Pregled antičke filozofije

174 Pages·2015·6.51 MB·Croatian

by  Tonći Kokić

Senat Sveučilišta u Splitu prihvatio je ovo djelo
kao udžbenik Sveučilišta u Splitu odlukom pod brojem
Klasa: 003-08/15-05/0012, Urbroj: 2181-202-03-01-15-0034
od 16. srpnja 2015. godine.
Tonći Kokić
Nakladnik
Naklada Breza
Za nakladnika/Urednik P
regled
Božo Dujmović
Recenzenti
ANTIČKE FILOZOFIJE
Željko Kaluđerović
Dario Škarica
Ninoslav Zubović
Berislav Žarnić
Lektorica
Višnja Novosel - sveučilišni udžbenik -
Lektor starogrčkog nazivlja
Ivan Kapec
Grafička priprema
Naklada Breza
© Naklada Breza • Zagreb • 2015.
ISBN 978-953-7036-94-2
CIP zapis dostupan u računalnom katalogu
Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu
pod brojem 000914752
NAKLADA BREZA
Printed in Croatia 2015 Zagreb, studeni 2015.
Sadržaj
Kratice....................................................................................................................9
1. Uvod................................................................................................................13
2. Opravdanje i metodologija..........................................................................17
3. Važnost, izvori i glavna razdoblja grčke filozofije...................................23
3.1. Važnost i izvori grčke filozofije.............................................................25
3.2. Povijesni i orijentalni kontekst nastanka grčke filozofije.................29
3.3. Glavna razdoblja......................................................................................31
4. Milećani..........................................................................................................35
4.1. Obilježja škole..........................................................................................35
4.2. Tal................................................................................................. 37
4.3. Anaksimandar........................................................................................41
4.4. Anaksimen..............................................................................................44
5. Pitagora i pitagorejci......................................................................................46
5.1. Izvori i doktrine......................................................................................47
5.2. Matematika, glazba i kozmos................................................................49
5.3. Misticizam, religioznost i ljudska duša...............................................53
6. Heraklit (Mračni)..........................................................................................56
6.1. O izvorima i životu................................................................................57
6.2. Logos........................................................................................................59
6.3. Temeljni iskazi Heraklitovog nauka...................................................61
7. Elejska škola....................................................................................................65
7.1. Parmenid..................................................................................................66
7.2. Zenon........................................................................................................70
7.3. Melis..........................................................................................................73
8. Empedoklo i Anaksagora..............................................................................76
8.1. Empedoklovo učenje..............................................................................77
8.2. Anaksagorino učenje..............................................................................81
5
Sadržaj Sadržaj
9. Atomisti............................................................................................................85 14.5. Analitika (logika)........................................i...................................195
10. Solisti..............................................................................................................93 14.5.1. Teorija zaključka...................................................................197
10.1. Protagora...............................................................................................97 14.5.2. Upotreba zaključka............................................................203
10.2. Gorgija...................................................................................................99 14.5.3. Kritika Aristotelovog načela protuslovlja..........................205
10.3. Zbilja ili konstrukt?............................................................................102 14.6. Metafizika...........................................................................................208
14.6.1. Supstancija..........................................................................210
11. Sokrat..........................................................................................................108
14.6.2. Uzroci.....................................................................................218
11.1. Problem izvora....................................................................................109
14.7. Prirodoslovlje...................................................................................222
11.2. Predmetni obrat i metodologija........................................................116
14.7.1. Kretanje...................................................................................223
11.3. Antropologija i etika..........................................................................121
14.7.2. Kozmos...................................................................................228
12. Sokratske škole..........................................................................................126
14.7.3. Nepokrenuti pokretač...........................................................231
12.1. Megarani............................................................................................127
14.7.4. Živi svijet................................................................................233
12.2. Kinici..................................................................................................130
14.8. Dobro pojedinca i zajednice...........................................................236
12.3. Kirenjani..............................................................................................133
14.8.1. Etika........................................................................................238
13. Platon..........................................................................................................136
14.8.2. Razboritost.............................................................................241
13.1. Biografija............................................................................................139
14.8.3. Prijateljstvo.............................................................................243
13.2. Kanon..................................................................................................141
14.8.4. Politika....................................................................................245
13.3. Teorija ideja: ontologija i epistemologija.......................................146
15. Helenizam: Filozofske škole i smjerovi.................................................252
13.4. Antropološka i etička perspektiva..................................................151
16. Stoicizam....................................................................................................255
13.5. Sokratsko razdoblje..........................................................................157
16.1. Logika..................................................................................................257
13.5.1. Apologija..................................................................................159
16.2. Metafizika............................................................................................261
13.5.2. Fedon........................................................................................162
16.3. Etika....................................................................................................264
13.6. Prijelazno razdoblje: Menon............................................................167
17. Epikurejci....................................................................................................268
13.6.1. Zbroj vrlina ne definira vrlinu..............................................168
17.1. O naravi znanja..................................................................................269
13.6.2. O teoriji prisjećanja i poučavanju vrlini.............................170
17.2. Atomizam............................................................................................272
13.7. Zrelo razdoblje: Država....................................................................173 17.3. Etika....................................................................................................278
13.7.1. O mogućnosti ozbiljenja idealnog polisa.............................174 18. Skepticizam................................................................................................282
13.7.2. Država kao uvećani pojedinac..............................................176 18.1. Piron....................................................................................................283
13.7.3. Paideia....................................................................................177 18.2. Skepticizam u Akademiji.................................................................289
13.7.4. O državnim uređenjima........................................................180 19. Židovsko-grčka filozofija..........................................................................293
14. Aristotel.......................................................................................................183 19.1. Filon....................................................................................................294
14.1. Biografija i odnos s Platonom..........................................................183 19.2. Logos..................................................................................................296
14.2. Dvije vrste učenja..............................................................................187 19.3. Antropologija....................................................................................299
14.3. Tipovi Aristotelovih tekstova i razdioba sustavnih spisa...........189 20. Rimska filozofija........................................................................................303
14.4. Je li Aristotel bio sustavni filozof?........................................ 193 20.1. Ciceron.............................................................................................304
6 7
Sadržaj
20.2. Seneka..................................................................................................307 Kratice
20.3. Epiktet................................................................................................311
20.4. Marko Aurelije.................................................................................314
21. Novoplatonizam........................................................................................317
21.1. Glavna načela...................................................................................317 Autor Kratica Latinski, grčki (ili izvorni) naslov Hrvatski naslov
21.2. Plotin i načelo Jednoga......................................................................320 Aetije Plac. Vetusta Placita Starija načela
21.3. ‘Hijerarhija’ bića...............................................................................323 Aristotel Met. Metaphysica Metafizika
Napomena grecista..........................................................................................328 Aristotel Cat. Categoriae Kategorije
Literatura..........................................................................................................331 O govorničkom umijeću
Aristotel Rhet. De arte rhetorica (Retorika)
Inđex rerum......................................................................................................345
O pjesničkom umijeću
Bilješka o autoru..............................................................................................349
Aristotel Poet. De arte poetica (Poetika)
Aristotel APr. Analytica priora Prva analitika
Aristotel APo. Analytica posteriora Druga analitika
Aristotel DA De Anima O duši
Aristotel Phys. Physica Fizika
Aristotel Pol. Politi ca Politika
Aristotel GC De generatione et corruptione O nastanku i nestanku
Aristotel Cael. De caelo 0 nebu
Aristotel PA De partibus animalium 0 dijelovima životinja
Aristotel GA De generatione animalium 0 nastanku životinja
Aristotel MM Magna Moralia Velika etika
Aristotel Nic. Eth. Ethica Nicomachea Nikomahova etika
0 najvećem dobru i
Ciceron Fin. De Finibus Bonorum et Malorum najvećem zlu
Ciceron Off. De officiis 0 dužnostima
Ciceron Rep. De re publica 0 državi
Ciceron Att. Epistulae ad Atticum Pisma Atikusu
Diels -
Kranz DK Die Fragmente der Vorsokratiker Predsokratovci: Fragmenti
Diogen Blol Kai yvu}pai tuiv ev <j)iAoao<(Ha Životi i mišljenja istaknutih
Laerćanin D. L. EUČOKipnaavriov filozofa
Epiktet Diatr. ’EniKTTirau 6iatpiPai Razgovori
Epiktet Ench. 'Eyxeipi.6i.ov 'EmKcpiou Priručnik
8 9
Kratice Kratice
Epikur Ep. Hdt. np6<; HpoSoTov Pisma Herodu Plotin Plot. ’Evv£0(6e<; Eneade (Devetice)
Euripid IA 1<t>iyevEia ev AuM6i Ifigenija u Aulidi Cons.
Seneka Helv. De consolatione ad Helviam matrem Majci Helviji, o utjesi
Tko je baštinik božanskih
Pilon Her. Cluis Rerum Divinarum Heres sit stvari? Seneka Ep. Ad Lucilium Epistulae Morales Ćudoredna pisma Luciliju
Filon Prov. De Providentia 0 providnosti Tumačenje Aristotelove
Simplikije Diels In Aristotelis Physicorum fizike
Filon Opif. De Opificio Mundi 0 stvaranju
Sofoklo Ant. Avuyovr| Antigona
Slikovita tumačenja svetih
Filon Leg. Legum allegoriae zakona von
Arnim SVF Stoicorum veterum fragmenta Fragmenti starih stoika
Filon Somn. De Somniis 0 snovima
Quaestiones et Solutiones in Exo- Pitanja i odgovori o
Filon QE dum egzodusu
Kseno- Xen.
font Apol. Apologia Obrana Sokratova
Kseno- Xen.
font Mem. Memorabilia Znamenitosti
Kseno-
font Xen. Sym. Symposium Gozba
Lukrecije Lucr. De Rerum Natura 0 prirodi
Marko
Aurelije Med. Tot eie; eauićv Samome sebi
Pausanija Paus. riEpir|ynau; xrj<; EAXd6o<; Vodič po Grčkoj
Platon Apol. A’noXoyLa ZiuKpoaouc; Obrana Sokratova
Platon Sym. Zupnooiov Gozba
Platon L. 'EruvopU; Pisma
Platon Phaedo (Daifiiov Fedon
Platon Rep. noA.iTEta Država
Platon Euthyd. Eu8u6riiJOt; Eutidem
Platon Leg. n\aTu)vo<; vopor r| vopoSeaiat Zakoni
Platon Theaet. 0£aLiriTO<; Teetet
Platon Tim. Tipaiot; Tim ej
Platon Phaedrus ©atdpoc; Fedar
Platon Gorg. ropytac; Gorgija
Platon Meno Mevtov Menon
Platon Charm. Xappi8nc; Harmid
10 11
1.
Uvod
Dvije stvari ispunjavaju dušu uvijek novim i sve većim udivljenjem i
strahopočitanjem što se više i ustrajnije razmišljanje bavi njima: zvjez­
dano nebo nada mnom i moralni zakon u meni (Kant, 1956: 185).
Od svih građevina čovjekova duha, a mnoge od njih su velebne, filo­
zofija se čini među najvećima. Glavno metodološko obilježje filozofije
je racionalnost, a čovjekov razum sasvim sigurno predstavlja jednu od
najznamenitijih osobina kojima se čovjek odlikuje, a koja, čini se, ne­
dostaje drugim nama poznatim bićima na Zemlji. Točno je da razum
nije jedina razlika, ali jest moć osvještavanja samoga sebe kao razlike
i svih drugih posebnosti čovjeka. Zadatak razuma je zato u otkriću
svoje vlastite naravi i naravi svijeta, kakav je i zašto jest svijet u kojem
živi te koje je njegovo mjesto, uloga i zadatak u njemu. Puno ranije,
čuđenje iz citata s početka ovog poglavlja, začeto je u antici, gdje su pr­
vi filozofi postavljali ista pitanja i odgovarali na njih s takvom snagom
ljudskog duha da se teško dade usporediti s nekim drugim razdobljem
uzleta ljudskoga uma. U Kantovom se citatu otkrivaju teme kojima se
bavi jedno sasvim drugo razdoblje filozofije, kozmološke i antropološ­
ke teme antičke filozofije koje je ova, prva barem na Zapadu, pokušala
podvrgnuti načelu logosa. Čitanje nastavka Kantova citata otkrilo bi i
ono treće, razdoblje sustavne filozofije kao napredak čovjeka i logosa u
porastu vlastite samosvjesti i svijesti o svijetu. Više je razloga, a u obra­
zovnom smislu i ciljeva proučavanja antičke filozofije. Početni razlog
za proučavanje filozofije, njezine povijesti i filozofiranje samo, ispisan
je već u antičko doba, a u naravi je čovjeka od kada je on čovjek: izre­
čeno je to u Platonovoj Apologiji gdje stoji da život bez traženja nije
vrijedan življenja; i prvoj rečenici Aristotelove Metafizike gdje se tvrdi
da ljudi po svojoj naravi teže znanju. Čovjek je po svojoj naravi filozof
13
1. Uvod 1. Uvod
koji traži istinu o sebi i svijetu, i ta je istina njemu vrijednost sama Razumijevanje ovih implikacija drugi je razlog koji opravdava pro­
po sebi, ali i vrijednost za njegov život. Poriv za istinom poriv je za učavanje povijesti antičke filozofije: to je nužno za otkrivanje elemena­
bivanjem čovjekom, a poriv prema onom drugome jest u čovjeku, ali ta kulturnog identiteta, a u konačnici i identiteta roda homo. Filozofija,
nije usmjeren bivanju čovjekom nego njegovom nijekanju. Pitanje pak kultura, pojmovni okvir i način mišljenja i življenja Zapada utemeljen
ima li istine i je li ona u dosegu čovjekovih spoznajnih mogućnosti, je, među ostalim, u tradiciji antičke grčko-helenističke i rimske filo­
autentična su filozofska pitanja na koja filozofsko promišljanje svijeta zofije. Poznavanje izvora, pojmova, načela i problema antičke filozo­
u zahvaćanju njegove cjelokupnosti svojom motriteljskom i spekula­ fije preduvjet je poznavanju elemenata identiteta suvremene kulture i
svijeta Zapada. Prvi filozofi svojim idejama u 6. st. pr. Kr. zamjenjuju
tivnom naravi ne može odgovoriti bez izlaska izvan i iznad granice
mitološki pristup objašnjenja svijeta onim racionalnim, pridajući umu
provjerljivih opažanja i iskustva. Ovaj je početni razlog za prouča­
odlučujuću moć u propitivanju pouzdanosti stjecanja i naravi znanja
vanje filozofije gotovo nestao pred naletom tumačenja novovjekovne
0 naravi svijeta, čovjeka i društva. Bilo bi netočno i pretjerano tvrditi
znanosti koja se pojavila u 16. i 17. st. za vrijeme Galileja, Descartesa
da je antički Grk bio onaj koji je preveo čovjeka iz njegova prirodnog
i Newtona, u nagnuću instrumentalnosti, kontroliranju i upravljanju
u agri-kulturno stanje, no svakako je bio onaj koji je sebi jasno osvije­
prirodom, u već odavno započetoj fragmentaciji zbilje pomoću ra­
stio takav prijelaz, tvrdeći daje božica zemlje i ratarstva Demetra uz
čunanja, pokusa, provjere i ‘opipljivosti’. Filozofija se ne čini nužnom
žito donositeljica i zakona (©eapocpopoc / Thesmophoros), koje je ovaj
za ovladavanje svijetom; naprotiv, ona se mnogima čini suvišnom, a
često opravdano poistovjećivao s moralnim vrijednostima. Ta nova
druge se znanosti predstavljaju mnogo potrebnijima. Ipak, ona je naj­
antropologija u razumu (logos) prepoznaje ono što čovjeka razlikuje
viša od svih znanosti, iako u tom smislu dolazi nakon njih, kada su već
1 odvaja od ostatka svijeta (suvišno je napominjanje živoga, jer je za
zadovoljene nužne životne potrebe (Aristot. Met. 982b) i osigurana
Grka cijeli svijet u nekoj mjeri o-živ-ljen), čovjek nije ostavljen da
dokolica (ct^oAt) / skhole). Već i početna razmatranja pokazuju da su­
propada i degenerira, nego je božanski obdaren razumom. Epimetej
vremena znanost pati od redukcije temeljnih antičkih načela: primjer
je, s izuzetkom čovjeka, sva živa bića opskrbio urođenim dobrima,
je četveroslojno bogatstvo Aristotelovih uzroka (iako suvremene spo­
danas bi rekli specijalizirao ih, pobrinuvši se tako za njihov opsta­
znaje dvoje je li tu riječ o uzrocima ili objašnjenjima, ali o tome više u
nak. Ljudima pak bogovi ili Prometej daju tehničke vještine potrebne
poglavlju o Aristotelu), danas svedeno na jedan pojam čije značenje
materijalnom opstanku, a Zeus moralne vrline (6ixr| / dike i aibtoc; /
nije teorijski jasno, a logički nije valjano: uzročnost ostaje pretpostav­
aidds) kojima ovaj izlazi iz njemu nedostojnog primitivnog stanja koje
ka čija se prijašnja raskoš često prikriva (kao u znanosti o živome koja je vrlo detaljno opisao Demokrit. Te moralne mogućnosti nisu, kako
svršni uzrok ili razlog uvija u modifikacije pojma teleologije kao što kaže Aristotel, ni naravne niti prinudne, čovjek je tako i kao pojedinac
su teleonomija ili hibridnog pojma supervenijencije) zbog očuvanja i kao vrsta otvoreno biće na bespuću svoga života. Nije li to već sasvim
uspjeha novovjekovne znanosti. Posljedice te redukcije vidljive su u jasna anticipacija puno kasnijeg egzistencijalizma, nije li iz ovoga vid­
brojnim epistemološkim, ontološkim i logičkim implikacijama, ali i ljivo da su antički prijatelji istine, ljubitelji mudrosti (ne i mudraci, jer
kulturnim i praktičnim - etičkim i političkim. Novovjekovna znanost mudar je samo bog ili bogovi), anticipirali gotovo sve kasnije temeljne
demitologizirala je stari način mišljenja, dok je istovremeno s druge filozofske probleme i njihova rješenja? Mijenja se tada i slika čovjeka
strane, u jednoj inačici - scijentizmu, mitologizirala svoju metodu i koji degradira iz bića arhetipskog zlatnog naraštaja, u racionalno biće
rezultate, zasjevši na Olimp suvremenog duha, svjetonazora i prividne koje ima sposobnost napretka, slično značenju Prometejevog imena
paradigme sveobuhvatne racionalnosti, kao grand recit na sva pitanja (onaj koji misli unaprijed). Čovjek po prvi puta postaje svjestan svoje
koja čovjek postavlja ili bi mogao postaviti o svijetu i sebi. posebnosti naspram ostatka svijeta, prepoznaje svoju izdvojenost iz
15
14
1. Uvod
prirode i postaje sam sebi problemom u izgradnji svoje druge i prave
prirode - kulture. Ovaj obrat je ono zbog čega poznavanje tradicije
antičke filozofije i kulture ne pridonosi samo razumijevanju vlastitog
kulturnog identiteta nego i razumijevanju cjelokupne čovjekove situa­
2.
cije, one condicio humana, jer je različitost kultura specifični proizvod
čovjeka. Povijest antičke filozofije tako sadržava dimenziju proučava­ O pravdanje i metodologija
nja ne samo kulturalne nego i filozofijske antropologije, a filozofija u
svojoj (ne)očekivanoj dubini upućuje na samu narav čovjeka, nago­
vještava što on jest, ali i kakav bi trebao i mogao biti.
Ova je knjiga zamišljena kao jedan od oslonaca studentima početnih
Treći razlog koji opravdava studiranje antičke filozofije je to što
stupnjeva sveučilišnog obrazovanja u proučavanju povijesti antičke fi­
njezino istraživanje, uz proučavanje jednog važnog dijela povijesti fi­
lozofije i filozofskog mišljenja samog, ali i drugim novacima u takvom
lozofije, istovremeno jest u-vođenje ili vođenje-u sam filozofski način
sustavnom poduhvatu. Struktura, teme, sadržaj, opseg i znanstvena
mišljenja, ono je tako filozofiranje samo. Antička grčka misao stvorila
razina problematike u ovoj knjizi su podređeni i prilagođeni počet­
je ljubav prema mudrosti - što danas nazivamo filozofijom, i porodila
nom pregledu antičke filozofije i u-vođenju u filozofski nazor na svijet.
barem temeljne filozofske discipline: metafiziku, epistemologiju, logi­
Propitivanje metodo-logike poučavanja daje za pravo smatrati udžbe­
ku i etiku zapadnog svijeta. Međutim, filozofiranje nužno pretpostav­
nike jednim od nekoliko važnih i valjanih načina u-vođenja u povijest
lja predmet o kojem se filozofira, jer zbiljsko znanje ne može biti in
filozofije i filozofiju samu. Osloniti se pri tome samo na ovakav tip
vacuo, ono mora biti znanje o nečemu. Ovdje je to znanje o povijesti
izvora, manjkavo je i nedostatno te nužno traži dopune drugih oblika
(antičke) filozofije koja je filozofija sama, pa je tim lakše ovo prouča­
pouke, također nedovoljnih bez živog sugovornika koji će pripomoći
vanje urediti prema filozofskom načinu mišljenja, i jednostavnije pre­
pouci svojim iskustvom. Postoji više metodo-logika proučavanja i po­
poznavati to mišljenje u filozofskim pojmovima i disciplinama kojima
učavanja povijesti filozofije. Ustaljeno je u-vođenje u povijest filozofi­
se ona služi u svom mišljenju svijeta i čovjeka. To još ipak ne znači da
je i filozofski način mišljenja na tri načina: hrestomatski, udžbenički
ova ili neka druga knjiga svakoga svog čitatelja, ili barem jednog, mo­
(povijesni i problemski, podređen istoj udžbeničkoj metodo-logici
že naučiti filozofirati. No svakako može biti potpora ili začetak puta
poučavanja) i specijalistički pristup. Ti se pristupi međusobno ne iscr­
prema ogoljavanju slojeva identiteta u otkrivanju onog jednostavnog
pljuju, nego se nužno dopunjavaju, pa ova knjiga može poslužiti samo
i najbogatijeg ontološkog središta koje ne možemo prepoznati zbog
kao jedan od su-vodiča na tom putu. Prvi od su-vodiča u studiranju
naše zauzetosti svakodnevnim životom zamagljenim tim slojevima.
i pokušaju razumijevanja antičke filozofije te udubljivanju u antičku
Tko smo i što izvan pustih naslaga različitih oblika ‘imovine’: nacije,
spola, dobi, društvenog položaja, emocija i ‘pameti’? Jesmo li prolazna filozofsku misao, kao izravni uvid u filozofske tekstove, jest hrestoma­
tjelesna bića ili nam je priroda vječna? Možemo li to spoznati i koliko tija. Čitanje izvornih tekstova nije drugo do razgovor ili Sux-\oyoc; /
je sigurna ta spoznaja? Postoji li svijet i kakva je njegova narav? Postoji dia-logos s antičkim filozofima; to znači su-očiti se s njihovim mislima
li bog, Bog ili više njih te kakva je njegova narav ili naravi? Kako bi čiji su tematizirani problemi još uvijek svježi i otvoreni promišljanju.
trebalo živjeti? Parafrazirajući odgovore Delfijskog proročišta, može No oni nam se obraćaju iz drugačijeg vremena i svijeta koji nije razu­
se reći da ovaj pregled antičke filozofije ne nudi odgovore na ta pitanja, mljiv sam po sebi, oni su svijet drugačije do-življavali pa taj svijet treba
ali ih nagovještava. u-poznavati. Iz vremenske, misaone, jezične i kulturalne udaljenosti
oni misle drugačije, govore drugim jezikom, žive u drugom svijetu.
16
2. Opravdanje i metodologija 2. Opravdanje i metodologija
njihovi su pojmovi često idiomatski ili neprevodivi, zasebnog i nama Pregled antičke filozofije ne sadržava materijal strukturiran prema
teško razumljivog značenja ili u najboljem slučaju samo drugačijeg strogim pravilima valjane logičke diobe. Načelo diobe tema i sadržaja
od onoga suvremenog. Lijep primjer takve otvorenosti i promjenji­ nije istovjetno u svim temama i poglavljima nego je usklađeno s po­
vosti pojmova je značenje riječi / psykh£ koja se uobičajeno, s sebnostima razmatranih filozofa, učenja ili škola (mišljenja). Kod jed­
opravdanim pojednostavljenjem, premda nužno nedovoljno precizno,
nih je to disciplinarna podjela (naravoslovlje, epistemologija, etika,
prevodi kao duša. Tumačenje promjene razumijevanja pojma poka­
politika itd.), a kod drugih kronološki poredak njihovih djela ili njihov
zuje brojne rafinirane razlike u značenju: Homeru psykh£ znači dah
oblik (dijaloški i si.), iako u ovom drugom slučaju postoji visok stu­
- dušu koja je bezvrijedna bez tijela i bez povezanosti s mislima ili
panj podudaranja razmatranih pitanja s tematskom podjelem. Ovdje
osjećajima; u misterijama ona je srodna božanskom i besmrtnom; or­
se nije pokušavala postići nekakva originalnost, nego su se pratila tu­
lićima i jonjanima je životna supstancija obuhvaćena tijelom iz kojeg
mačenja prihvaćene standardne literature u nakani osiguranja temelj­
se spaja sa zrakom (al0f|p / aithđr)-, milećanima je ona općenito uzrok
nih uvida u standardni, stručno prihvaćeni i prikazani skup činjenica,
kretanja; Anaksimenu označava ono samo-pokrećuće ili sam život; za
ideja, načela i tumačenja povijesti antičke filozofije. Ova knjiga u tru­
Empedokla ima značenje života; Demokritu je psykh£ također nešto
du zahvaćanja opsežnih, ali nužno sadržajno i metodološki ograniče­
specifično samo živome, no još i vrlo fina tvarna supstancija u obliku
nih činjenica (u potkrepu ovoj tvrdnji dovoljno je pogledati gotovo
vrlo malih okruglih ‘atoma’; kod Sokrata ona označava jastvo, istinsko
2500 stranica koje obuhvaća samo Corpus Aristotelicum) i standar­
‘ja’ čovjeka kojemu tijelo služi samo kao oruđe življenja; kod Platona
dnih tumačenja misli filozofa, filozofskih škola, njihovih učenja, ra­
je idejapsykh£ dvojno razvijena, njemu je razumski ‘dio’, sloj ili aspekt
znih struja, nazora, pojmova, načela i filozofskih problema, pokušava
psykh£, to \oyictik6v / to logistikon, ono što razlikuje čovjeka od zvi­
obnoviti ta tumačenja novim izvorima i njima otvorenim pitanjima.
jeri i po čemu je ovaj srodan onom božanskom. Već u ovom popisu
Tu se pokazuje stalna otvorenost filozofskih problema i oduzima nada
moglo bi se naći daljnjih prigovora i prijepora; na primjer, u sačuva­
onima koji misle ugrabiti gotova znanja i rješenja. Parafrazirajući Pi-
nim fragmentima ni Leukip ni Demokrit ne spominju riječ ćrropoc;
ageta, ali i Poppera, može se reći da znanje nije stanje nego proces, put
/ atomos (makar su je najvjerojatnije koristili) nego Sev / den, ov /
koji nikada ne završava. Tome svjedoči i Plutarh pišući u De auditu da
on i vaorov / nastćn. Hrestomatije su uvijek opskrbljene pomoćnim
um nije posuda koju valja napuniti, nego vatra koju valja zapaliti. Fi­
tekstovima koji ukazuju na brojne implikacije koje izranjaju iz uvida
lozofija, ako jest prava filozofija, od čovjeka nužno traži i prisiljava ga
u konkretni tekst unutar njegovog povijesno-kulturnog, filološkog i
na vlastito mišljenje, no ne na bilo kakvo vlastito mišljenje u suvreme­
filozofskog konteksta. Ipak, ti su pomoćni tekstovi uvijek drugotni
nom smislu, kakvim se hvali današnji čovjek, nego mišljenje utemelje­
naspram prvenstvu izvornog i konkretnog filozofskog domišljaja, koji
no u razumu. Ova knjiga opseže, uz uvodni dio konteksta pojave an­
ostaje stalno otvoren tumačenjima iz svih ovih perspektiva. Također,
tičke grčke filozofije, povijesno-filozofsko razdoblje od pojave
hrestomatije donose izvorne tekstove, ali njima nisu čvrsto ukaluplje­
filozofije u 7. st. pr. Kr. u antičkoj Grčkoj do njezinog širenja Medite­
ne, nego nužno zazivaju osobnost urednika koji ih (tumačeći) sabire,
ranom i ‘preseljenja’ u Rim. Ona tako obuhvaća važne predsokratovce,
razabire i izabire. Tako je izbor izvornih filozofskih tekstova obogaćen
filozofsku misao Sokrata, sustave1 (ako to jesu sustavi?) Platona i Ari­
doprinosom mislitelja koji ukazuje na nužnost uključenosti konkret­
stotela, helenističke filozofske škole i smjerove mišljenja, židovsko-grč-
nog čovjeka u 6id\oyo(; / diđlogos, u potrebu mišljenja tuđeg mišljenja
da bi se moglo misliti svoje, u uživljavanje u drugog čovjeka, drugo
1 Hrvatski filozofski pojmovnik razlikuje značenje riječi sustav za oznaku intelek­
vrijeme i drugu kulturu, da bi se moglo živjeti svoje vrijeme, svoju
tualne tvorbe (koordinatni sustav) i sistem za oznaku tvarnog predmeta (planetarni
kulturu i moći vlastitim umom voditi svoj vlastiti život. sistem).
18 19
2. Opravdanje i metodologija 2. Opravdanje i metodologija
ku filozofiju (Filon), rimsku filozofiju i novoplatonizam (Plotin), ali ne knjiga ne ulazi u dubinu argumentacije takvih rasprava, nego uz stan­
i rane kršćanske autore iako su bili suvremenici. Pouzdavajući se u dardna tumačenja priznatih izvora, uz gotovo svaku temu ili poglavlje,
standardne tekstove, ovaj udžbenik sadržava važne filozofe i filozofska spominje neke od suvremenih dvojbi i rješenja specijalističkih teksto­
stremljenja koja se u svom radu oslanjaju na grčko-helenističko-rim- va. Primjer takvog zahvačanja problema kritika je Aristotelovog na­
sku tradiciju (Zeller, 1969; Reale, 1987-1990c; Škiljan, 1995). Razlog čela protuslovlja: to potpoglavlje treba pokazati dubinu filozofske
je i u metodo-logosu, jer se obuhvaćaju, oslanjajući se na Realeovo misli u podrivanju jednog od najsnažnijih načela na koje se, logički
ingeniozno zapažanje različitih načina stjecanja znanja, onu metafo- sasvim nevaljano, oslanja ljudski um. Pokušavajući ostati na sigurnom
ričku prvu plovidbu (npcuToc; ttAouc; / protos plous) koja obuhvaća tlu, gotovo je potpuno izbjegnuto navođenje suvremenih originalnih
naravoslovnu potragu osnovnih načela ili pratvari u prirodi i drugu znanstvenih radova koji nisu odstajali’ čekajući objavljivanje u nekom
plovidbu (Seirrepoc; TtAouc; / deuteros plous) koja zbog neuspjeha prve od zbornika specijalističkih radova. Na taj način zajamčena je stan-
mijenja metodologiju proučavanja svijeta, oslanjajući se ovaj put is­ dardnost podataka i tumačenja. Također, oslanjajući se i prihvaćajući
ključivo na njegovu misaonom zahvaćanju. Izostavljena i ostavljena određenje filozofije kao (i) sustava temeljnih stavova i uvjerenja o svi­
na razmatranje drugima jest ona treća plovidba (rprroc; tiAouc; / tritos jetu i čovjeku; i (ii) kao osvještavanja i kritičkog preispitivanja tih te­
plous) koja jest začeta već u to vrijeme, ali se razvija do zrelosti kasni­ meljnih stavova i uvjerenja (Žarnić, 2014), ova knjiga većinom obu­
je, koja “plovidbu oceanima života osigurava...” i sebe u potpunosti, hvaća ono prvo, a samo dijelom ono drugo. No to nije potpuni
cjelovito upotpunjuje, “na drvetu križa” (Reale, 1990c: 449). Zbog to­ nedostatak u početnom sveučilišnom obrazovanju jer je knjiga pro-
ga ovdje nisu uvršteni kršćanski filozofi, iako njihov prinos jest važan. pedeutička; ona smjera na početnike u području koji se tek trebaju
Autori i (filozofske) škole mišljenja razvrstani su uglavnom kronološ­ pripremiti na vlastito, samostalno mišljenje - ova ih knjiga priprema
ki prema uvjerenju o snazi čovjekove urođene vjere u pouzdanost vi­ za to, ali još ne iskušava. Koji je onda njezin doprinos, i ima li smisla
da (koliko god ovaj može biti varav) i prihvaćanje njegovog intuitiv­ pisati još jedan udžbenik kada u svijetu postoji toliko akademski pro­
nog oslanjanja na vizualnu mapu povijesnog slijeda. Takva oslonjenost vjerenih udžbenika antičke filozofije? Postoje barem dva razloga koja
je tipična i za druga područja, poput biologije, gdje je slika rodoslov­ to opravdavaju: znanstveno-stručni i nastavno-pedagoški. Znanstve-
nog stabla života model i metafora evolucijskog razvoja života. Negdje no-stručni razlog je taj što ova knjiga na svojim sadržajnim margina­
se ipak, prema uzornim pregledima antičke filozofije, u manjoj mjeri ma uključuje više napomena o različitim suvremenim spoznajama
odstupa od strogog kronološkog nizanja. Zahtjev za prikazom stan­ specijalističkih radova koji nude nova tumačenja dvojbi i problema iz
dardnih činjenica i tumačenja traži ostanak na sigurnom tlu, samo povijesti antičke filozofije. Udžbenike filozofije, kao i povijesti, pa čak
spominjući ih, bez ulaženja u detalje brojnih rasprava problema izra- i naše vlastite autobiografije, uvijek je potrebno ponovno pisati, ali i
slih na povijesnom razvitku razmatranog područja kojima se bave iznova čitati. Na taj se način pokazuje stalna otvorenost filozofskih
specijalističke knjige. Specijalističke knjige i zbornici (eng. Compani- problema i nemogućnost ‘učenja gotovih rješenja i trajnih istina. To
ons) treći su način proučavanja povijesti filozofije, koje najčešće uz je ono što je Stjepan Basariček napominjao u svome poglavlju Nauke
standardni prikaz određenog područja donose suvremene, originalne o uzgajanju - da učitelj ne smije davati “gotovih istina nego treba na­
znanstvene prinose priznatih autora o dvojbama ili otvorenim pitanji­ voditi gojenike daje sami nađu”. Spominjanje i referiranje na standar­
ma standardnog tumačenja. Takvi tekstovi, na primjer, postavljaju dnu primarnu literaturu područja i sekundarna tumačenja i izvore
teze o izvornosti antičke grčke filozofije naspram ideji koja je smatra tehnička je pomoć svakome tko se misli ozbiljnije baviti antičkom fi­
preuzetom, o prirodnosti podjele Platonovih tekstova na Sokratove lozofijom. Ova knjiga donosi barem poznatije od tih primarnih izvo­
dijaloge i one druge, ili o naravi (sustavnosti) Aristotelova djela. Ova ra, citira ih ili upućuje na njih: za predsokratovce Dielsove Die Fra-
20 21