midhat paşa'nın hayatı, idari ve siyasi faaliyetleri

617 Pages·2017·5.11 MB·Turkish

T.C.
İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı

Doktora Tezi

MİDHAT PAŞA’NIN HAYATI, İDARİ VE SİYASİ
FAALİYETLERİ

Adem Korkmaz
2502050046

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Mehmet Ali Beyhan

İstanbul, 2016

ÖZ
MİDHAT PAŞA’NIN HAYATI, İDARİ VE SİYASİ FAALİYETLERİ
ADEM KORKMAZ

1822-1884 yılları arasında yaşayan ve 19.yüzyıl Osmanlı tarihinde büyük
izler bırakan Midhat Paşa, hayatının ilk dönemlerinde Dîvân-ı Hümâyûn ve Sadâret
Mektûbî Odası’nda kitabet eğitimi almış, Şam, Sayda, Konya ve Kastamonu’da
katiplik hizmetinde bulunmuştur. Meclis-i Vâlâ Başkatipliğine kadar yükselmiş,
Şam’a, Rumeli’ye ve Bursa’ya geçici müfettişlik görevleriyle gönderilmiştir.
1861’de Niş valiliğine tayin edilen Midhat Paşa Tuna, Bağdat, Selanik, Suriye ve
Aydın vilayetlerinde valilik yapmıştır. İkişer defa Sadrazamlık, Adliye Nâzırlığı ve
Şûrâ-yı Devlet başkanlığı görevlerine getirilmiştir. Sultan V.Murad ve Sultan II.
Abdülhamid’in tahta çıkarılmasında ve Meşrutiyet’in ilanında etkili olmuştur.
Avrupa’ya sürülmesinin ardından Sultan Abdülaziz’in ölümüyle ilgili görülerek
Yıldız Mahkemesi’nde yargılanmış, üç yıllık hapis hayatından sonra 1884’te Tâif’te
vefat etmiştir.

Anahtar Kelimeler: Midhat Paşa, Niş, Tuna, Meşrutiyet, Suriye

iii
ABSTRACT
MİDHAT PASHA'S LİFE, ADMİNİSTRATİVE AND POLİTİCAL
ACTİVİTİES
ADEM KORKMAZ

Midhat Pasha, who lived between 1822 and 1884 and left great marks in the
19th century Ottoman history, in his early career had literary composition training in
the Imperial Council and the Scribal Office of the Grand Vizierate. Besides, he
served as a scribe in Damascus, Sidon, Konya and Kastamonu. He was promoted to
Chief Scribe of the Supreme Council of Judicial Ordinances, and then was sent to
Damascus, Rumelia and Bursa as a temporary inspector. Midhat Pasha, who was
appointed governor of Niš in 1861, also served as governor of Danube, Baghdad,
Thessaloniki, Syria and Aydın provinces. He was appointed twice as Grand Vizier,
Minister of Justice and Head of the Council of State. He was influential on the
enthronement of Sultan V. Murad and Sultan II. Abdülhamid, as well as the
declaration of the Constitution. After being exiled to Europe, he was put on trial at
the Yıldız Court for he was held responsible of Sultan Abdulaziz’s death. Midhat
Pasha died in 1884 following three years of imprisonment in Ta'if.

Keywords: Midhat Pasha, Niš, Danube, Constitution, Syria

iv
ÖNSÖZ
Midhat Paşa 19.yüzyıl devlet adamları içinde önemli bir konuma sahiptir.
Genel olarak kendisi 1864 Vilayet Nizamnamesi’nin uygulamaya konulması, Sultan
Abdülaziz’in halʻi-ölümü, Meşrutiyet’in ilanı ve Yıldız Mahkemesi’yle
tanınmaktadır. Bununla birlikte taşra idaresinde kendine has yönetim tarzıyla idâri,
mâlî, askerî, eğitim ve kültürel alanlardaki birçok yeniliğin de uygulayıcısı olarak ön
plana çıkmaktadır.
Midhat Paşa hakkında dolaylı veya doğrudan çok sayıda yerli ve yabancı
yayın bulunmaktadır. Ancak bu çalışmalarda Midhat Paşa bütünüyle ele alınmaktan
ziyade bir yönüyle incelenmiştir. Hayatının büyük bir kısmı memuriyetlerde geçmesi
hasebiyle Paşa’ya ait Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yüzlerce yazı ve layiha olduğu
halde bu belgeler de yeterince kullanılmamıştır. Bekir Koç tarafından 2002 yılında
hazırlanan “Midhat Paşa (1822-1884)” başlıklı doktora tezinde de hem arşiv
kaynaklarına yeterince yer verilmediği hem de konunun mufassalca ele alınmadığı
görülmektedir. İşte bu çalışmada Midhat Paşa’nın idari ve siyasi faaliyetlerinin, bir
bütün olarak, büyük ölçüde Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ne dayanılarak incelenmesi
hedeflenmiştir. Yine Midhat Paşa’nın Tâif’te iken kaleme aldığı ve sonradan oğlu
Ali Haydar Midhat tarafından neşredilen hatıralarından ve mevcut literatürden de
faydalanılmıştır.
Midhat Paşa, siyasi kişiliği ve müdahil olduğu olaylar sebebiyle ifrat-tefrit
derecesinde değerlendirmelere maruz kalmıştır. Bir kesim tarafından “hürriyet
babası”, bir kesim tarafından ise “din ve devlet haini” olarak görülmüştür. Bu
çalışmanın amaçlarından biri de konuyu objektif olarak ortaya koymaktır.
Tezin bölümleri kronolojik akışa göre sıralanmıştır. Bu kapsamda, Giriş
kısmında Midhat Paşa’nın yaşadığı döneme kısaca değinilmiştir. Birinci bölümde
Midhat Paşa’nın hayatının ilk yılları ve Niş Valiliği, ikinci bölümde Tuna Valiliği,
üçüncü bölümde 1868-1876 yılları arasındaki Şûrâ-yı Devlet başkanlıkları,
sadâretleri, Adliye nâzırlıkları ve Selanik valiliği gibi görevleri, dördüncü bölümde
Suriye ve Aydın valilikleri, beşinci bölümde ise İzmir’de tutuklanması, Yıldız
Mahkemesi’nde yargılanması, Tâif’teki hapis hayatı, ölümü, şahsiyeti ve ailesi ele
alınmıştır.
v
Şüphesiz ki bu çalışmanın ortaya çıkmasında birçok kişinin emeği ve yardımı
vardır. Bu kapsamda tez konusunu belirleyen değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Ali
Beyhan’a, çalışma boyunca verdiği her türlü destek ve teşvikten dolayı minnettarım.
Yönlendirme ve önerilerinden ötürü tez izleme komitesi üyeleri değerli hocalarım
Prof. Dr. Mahir Aydın ve Prof. Dr. Mehmet Canatar’a müteşekkirim. Yine burada
2008 yılında vefat eden Prof. Dr. Ali İhsan Gencer hocamı da rahmetle anıyorum.
Bulgarca yer ve şahıs isimlerinin doğru okunmasında ve tezle ilgili diğer hususlarda
yardımlarını esirgemeyen Yard. Doç. Dr. Neriman Ersoy Hacısalihoğlu’na
şükranlarımı sunarım. Rahat çalışma ortamı sağlayarak tezime daha fazla vakit
ayırabilmeme imkan tanıyan Anabilim Dalı hocalarımızdan Prof. Dr. Ali Fuat Örenç,
Doç. Dr. Gültekin Yıldız ve Yard. Doç. Dr. Şamil Mutlu’ya teşekkür ederim. Arşiv
çalışmaları esnasında sağlam dostluklar kurarak büyük bir yardımlaşma içersinde
bulunduğumuz Yard. Doç. Dr. Serdal Soyluer, Yard. Doç. Dr. Miraç Tosun, Yard.
Doç. Dr. Baha Öztunç, Doç. Dr. Burcu Kurt ve Dr. Fatih Akyüz’e teşekkürü borç
bilirim. İşyükümü hafifleten mesai arkadaşlarımdan Yard. Doç. Dr. Metin Ünver,
Yard. Doç. Dr. Burcu Kutlu Dilbaz ve değerli dostum Arş. Gör. Cemal Atabaş’a
ayrıca müteşekkirim. Yine kurumlar nezdinde Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İSAM ve
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi çalışanlarına teşekkür ederim.
Eğitim hayatım boyunca maddi ve manevi her türlü desteği sunan anne ve
babama, çalışma süresince en sıkıntılı anlarda bana katlanan ve tezin bilgisayara
yazılmasına yardım eden eşime ayrıca minnettarım.
Son olarak tüm gayret ve hassasiyetime rağmen tezimde görülebilecek
eksiklik ve kusurların, konunun genişliği göz önüne alınarak hoşgörüyle
karşılanacağını ümit ederim.

İstanbul 2016
Adem Korkmaz

vi
İÇİNDEKİLER

ÖZ…………………………………………………………………………………...iii
ABSTRACT.………………………………………………………………………..iv
ÖNSÖZ……………………………………………………………...........................v
İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………….vii
KISALTMALAR……………………………………………………………….....xvi
GİRİŞ…….………………….……………………………………………………….1

BİRİNCİ BÖLÜM
MİDHAT PAŞA’NIN NİŞ VALİLİĞİNDEN ÖNCEKİ HAYATI VE NİŞ
VALİLİĞİ

A.Niş Valiliğinden Önceki Hayat…………………………………………………...11
1.Hayatının İlk Yılları……………………………………..…………...……11
2.Beyrut ve Şam Gümrüklerinin Teftişi Görevi………………………..……14
3.Birinci Rumeli Müfettişliği Vazifesi………………………..………….. 19
4.1855 Bursa Depremi ve Midhat Efendi…………………..…………….…26
5.Mültezimlik İddialarından Dolayı Yargılanması……………………...…..28
6.İkinci Rumeli Müfettişliği Vazifesi…………………………………….…32
7.Avrupa Seyahati…………………………………………………..…….…44
B.Niş Valiliği…………………………………………………………………...…...47
1.Tayini…………………………………………………………………...…47
2.İdarî Faaliyetler……………………………………………………………49
a.İdârî Taksimat ve Bazı Düzenlemeler……………………….….…49
b.Üsküb’ün Niş’e İlhakı………………………………………..……52
c.Niş Merkez Odası…………………………………………….……66
d.Memur Tayin ve Taltifleri…………………………………………67
3.Mâliye Alanında Yapılan Faaliyetler……………………………...………71
a.Aşar Vergisi………………………………………………….…….71
b.Kıbtî Vergisi…………………………………………….…………71
vii
c.Arazi Kanunnamesinin Niş’te Uygulanması………………...…….72
4.Zirai Faaliyetler……………………………………………………………74
5.Adlî Faaliyetler……………………………………………………………74
6.Eğitim, Kültür ve Sağlık Hizmetleri………………………………………75
a.Islahhane…………………………………………………...………75
b.Matbaa Teşebbüsü ve Kütüphane…………………………………77
c.Sağlık……………………………………………………...…….…77
7.İmar ve İnşa Faaliyetleri…………………………………………..………77
a.Ulaşım ve Haberleşme……………………………………..…....…77
(1)Yol İnşası…………………………………………………77
(2)Köprü İnşası………………………………………………80
(3)Araba Şirketi Kurulması………………………….………82
(4)Haberleşme…………………………………….…………83
b.Niş Kasabasının Genişletilmesi ve Üsküb’teki İmar Faaliyetleri…83
c.Belgrat Muhacirlerinin İskanı…………………………………...…84
d.İnşa Faaliyetleri……………………………………………………88
(1)Hükümet Konağı İnşa ve Tamiri…………………………88
(2)Hapishane İnşası……………………………………….…88
(3)Askerî Yapıların İnşa ve Tamiri…………………….……89
(4)Dînî Yapıların Tamiri……………………………….……90
8.Asayiş ve Emniyet……………………………………………………...…90
a.Zabtiye Alayı ve Nizâmiye Askerleriyle İlgili Düzenlemeler…..…91
b.Genel Asayiş………………………………………………………93
c.Sırbistan Meselesi ve Sınır Tecavüzleri…………...………………95
9.Midhat Paşa’nın Niş valiliğindeyken aldığı Nişanlar……………………102
10.Midhat Paşa’nın İstanbul’a Gelişi………………………………………102

İKİNCİ BÖLÜM
MİDHAT PAŞA’NIN TUNA VALİLİĞİ

A.1864 Vilayet Sisteminin İhdası ve Tuna Vilayeti’nin Teşkili………………...…103
B.İdârî Faaliyetler……………………………………………………………….…109
viii
1. Memur Tayinleri ve İdârî Taksimat………………………………..……109
2. Meclislerin Teşkili………………………………………………………119
a.İdârî, Hukûkî ve Ticârî Meclisler…………………………...……119
b.Meclis-i Umûmî-i Vilâyet…………………………………..……121
c.Belediye Meclisi…………………………………………….……129
3. Yeni Kurulan Vilayetler İçin Hazırladığı Layihalar………………….…137
4.Tenkihat……………………………………………………………….…139
C.Mâliye Alanında Yapılan Düzenlemeler……………………………………...…143
1.1858 Arazi Kanunnamesinin Uygulamaya Konulması………………..…143
2.Sivad ve Cibâl-i Mübâhaların Halka Satışı………………………………144
3.Vergi Düzenlemeleri…………………………………………………..…146
a.Tahrir-i Emlak ve Nüfus……………………………………….…146
b.Kıbtî Vergilerinin Düzenlenmesi…………………………...……149
c.Duhan Vergisi……………………………………………….……151
d.Öşür Vergisi………………………………………………...……152
e.Ağnam Resmi……………………………………………….……153
f.Diğer Vergilerle İlgili Düzenlemeler……………………..………154
4.Evrâk-ı Sahiha……………………………………………………………156
5.Evkaf İşlerinin İdaresi……………………………………………………157
6.İktisâdî Faaliyetler…………………………………………………..……160
a.Memleket Sandıkları……………………………………..………160
b.Emniyet Sandığı……………………………………….…………164
c.Şirket ve Fabrikalar Kurulması…………………………..………165
D.Eğitim, Kültür ve Sağlık……………………………………………...…………166
1.Islahhaneler………………………………………………………………176
2.Matbaa ve Tuna Gazetesi…………………………………...……………179
3.Sağlık……………………………………………………….……………182
4.Sosyal Hayata Yönelik Faaliyetler………………………….……………185
E.İmar ve İnşa Faaliyetleri…………………………………………………………185
1.Ulaşım ve Haberleşme………………………………………...…………185
a.Yol İnşası…………………………………………………………185
b.Köprü İnşası…………………………………………...…………190
ix
c.Rusçuk Araba Şirketi……………………………………..………191
d.Nehir Ulaşımı……………………………………………….……193
e.Rusçuk-Varna Demiryolu Hattının Satın Alınması Düşüncesi..…202
f.Telgraf Hatları………………………………………………….…203
2.İskan ve Yeni Yerleşim Yerleri Açılması……………………………..…204
a.Muhacir İskanı……………………………………………………204
b.Yeni Yerleşim Yerleri……………………………………………213
3.İnşa Faaliyetleri………………………………………………………..…216
a.Hükümet Konağı İnşası……………………………………..……217
b.Hapishane…………………………………………………...……218
c.Dini Yapı İnşası……………………………………………..……219
d.Askeri Yapıların İnşası…………………………………...………219
F.Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati Dönüşü…………………………..………220
G.Asayiş ve Emniyet………………………………………………………………227
1.Zabtiye Alayı’nın Düzenlenmesi ve Nizamiye Askerleriyle
ilgili Bazı Gelişmeler………………………………………………………227
2.Genel Asayiş Olayları……………………………………………………231
a.Otlak-Samanlık Yakılmasının Önlenmesi…………………..……233
b.Hayvan Hırsızlığının Önlenmesi…………………………………233
c.İskan…………………………………………………………...…234
d.Köy Bekçileriyle İlgili Düzenleme………………………………234
3.Merib Kabilesinin İsyan Teşebbüsü...……………………………………235
4.Pasaport Uygulaması………………………………………………..……236
5. Bulgar İsyanları…………………………………………………….……237
a.Birinci Tuna Olayı……………………………………..…………237
b.Germenya Vapuru Hadisesi……………………………...………247
c.Midhat Paşa’ya Suikast Girişimi…………………………………248
d.İhtiyat Askerleri Tertibi…………………………………..………250
e.İkinci Tuna Hadisesi (1868) …………………………..…………253
H.Midhat Paşa’nın Tuna Valiliğinden ayrılması…………………………..………261

x