ÖNSÖZ Türk Sanat Tarihi açısından önemli veriler elde ettiğimiz mezar taşlarımız, kültürel, sosyal

238 Pages·2009·13.77 MB·Turkish

ÖNSÖZ
Türk Sanat Tarihi açısından önemli veriler elde etti(cid:2)imiz
mezar ta(cid:3)larımız, kültürel, sosyal ve daha birçok alanda önemli
kaynaklardır. Sanat Tarihi çevresinde, bu konuyla alakalı
çalı(cid:3)malara hız verilmi(cid:3) ve önemi anla(cid:3)ılmı(cid:3)tır. Konu seçiminde
bu dikkate alınarak yapılacak çalı(cid:3)malara hem zemin
olu(cid:3)turulmu(cid:3) hem de bir ba(cid:3)vuru kayna(cid:2)ı olarak
de(cid:2)erlendirilmesine olanak verilmi(cid:3)tir.
Tezimin her a(cid:3)amasında beni destekleyen, çalı(cid:3)ma
a(cid:3)amalarımda her zaman bana yol gösteren, de(cid:2)erli danı(cid:3)man
hocam Yrd. Doç.Dr. Ya(cid:3)ar Erdemir’e, ayrıca, çalı(cid:3)ma azmime ve
bana inanan tüm hocalarıma te(cid:3)ekkür ederim.
Yo(cid:2)un çalı(cid:3)ma dönemimde, özellikle arazi çalı(cid:3)malarını
sürdürdü(cid:2)üm dönemde, sevgili aileme katkılarından dolayı
minnettarım. Yardımlarından dolayı Adana Arkeoloji Müzesi
Arkeologlarından Aynur Bediz’e ve müze çalı(cid:3)anlarına, sevgili
arkada(cid:3)larım, Ay(cid:3)e Arslan’a ve Yüksel Tekba(cid:3)’a katkılarından ve
desteklerinden dolayı sonsuz te(cid:3)ekkürlerimi sunarım.

SERAP ÖZKAN
KONYA-2007
(cid:2)Ç(cid:2)NDEK(cid:2)LER
ÖNSÖZ
1.G(cid:2)R(cid:2)(cid:3)…………………………………………………………1
1.1. Konunun Tanımı Amaç ve Sınırları………………...1
1.2. Ara(cid:3)tırmada (cid:4)zlenen Metot………………………....3
1.3. Konuyla (cid:4)lgili Yapılan Çalı(cid:3)malar…………………..5
2. TÜRKLERDE MEZAR GELENE(cid:4)(cid:2)NE BAKI(cid:3)………...7
2.1. Anadolu Öncesi Türklerde Mezar Gelene(cid:2)i………...7
2.2. Anadolu’da Mezar ve Mezar Ta(cid:3)ı Gelene(cid:2)i………..10
3. ADANA’NIN TAR(cid:2)HÇES(cid:2) ve MEZARLIKLAR……….18
4.KATALOG…………………………………………………..23
5.DE(cid:4)ERLEND(cid:2)RME VE SONUÇ……………………….118
5.1. Malzeme ve Teknik……………………………118
5.2. Form-Tipoloji………………………………….119
5.3. Süsleme………………………………………..128
5.3.1 Yazı……………………………………132
5.3.2 Bitkisel Bezeme………………………..133
5.3.3 Geometrik ve Sembolik (cid:4)fadeler………136
B(cid:2)BL(cid:2)YOGRAFYA…………………………………………143
RES(cid:2)M L(cid:2)STES(cid:2)…………………………………………….149
Ç(cid:2)Z(cid:2)M L(cid:2)STES(cid:2)……………………………………………..154
RES(cid:2)MLER
Ç(cid:2)Z(cid:2)MLER
ÖZET
Mezar ta(cid:3)ları, ait oldu(cid:2)u kültür çevresinin sanat, kültür ve sosyal durumunu en iyi
(cid:3)eklide ortaya koyan abidelerdir. Mezar ta(cid:3)ları, son zamanlarda ara(cid:3)tırmacıların dikkatini
çekmi(cid:3) ve bu konu hakkında, hem genel hem de bölgesel çalı(cid:3)malar yapılmı(cid:3)tır. Bu
çalı(cid:3)malardan anla(cid:3)ıldı(cid:2)ına göre, farklı yörelerde ortak form, süsleme ve malzeme özellikleri
dikkati çekmektedir.
Ara(cid:3)tırmamız, “Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Ta(cid:3)ları (18-20. yy.)”dır.
Konumuz, Osmanlı döneminin ortaya koydu(cid:2)u ortak üslup özellikleri açısından
de(cid:2)erlendirilmeye çalı(cid:3)ılmı(cid:3)tır. Bu de(cid:2)erlendirmenin yanı sıra, yöresel etkilerin bu sanat
dalına etkileri de incelenmi(cid:3)tir. Bunun devamında, Adana’nın sosyo-kültürel yapısının mezar
ta(cid:3)larına etkisi de ortaya konmaya çalı(cid:3)ılmı(cid:3)tır.
(cid:4)ncelememiz, Adana merkezde bulunan malzemelerin tespit edilmesiyle ba(cid:3)lamı(cid:3), bu
tespit neticesinde eldeki malzeme de(cid:2)erlendirilerek dönem belirlenmi(cid:3)tir. Adana Bölge
Müzesi, Asrî Mezarlık, Adana Ulu Camii Haziresi ve çevresinde ara(cid:3)tırmalar yapılmı(cid:3)tır.
Tipoloji çalı(cid:3)maları elimizdeki malzemeler do(cid:2)rultusunda form, süsleme ve malzeme
açısından de(cid:2)erlendirilmi(cid:3)tir.
Konumuzla ilgili çalı(cid:3)maların yetersiz olu(cid:3)u dikkatimizi çekmi(cid:3)tir. Bölge müzesinde
bulunan eserlerin eski mezarlık alanından toplandı(cid:2)ı tespit edilmi(cid:3)tir. (cid:5)imdiki adı Asrî
mezarlık olan bu kısım, çalı(cid:3)mamızda önemli bir yere sahiptir. (cid:4)nsutu halde bulunan mezar
ta(cid:3)ları, çalı(cid:3)mamızı net bir (cid:3)ekilde ortaya koymu(cid:3)tur. Adana Ulu Camii Haziresi ve
çevresindeki tespitlerimizle beraber, Adana merkezdeki örnekler Türk Sanat Tarihi açısından
literatüre aktarılmaya çalı(cid:3)ılmı(cid:3)tır.
Sanat tarihi açısından önemli bir yere sahip mezar ta(cid:3)larını, Adana bölgesindeki
örnekleriyle de(cid:2)erlendirmeye çalı(cid:3)tık. Bu çalı(cid:3)ma sayesinde, Adana’nın inceledi(cid:2)imiz dönem
açısından önemi vurgulanmaya çalı(cid:3)ılmı(cid:3) ve bundan sonra yapılacak çalı(cid:3)malara kaynak
olması amaçlanmı(cid:3)tır. Temennimiz bu eserlerin daha iyi ko(cid:3)ullarda korunması ve gelece(cid:2)e
sa(cid:2)lam bir (cid:3)ekilde aktarılmasıdır.
SUBTRACT
Tomb Stones which belongs to their cultural environment are monuments that brings
up, culture and social situation in the best.
Researchers have interested in tomb stones in nowadays and about this subject both
general and regional researches have been done. As being understanted from thise researches.
It has been making attention specifications materials, decorate and from in other regions.
Our Research subject is the Late Term Ottoman Adana Tomb Stones (18-20. yy). This
subject has been tried to be evaluate in style specifications which Ottoman term brings out.
Besides to this subject, it has been examined effects on this art branch the regional effects. It
has been tried to bring out that Adana socio-cultural structure on the effects to tomb Stones.
Our research has been started with establishing materials which are Adana center. It
has been researched Adana Huge Mosque and around it, Asrî cemetery and Adana Region
Museum. Typology works has been evaluated in terms of materials, form and decoration
thanks to our hands materials.
We have made an attention that works about this subject were not enough. It has been
established that work of art which are in the Region Museum were from the old tomb areas.
This section whose name is Asrî cemetry now belongs an important place. Tomb Stones
which exist as in insutu have have bringed our works well. Besides Adana Huge Mosque
Hazire and establishing around it, it has been tried to transfer to literature in terms of Turkish
art history the examples in Adana center.
We have tried to evaluate with their examples the tomb Stones which are important in
terms of art history. Because of this work, it has been tried to be imply the importance in
terms of terms which we have examined Adana. And for works which will be done later. It
has been intended to be source for works which will be done later.
We hope that the protection of these works of art will be a beter condition and to be
transfer to future valuable.
1.G(cid:2)R(cid:2)(cid:3)
Hayat, insan için, belli evrelerden geçilen yoldur.
(cid:2)nsanlar için önemli olan iki ana evre vardır: Do(cid:5)um ve ölüm.
Bu iki olgu aslında birbirini tamamlar. Her ikisi de törensel
hale getirilmi(cid:6) ve önemleri vurgulanmı(cid:6)tır. (cid:2)nançlar ölümle
ilgili bu merasimlerin çe(cid:6)itlenmesine neden olmu(cid:6)tur. Ölüm
merasimi kadar ölünün gömüldü(cid:5)ü yere verilen önem mezar
kültürünü do(cid:5)urmu(cid:6)tur. Bu özelli(cid:5)in yanı sıra, mezarın
büyüklü(cid:5)ü, mezar ta(cid:6)ının i(cid:6)çilik, malzeme gibi özellikleri
mezar sahibinin önemine dikkat çekmektedir.

1.1. Konunun Tanımı Amaç ve Sınırları
(cid:2)nsanların inanı(cid:6)larının ve kültürlerinin etkisiyle
meydana getirdikleri mezar yapıları ve mezar ta(cid:6)ları sanatsal
açıdan önem kazanmı(cid:6), o toplumun önemli maddi kültür
varlıkları arasına girmi(cid:6)tir.
Türk toplumu, gerek Anadolu’da gerekse Orta
Asya’da sanat de(cid:5)eri olan çe(cid:6)itli mezar anıtları ortaya
çıkarmı(cid:6)lardır. Ölen ki(cid:6)inin kimli(cid:5)ini, mesle(cid:5)ini, lakabını,
ölüm nedenini o toplumun edebi dilini yansıtan mezar ta(cid:6)ları
son yıllarda günümüz ara(cid:6)tırmacılarının ilgisini çekmi(cid:6) bu
konuda çe(cid:6)itli ara(cid:6)tırmalar yapılmı(cid:6)tır. Yapılan
1
ara(cid:6)tırmalarda bölge sınırlandırmasına gidilmi(cid:6) hatta daha
detaylı incelemelerde bulunmak için mezarlıklar tek tek ele
alınmı(cid:6)tır.
“Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Ta(cid:6)ları (18-20.
yy.)”adlı çalı(cid:6)mamızda, adından da anla(cid:6)ılaca(cid:5)ı üzere, Adana
merkezinde bulunan mezar ta(cid:6)larının tespit edilmesi, form,
süsleme olarak de(cid:5)erlendirilmesi, tipolojilerinin yapılması ve
kayıt altına alınmasıdır. Bunların yanı sıra, Adana’nın sosyal
ve kültürel yapısının mezar ta(cid:6)larına yansıması
ara(cid:6)tırmamızda ele alınan ve ara(cid:6)tırma boyunca ortaya çıkan
özellikleridir.
Yukarda tespit etti(cid:5)imiz çalı(cid:6)maları, tezimizin son
a(cid:6)amasında dönem ve çevre örnekleriyle kar(cid:6)ıla(cid:6)tırarak bir
de(cid:5)erlendirilmesi de yapılmı(cid:6)tır.
Adana tarihi çok eskilere dayanan ve maddi kültür
varlıkları bakımından zengin bir (cid:6)ehir olması dolayısıyla pek
çok ara(cid:6)tırmacının ilgisini çekmi(cid:6)tir. Ara(cid:6)tırmamıza adana
bölge müzesinden ba(cid:6)ladık. Müze bahçesindeki
ara(cid:6)tırmamızda, gerekli tüm örnekleri büyük bir titizlikle ele
aldık ve çok sayıda mezar ta(cid:6)ı örne(cid:5)i topladık. Ölçü,
estampaj, foto(cid:5)raf ve gerekli tüm bilgiler toplandıktan sonra,
Adana mezarlıklarına geçtik. Asri mezarlık, Buruk, Akkapı,
2
Kabasakal, Mıdık Hadırlı mezarlıklarında yaptı(cid:5)ımız
ara(cid:6)tırmada, sadece asri mezarlıkta örnekler elde edebildik.
Bunun yanı sıra Adana Ulu Cami haziresinde de örnekler
alarak konuyu daha açık bir hale getirdik. (cid:3)air Ziya Pa(cid:6)a’nın
da mezar ta(cid:6)ını alarak konumuz bütünlük kazanmı(cid:6)tır. Sonuç
olarak tezimize, Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Ta(cid:6)ları
demeyi uygun gördük. Neredeyse tüm örneklerin 18–20 yy.
arasında olması, bu tarihler arası örneklerde yo(cid:5)unla(cid:6)mamızı
sa(cid:5)ladı.
Çalı(cid:6)mamızda ele alınan örnekler incelenerek, form,
süsleme gibi sınıflandırmalar sonunda bir tipolojiye
gidilmeye çalı(cid:6)ıldı. Bu tezle daha sonra yapılacak olan
çalı(cid:6)malara ı(cid:6)ık tutulmaya çalı(cid:6)ılmı(cid:6)tır.

1.2. Ara(cid:4)tırmada (cid:2)zlenen Metot
Tez çalı(cid:6)mamız üç a(cid:6)amada gerçekle(cid:6)mi(cid:6)tir. Birinci
a(cid:6)ama, arazi çalı(cid:6)masıdır. Bu sırada tüm mezarlıklar
dola(cid:6)ılarak buradan alınan örnekler foto(cid:5)raflanıp, ölçüleri
alınmı(cid:6) ve kolaylıkla okunamayan ta(cid:6)ların estampajı
çıkarılmı(cid:6)tır. Birinci a(cid:6)amada katalog kısmı olu(cid:6)turulmak
üzere örnekler tasnif edilmi(cid:6) gerekli görülenlerin çizimleri
3
yapılmı(cid:6)tır. (cid:2)kinci a(cid:6)amada konuyla ilgili kaynak taramasına
gidilmi(cid:6) ve son a(cid:6)amada tezin yazımı gerçekle(cid:6)tirilmi(cid:6)tir.
Tez be(cid:6) ana ba(cid:6)lıktan meydana gelmektedir:
1.Bölüm; giri(cid:6) bölümü olup konunun tanımı ve
önemi, konuyla ilgili çalı(cid:6)malar ve metottan bahsedilmi(cid:6)tir.
2.Bölüm, Türklerde mezar gelene(cid:5)ine genel bakı(cid:6)tır.
Burada Anadolu öncesi ve sonrası olarak mezar gelene(cid:5)i
ikiye ayrılmı(cid:6)tır.
3.Bölüm, Adana’nın tarihçesinden olu(cid:6)maktadır.
4.Bölüm, katalog kısmıdır. Tezimizdeki örnekler,
yapmı(cid:6) oldu(cid:5)umuz tasnife ve formlarına uygun olarak
de(cid:5)erlendirilmi(cid:6)tir.
5.Bölüm, De(cid:5)erlendirme ve sonuç kısmıdır. Burada
daha önce yapılmı(cid:6) çalı(cid:6)malara ve eldeki verilere göre bir
tipoloji de(cid:5)erlendirmesi ve tablosu olu(cid:6)turulmu(cid:6)tur. Bununla
beraber eldeki örnekler malzeme-teknik ve süsleme açısından
ayrıntılı olarak ele alınmı(cid:6)tır. Aynı dönem içinde farklı bölge
örnekleriyle kar(cid:6)ıla(cid:6)tırmaya gidilmi(cid:6) ve sonuç kısmı ile
çalı(cid:6)mamız sonlanmı(cid:6)tır.

4
1.3. Konuyla (cid:2)lgili Yapılan Çalı(cid:4)malar
Çukurova’nın ticari, sosyal, kültürel, ekonomik
açılardan en önemli merkezi Adana’dır. Sonuç olarak, Adana
ile ilgili birçok ara(cid:6)tırma yapılmı(cid:6) ve yayınlanmı(cid:6)tır.
Son zamanlarda mezar ta(cid:6)larına ve tarihi mezarlıklara
çekilen dikkat sonucu ara(cid:6)tırmalar bir hayli artmı(cid:6)tır. Mezar
ta(cid:6)ları hakkında oldukça fazla kaynak bulunmaktadır. Bu
kaynaklarda bölgesel ve tarihsel sınırlandırmalara gidilmi(cid:6)tir.
Ara(cid:6)tırmamız olan mezar ta(cid:6)ları hakkında ilk olarak, Murat
Yüksel “Çukurova’da Türk (cid:2)slam Eserleri ve Kitabeler” adlı
eseriyle bölge müzesinde ve Ulu Cami haziresinde bulunan
birçok mezar ta(cid:6)ının kitabelerini okumu(cid:6) ve tarihe böylelikle
ı(cid:6)ık tutmu(cid:6)tur. Ta(cid:6)ların edebi yönlerini de de(cid:5)erlendiren
ara(cid:6)tırmacı, önsözünde ta(cid:6)ların yorumlarını sanat tarihçilerine
bıraktı(cid:5)ını belirtmi(cid:6)tir. Bu ara(cid:6)tırmanın yanı sıra Çukurova
Üniversitesi arkeoloji bölümünden, Özlem Özmen “Adana
Mezarlıklarında, Mezar Ta(cid:6)larında Ya(cid:6)ayan Uygarlık” adlı
makalesiyle konuya dikkat çekmi(cid:6)tir. Bizim çalı(cid:6)mamızda,
her iki ara(cid:6)tırmacının da gözden kaçırdı(cid:5)ı mezarlıklar
dikkatle incelenmi(cid:6) ve asıl olan insutu örnekler sa(cid:5)lam
deliller sunmu(cid:6)tur. Her ne kadar ta(cid:6)ların önemli kısmı
5
müzede yer alsa da ara(cid:6)tırmamızı netle(cid:6)tirecek veriler elde
edilmi(cid:6)tir.
Mezar ta(cid:6)larıyla ilgili ayrıntılı tipoloji çalı(cid:6)malarından
yararlanarak, konuya ili(cid:6)kin veriler bunlar do(cid:5)rultusunda
incelenmi(cid:6)tir. Gramont’un “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı
Mezarlıkları” ve Halit Çal’ın “(cid:2)stanbul Eyüp’teki Erkek
Mezar Ta(cid:6)larında Ba(cid:6)lıklar” adlı makaleleri bu tür
çalı(cid:6)malara örnektir. Ayrıca tezimizin de(cid:5)erlendirme-sonuç
kısmında, yakın bölge örneklerine dair kar(cid:6)ıla(cid:6)tırmalarında
Naci Eren’in “Antalya Müzesi’nde Bulunan Eski Türk Mezar
Ta(cid:6)ları”, Naci Bakırcı’nın “(cid:2)ç Anadolu Bölgesi’ndeki
Mevlevi Mezar Ta(cid:6)larında Görülen Dekoratif San’atlar ve
Sembolik (cid:2)fadeler” , Ali I(cid:6)ık’ın “ Sille Mezar Ta(cid:6)ları Üzerine
Bir Tasnif Denemesi” ve buna benzer tez ve yayınlanmı(cid:6)
kaynaklardan yararlanılmı(cid:6)tır.

6