyet Yolunun Rehberi eri: Erkekler ......... ·. .......................................... 7 4
3. 8. Medeniyet ve Gayri Müslim Kadın1ar .......................................................... 77
3. 9. Başka Medeniyetin Kadınları: Avrupalı Kadınlar ......................................... 78
3. 1O . İdeal üçlü: Akıl, ilim, Mafuifet. ................................................................. 81
3. ll. Osmanlı Kadınının Kimliği ........................................................................ 82
3. 12. Eugenie'nin Mantasuna Karşı Yaşmak ve Feraceler ................................... 83
3. 13. Osmanlı kadınının konumu ........................................................................ 85
3. 14. Osmanlı Harumlarının Dahi Avrupa Madamlan Kadar
Hükümleri Cari dir! ............................................................................... ,-;-: 86
3. 15. Qa.zetenin Kadınların Genel Kültürlerine Katkıları ..................................... 86
3. 16. Kadınlann Dış Dünyaya Açılan Penceresi: Haber ...................................... 88
3. 17. Çocuk Eğitirni .......................................................................................... 93
4. İKTİSAT KURUMU ..................................................................................... 98
4. ı. İsrafve Eğitimsizlik. .................. ~ ............, . ................................................... 98
4. 2. Kadınlar ve Üretim isteği .......................................................................... ıoı
4. 3. Gayrimüslimlere Karşı Duruş .................................................................... ı 03
4. 4. Tanzimat Kadınının Tüketim Aynası: İlanlar .............................................. l 04
5. SİYA SET KURUNili .................................................................................. ı 07
5. 1. Osmanlı Kadını ve Siyaset. ..................................................................... 10 7
5. 2. Devlet Yönetimi ve Kadın ................................................................... 112
5. 3. Hanım Okuyucular ve Saray ................................................................... 114
5. 4. Türk Kimliğine Sahip Çıkış ..................................................................... 115
5. 5. Türk Dili Hassasiyeti .......................................................................... 116
5. 6. Milli Duygu Eğitimi ve Osmanlı Kadını ................................................. 117
5. 7. Gazetenin Milliyetçi Eğilimleri .............................................................. 119
6. D İN" Kl:JRUMU .......................................................................................... 120
6. 1. Ahlak ve Kadın ....................................................................................... 123
6. 2. Önce Hüsn-ü Ahlak, Sonra Hüsn-ü An ...............· . ................................... 123
6. 3. Tanzimat Kadını ve Tesettür. ................................................................... 126
6. 4. Bir Referans Noktası: Asr-ı Saadet Kadınlan ............................................ 130
6. 5. Çocuğun Ahlaki Eğitimi ........................................................................... 133
6. 6. Kadınların ZaafNoktalan: B atıl inançlar ................................................... 134
7. DİNLENME KURUMU ............................................................................... 138
7. 1. Vakti Güzel Değerlendirme ....................................................................... 13 8
7. 2. Boşa Harcanan Zaman: Kadınlann Güzelleşme Çabalan ........................... 139
7. 3. Kadınlar ve Mi~ah ..................................................................................... 141
II. BÖLÜM
VAKİTYahutMÜREBBİ-IMUHADDARAT
I. 1. K ünyesi ................. : .................................................................................. 142
1. 2. Gazete ve Hanım Okuyucular ................................................................. 143
·I. 3. Vakit'e Gösterilen İlgi ve Beklentiler. .................................................... l45
2. AİLE Kl:JRlJMU ........................................................................................ 147
2. ı. Evlilik Kurumu ....................................................................................... 14 7
2. 2. Evlilik Öncesi Kadında Aranacak Şartlar ............................................... 148
2. 3. Kan-Koca Arasında işbölümü .............................................................. 150
3. EGİTİM KURUMU .............. ······························ ........ ····· .......................... 152
3. ı. Kadınların Eğitimi ve Zaman Kavramı ................................................. ı 52
3. 3. Çocuk Eğitimi ........................................................................................ ı 53
3. 3. 1. Çocukların Eğitiminde Yeni Terbiye ve Anlayış ............................. ı 53
3. 3. 2. Çocuk ve Okul .................................................................................. 155
3. 3. 3. Çocuk Eğitimi ve Öğretimi İle İlgili Haberler ................................ ı 5 7
4. İKTİSATKURUMU .................................................................................. I58
4. 1. İsrafın SebeplerL ..................................................................................... 159
4. ı. ı. Sefahat ................................................................................................ 159
4. I. 2. Görenek .............................................................................................. ı 60
5 SiYASET Kl:JRUMU ................................................................................. 165
5. 1. Politika ve Kadınlar ............................................................................... 165
5. 2. Kadınlar ve Dış Dünya ............................................................................ l67
6. DİN Kl:JRUMU ........................................................................................... 168
6 ı. Vakit ve Din ............................................................................................. 168
6. 2. Giyim ve Din ........................................................................................... 168
6 3. Dinde Süslenmenin Yeri .......................................................................... 169
6. 4. Ramazan Ayı ve Kadınlar ....................................................................... 170
6. 5. Hayır İşleri ve Hayırsever Kadınlar ........................................................ 171
6. 6. B atıl inançlar ........................................................................................... 173
7. DiNLENME ZAMANLARI KURUMU ..................................................... 175
7. 1. Vakit ve Mizah .................................................................................... 175
7. 2. Eğlence .................................................................................................. 176
ID. BÖLÜM
1. Künyesi ........................................................................................................ 181
ı. 2. Gazete İle İlgili Bilgiler ............................................................................. 182
1. 3. Ayine'nin Çıkanlış Gayesi .......................................................................... 182
ı. 4. Gazete ve Kadın Okuyucular. ................................................................. 185
1. 4. 1. Kadın Okuyuculardan Gelen Mektuplar .......................................... 185
1. 4. 2. Kadınların Gaz et eye Katılımları .......................................................... ı 85
1. 4. 3. Gazete İle İlgili Şikayetler. ................................................................. l88
1. 4. 3 .1. Gazete Dilinin Sade Türkçe Olmaması.. .......................................... 188
ı. 4. 3.2. Gazetedeki Haberin Yetersiz Bulunuşu ve Getirilen Teklifler ...... 189
2. Aİl_.E KURUMU .......................................................................................... ı 94
2. 1. Çok Eşlilik. .............................................................................................. 195
2. 2. Evlilik Kurumu .......................................................................................... ı 97
2. 2.1. Çeyiz ...................................................................................................... ı 97
2. 2. ı. ı. Ayine ve Çeyiz .................................................................................. ı 98
2. 2. 2. Düğün Masraflan .................................................................................. 202
2. 2. rKızlar ve Erkekler İçin İdeal Evlilik Yaşının Belirlenmesi ....................... 203
2. 2. 4. Evlilik Öncesi Kız ve Erkekte Aranacak Özellikler. ................................ 205
2. 2. 5. Evlilikte Rol Aynmı.. ............................................................................. 21 O
2. 2. 5. 1. İdeal Bir Kadında Bulunması Gereken Özellikler. .............................. 212
2. 2. 5. 2. İdeal Bir Erkekte Bulunması Gereken Özellikler ............................... 214
2. 2. 5. 3. Kan-Koca Arasındaki Sevginin Gerekliliği ......................................... 216
2. 2. 5. 4. Kan-Koca İlişkilerini Bozan Sebepler. ............................................... 2ı9
2. 2. 6. Gelin -Kayınvalide ilişkisi ...................................................................... 220
2. 2. 7. Akraba Aynmı ...................................................................................... 223
2. 3. Çocuk ve Aile .......................................................................................... 224
2. 3. 1. Erkek Çocuk -Kız Çocuk Aynmı. ......................................................... 228
2. 3. 2. Çocuk Düşürmenin Tartışılması ........................................................... 231
2. 3. 3. Çocuk Bakımı ...................................................................................... 238
3. EGİTW KURUMU .................................................................................... 240
3. 1. Eğitim Hayatındalci Zorluklar .................................................................... 241
3. 2. Kız Öğrencilerinin Durumu ...................................................................... 245
3. 2.1- Eğitim-Öğretim ve Aileler .................................................................... 246
3. 3. Devrin Büyüklerinin Eğitime Katkılan ....................................................... 248
3 .4 Çocuk Eğitimi ............................................................................................ 249
3. 5. Kadınlann Eğitimi .................................................................................... 255
3. 5. 1. Kadınlann Eğitimlerinin Sorgulanması.. ................................................. 259
r-·
3. 5. 1. 2. Eğitim Kurumlannın Ye ter sı · z ıgı ..................................................... .2 59
3. 5. 1. 3. Gelenekten Gelen Boş İnançlar ......................................................... 260
3. 5. 1. 3. 1. Kadınların Eğitim Hayatını Kısıtlama ............................................ 261
3. 5. 1. 3. 2. Kötü Geleneğe Karşı İki Kurtarıcı: Alafrangalık ve Moda .............. 262
3. 5. 1. 3. 3. Güzel Geçmişin Yerıiden Hatırlanınası ......................................... 264
3. 5. 1. 4. Kadınların Eğitime Karşı Gayretsizlikleri ........................................... 266
3. 5. 2. Genel Kültüre Katkı .............................................................................. 269
3. 5. 2.1. Tarih ................................................................................................. 269
3. 5. 2. 2. Faydalı ve Güzel Sözler. .................................................................... 271
4. İKTİSAT KURUMU .................................................................................... 274
5. SiYASET KURUMU ................................................................................... 284
6. DİN KURUMU ............................................................................................ 297
6. 1. Ahlak ve Kadın ............ : ............................................................................ 3 02
6. 2. Çocuklann Ahiili ve Dilli Eğitimi ............................................................. 317
6. 3. Batıl İnançlar ........................................................................................... 320
7. DİNLEN1vffi KURUMU .............................................................................. 322
7. 1. Eğlence Yerleri ........................................................................................ 327
SONUÇ ........................................................................................................... 334
KAYNAKÇA. .................................................................................................. 340
KISAL Tl\'lALAR
TCTA :Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi
HMG : Hantmlara Mahsus Gazete
T.M. : Terakki-'i Muhaddarat
EHTKDB : Eski Harfli Türkçe Kadın Dergileri Bibliyografyası
İ.A. : İslam Ansiklopedisi
a.g.v : Adı geçen varaka
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.y : Adı geçen yazı
a.g.e : Adı geçen eser
bkz. :Bakınız
"Eski dergiler ziyaretçisi kalmayan bir mezarlık. Anahtan kaybolmuş bir çekmece.
Sayfalanna hangi hatıralar sinmiş, hangi ümit/er, hangi heyecanlar gizlenmiş, merak
eden yok."
Cemill\'leriç
ÖNS ÖZ
Bu çalışma 1869'dan 1876'a kadar devam eden bir dönem zarfinda Osmanlı
İmparatorluğu hudutları içinde basılmış olan kadın gazetelerine aynlmıştır. Başlangıçta konu
Tanzimat ve Milli Mücadele dönemi olarak düşünülmüş, ancak geniş bir zaman dilimini sathi
olarak incelemektense, dar bir zaman dilimini derinliğine incelemek yolu sonradan tercih
edilmiştir. Yeni harfiere aktanlmış belli sayıdaki kaynaktan alıntı yapılan bir kaç mektup
dışında, Sultan Aziz döneminin kadın dünyası, kadın araştırmacılan için tamamen karanlıkta
kalmıştı. Oysa bir devrin zihniyetine, bir toplumunu değerlerine kadına yönelik yayınlara
inerek de ulaşmak, mümkün olmanın ötesinde zorunlu idi. Bu yüzden çalışmarruzı 1869'da
İstanbul'da çıkan Terakki-i' Muhaddarat, 1876'da yine İstanbul'da çıkan Vakit veya Mürebbi-
1 Muhaddarat ve 1876'da Selanik'te çıkan Ayine adlı gazeteler üzerinde topladık Terakki-i'
Muhaddarat 48, Vakit 8, Ayine ise 41 sayı ba3ılmıştır. Ayine'nin 31 ve 40. Sayılarının
kütüphanelerde bulunmaması sebebiyle araştırmada gazetenin 39 sayısı değerlendirilmiş!ir.
Tamamı· Hakkı Tarık Us Kütüphanesi ve Balat Kadın Eserleri Kütüphanesinde bulunan bu
nadide ve fakat unutulmuş kaynaklar sadece ülkemiz açısından değil, günümüzde çok ileri
boyutlara ulaşan kadın çalışmaları açısından da ö_nem taşımaktadır. Gönlümüz aynı yıllarda
mesela Çarlık Rusya'sında, eğer benzer kadın gazeteleri çıkmışsa, onlar üzerinde de çalışma
yapılmasının ve karşılaştınlmalı bir açıdan 19 yy'da kadın gazetelerinin ortak ve farklı
ilgilerinin ortaya çıkartılmasını arzu ederdi.
Çalışmamızda, gazeteleri çıkış tarihine göre ve kurumlan da aileden başlayarak sıra
ile incelemeye aldık. Kurumlar arasındaki ağ, bizi çalışma sırasında epey düşündürdü. Bir
kaç kurumun alt başlığında inceleyebileceğimiz konulan sonunda en yakın kurumla
irtibatlandırarak incelerneyi tercih ertilc
Dipnotlarda Terakki-i Muhaddarat'ı (T. M.,) rumuzuyla, Vakit yahut Mürebbi-i
(A
Muhaddarat'ı (VA KİT), Ayine'yi de YİNE) olarak gösterdik.
Gazeteleri tararken genelde başlıklann ve yazariann belli olmaması bahsedilen
konunun yerini belirtmek açısından kanşıklığa ve muğlaklığa sebep olacaktı. Bu yüzden
hemen her alıntının tarihini ve numarasını vermeyi tercih ettik. Aksi halde aynı sayfada yer
alabilecek birbirinden farklı bir kaç yazı çok daha fazla tekrar ediliyormuş hissini verecekti.
Gazeteler oldukça eski ve okunmalan bazen çok güçleştiği için ya da yazılardaki
yanlışlık nedeni ile anlam kayması olabilecek yerlerde ('' ... 11 şeklini kullandık. Tanzimat
)
döneminin hanımlarının g~ete ile ilgili şikayet ettikleri noktalar bizim için de aynı zorluğu
taşıdı. İmla kurallarının olmaması yüzünden anlam kaymalannın önüne bazen imla işaretleri
kullanarak azami derecede geçmeye çalıştık. Bazen kelimelerin eksik olan harflerine anlamı
tamahılamak amacı ile parantez içinde tarafİmızdan eklemeler yapıldı. Tarihi birer belge olan
·aııntılan- genellikle okuyucu mektuplannı- ilk elden gün ışığına çıkannak için mümkün
olduğu kadar özetlemeden, asıllannı vermeyi tercih ettik.
GİRİŞ
1869-1876 yıllan arasında Osmanlı devletinde yayınlanan kadın gazetelerinde aile,
eğitim, iktisat, siyaset, din ve dinlenme kurumlannı araştırdığırrıız çalışmamızda XIX. asnn
Osmanlı devlet ve toplum yapısındaki genel manzaranın ne olduğunu görmek istedik. Bu
dönem, 1839 yılında Tanzimat Fermanı'nın ilaruyla birlikte Osmanlı İmparatorluğu'nda
görülmeye başlanan askeri, siyasi, kültürel ve iktisadi değişikliklerin yavaş yavaş su yüzüne
çıkmaya başladığı bir dönem olarak önem kazanmaktadır. Konumuz olan gazeteler Sult~
Aziz döneminde çıktığı için bu dönemin ana çizgilerini hatırlamakta fayda olduğunu
düşünüyoruz.
Bilindiği gibi On dokuzuncu yüzyılın ilk yansında Osmanlı İmparatorluğu, kendi
dışında gelişen dış-konjonktüre intibak edememek gibi bir ana sebebe bağlı olarak bilhassa
Osmanlı Avrupa'sında mü temadiyen geriye çekilen, ama hala büyük bir Ön Asya
imparatorluğu idi. 1
2
Sultan Abdülaziz 'in Osmanlı İmparatorluğu' nun başında olduğu bu dönem (186 ı-
1876), Tanzimatla ilgili düzenlernelerin Osmanlı toplumundaki etkilerinin açıkça görüldüğü
bir dönemdir. 1861 'de Abdülmecid' in ölümüyle onun yerine geçen Abdülaziz başlangıçta
hatt-ı hümayunlara. benzer fermanlar la ıslahata devam edileceğini te'yid etmişse de kısa bir
müddet sonra Ab dülaziz eski keyfi hareket ve istibdat çağına av d et etmiştir. 3 Tanzimat
döneminde görülen en önemli gelişme Osmanlı-Batı .ilişkisini düzenleyen psikolojik
dengedeki değişmedir. Bütün geri kalmalara rağmen, Osmanlı bu döneme kadar, Batı
1 BayramKodaman-Ahmet Turan Alkan, Tanzimatın öncüsü Mustafa Reşid Paşa", 150. Yılında
Tanzimat, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınlan, VII. Dizi -Sa. ı42,
Ankara ı 992, s. ı.
2 Alxlülaziz (1830-ı876), ll. Mahmut'un oğlu ve Abdülmecid' in kardeşi olup, annesi Pertevniyal Valide
Sultandır.
3
Mümtaz Turhan, Kültür Değişme/eri, M.Ü. ilahiyat Fakültesi Yayınlan, No: 6, İstanbul, ı987, s. 173.
2
karşısında, manevi üstünlüğe sahip olduğuna inanıyor ve ilişkilerini bu yolda sürdürüyordu.
Tanzimat döneminde bu üstünlük psikolojisinin ortadan kaybolduğunu ve yerini Batı'ya
4
teslimiyet e bıraktığı görülmektedir. Ortaçağ düzeninin atomik yapılanmasından kurtulmuş
ve sanayi ihtilali ile dünya pazarianna hitap edebilecek üretim kapasitesine ulaşmış olan
Batı, gerek Fransız ihtilalinin estirdiği milliyetçi düşünce ve milli devlet modeli ile, gerek bu
modelin zaruri kıldığı sosyal ve siyasal yapılanma ile Devlet-i Aliye'den farklı bir zaman
kesitini yaşarken Osmanlı ricali de giderek bir uçurum mahiyetini alan farkı anlamaya,
sebepleri üzerinde düşünmeye, Batı'nın meydan okumasına karşı anlamlı cevaplar ve
çözümler üretmeye uğraşıyordu. Bilhassa askeri mağlubiyetler sonrasında şaşkınlık ve
utançla kanşık bir ruh yapısıyla işlerin neden yolunda gitmediğini soruşturan Osmanlı
aydınlan esasında çöküşün sebeplerini anlamaya yarayacak sosyal bilgi donanımından
yoksundular. Bu yüzden Osmanlı gerilemesi hakkında, gerileme devrinde üretilmiş bütün
çözüm arayışları insana hüzün verici başansızlıklarla doludur. 5 Osmanlı İmparatorluğu' nun
çöküşünün sebeplerini soruşturan Sait Halim Paşa' ya . göre bu maceranın başarılı sonuç
vermemesi tabüdir. Çünkü; "Batı' nın düşünce biçimi ve ruhsal durumu· ile Doğu' nun
düşünce biçimi ve ruhsal durumu arasındaki benzer ve ortak noktalar, genellikle
sanıldığından dapa azdır. Bu nedenle böyle bir yararlanma girişimi son derece tehlikelidir. "6
Bugün hala tartışılan Doğu-Batı konusunun en netleşen tarafi; yeryüzünde insanlığın dünya
çapında iki ayn bloka aynlmış olmasının bugün hepimizce elle tutulur, bilinir bir gerçek
olduğudur. Gündelik dilimize girmiş bir çok sözcük insanlığın bu aynlığın farkında
olduğunun belirtisidir. Ay nlık kolayca dile getirilebilmektedir. Varlığı da tartışma konusu
değildir.7
Osmanlı devletinin mali yönden çıkmazda olduğu bir ortamda siyasal yönden de
8
olumsuz gelişmeler tırmanmaktaydı. Hem iç hem dış diplomatik bunaluru başlatan kıvılcım
ilk ularak dış kışkırtmaların Hıristiyan köylülerin büyük toprak sahiplerine isyan etmeleri
4 Ekmeleddin İhsanoğlu, "Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı", 150.
Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s.392
5 BayramKodaman-Ahmet Turan Alkan, a.g.m., 150. Yılında Tanzimat, A.n.kara 1992, s. ı.
6 Prens Sait Halim Paşa, Toplumsal Çözülme "Buhranlanmız", Bir Yayıncılık, 1985 İstanbul, s. 36-7.
7 Sezer Baykan, Doğu-Bah İlişkileri Açsından Bah Tanmı, İ.Ü. Ed Fak. Yay. 1990 İstanbul, s. 107.
8 Enver Ziya Karai, Osmanlı Tarihi , VII. Cild, s. 78.