Table Of Content

Is 23E JAARGANG Nr.1 =jan 1996 Losse nrs„10,95 EG BY hd Bf190 tie:‘StichtingEducatiefCentrum. ie:AndriesSabelis. teuren:drs.R.Ameerun,ing.KA.,Barents,drs.H.Eggen,C.Steijger. dredactie:SandraBersma. ewerkers:drs.EA.J.M.Brekelmans,drJ.vanDiggelen,drs.M.Dooper,H.Geurts,L.Goossens, Hansson,M.G.J.Knol,drC.Laban,G.J.vanLonkhuyzen,drs.P.Mudde,P.Sabelis,drs.G.Schilling, D.H.Schlötz,H.Schouten,P.Smolders,E.M.v.d.Sijde,J.Terweij,B.v.d.Valk,W.vanWijk. reauredactie:WimdeRooy. 01mgeving/Pre-press:IrmaSlotboom. ithografie:StichtingEducatiefCentrum. /dactie-adres:Postbus386,1270AJ Huizen,tel.: 035-5258388, fax: 035-5269928. bonnementen: Nederland:f69,50perjaar,AOWf59,50,WAOf59,50(aansluitingsnummeropgeven), 14ttot21jaarf62,50(geboortedatumopgeven),scholenf49,50,studentenf44,50(registratienummeropgeven). België:zieonder.Overigbuitenlandf93. Opgave:tel.: 035-525838 ofpostbus386,1270AJ Huizen. Opzeggingenschriftelijk:uiterlijk31oktobervanhetlopendeabonnementsjaar. België:verantwoordelijkuitgevervoorBelgië:M.Th.Soumillion,Massenetlaan28,1190 Brussel.Tel.02/3459192. Uitgave:EduCommBVHuizen,tel: 035-5243036. _ Druk:SenefelderMisset. Advertenties:EducommBVHuizen,tel:035-5243036 Vleermuizen met explosieve pakketjes als Mens&Wetenschapverschijntachtkeerperjaar. oorlogswapen; dit zou een leuk thema zijn COPYRIGHT:Hetauteursrechtopdittijdschriftenopdedaarinverschenenartikelenwordtdoordeuitgevervoorbehouden. voor een griezelfilm. In werkelijkheid Allesuitdezeuitgavemagwordenovergenomenmitsmetbronvermeldingeninoverlegmetdeuitgever. hiermee geëxperimenteerd. Gelukkig is het Auteursvrijwarendeuitgevervooreventueleclaimsvanderdenvanwegegepubliceerdebijdragenindevormvanartikelen, daarbij gebleven. foto'sofanderillustratiemateriaal.ISSN09210-559X. INHOUD Techniek/Informatica 17 Rodewijn. Natuur/Milieu 21 Vooroordeelbevestigddoortaalgebruik. 22 Diagnosedoorreuk. 8 Hé,jij daarwegwezen! Verwarringovernieuwespelling. 10 HaaienindeNoordzee. 23 Russische‘Clans. 11 Maanvisopbezoek. 31 Vanmoederopdochter. 18 Trésor-project. 34 _Mammoet-conferentie. 34 Mammoet-conferentie. 40 Succesvollepijnbestrijding. 51 Deoorlogsvleermuizen. 43 ‘Debestestellingenzijnvanhout’. 24 Snellerzoeken. AA Joegoslaviëvandekaart(deel2). Minderongevallendoorblackbox. Virtuelehartslag. Astronomie/Meteorologie 25 Elektrischezonne-energie. ‘Wijsneuzen'. 1 7 Ontzwavelingsproces. PA Directingespotenbenzinemotor. Wit uitgeslagen! 26 _Contrasteringstechnieken. Sterren en planeten in de maak Eend. 30 Spraakgestuurd‘internetten’. 39 _Lichtschakelingvoor communicatieencomputers. 60 Zonneboilers. 51 Melkwegstelselindewieg. 58 Hetweerismeer. 62 KijkopAarde&Kosmos. 66 Hetweerin… Zonne-architectuür 2Â Superlensvooreenmini-prijs. 43 BVUitgeversmaatschappijTirion. Goednieuwsvooronderzoekende jongeren. Ruimtevaart/Luchtvaart 61 Agenda. 65 Hubble-foto'sbijArtisverkrijgbaar. 21 Retourtjeruimte… vanuitGorkiPark. 68 EducatieveVrijetijdsbesteding. 55 _Atlantis-MIR. 72 Horizon202. Kiev-60spiegelreflexcamera. 56 Ruslandmoderniseertluchtmacht. Cruise control? MinisterdeBoerheeftvoorgesteldomal- leNederlandse automobielen-ookdeou- de - te latenvoorzienvaneencruise con- ens & Wetenschap trolenvan een Econometer. Dat moet tweebelangen dienen: het milieuen de verkeersveiligheid. Hoezitdat? Eencruisecontrolkan wordeni ngest eld op een bepaalde snelheid. Datkaneen pe dieDech auffeurwens t,m Het internet van ons lichaam: Het behouden huis: Communicatieisinonzehuidigemaatschappij In 1996 is het vierhonderd jaar geleden dat vanhetgrootstebelang. Ookinons lichaamis WillemBarentzzijnderdeenlaatstetochtnaar er een communicatie-netwerk dat de boel het noorden ondernam op zoek naar een draaiende houdt. Het communiceren gebeurt noordoostelijkeroutenaarChina.Tijdensdeze op verschillende niveau's: binnen cellen, tus- tocht raakte zijn schip vast in het ijs van de sen cellen en tussen organen. In een artikel Karazeeenwarenhij enzijnbemanningsleden hierover vind u informatie over stroomstoot- gedwongen op Nova Zembla te overwinteren. jes, hormonen, Zij bouwden een huis en keerden later terug boodschappermo- naar de bewoonde wereld. De resten van het leculen, neuronen, huis en vele voorwerpen zijn in 1871 gevon- enzovoorts. Je zou den. Daarna zijn er veel expedities heen ge- er de zenuwen van weest. krijgen. stered- MICrOSCOpIe: Omdat we zoveel publiceren over ‘microscoperen’ als hobby, leekhetons wel handig om een apart artikel te wij- den aan wat in de andere artikelen vaak genoemd wordt. Een uitge- De vrijheid zingt: breide uitleg met mooiefoto's. De mens is de grootste vijand van de Gibbon, door vernietiging van zijn leefomgeving, en hem te verhandelen als huisdier. Gelukkig zijn sommige mensenbegaan methetlot van deze mensaap. Het Gibbon rehabilitatiecentrum op Phuket in Thailand is met een unieke vorm vanhuisvestinggestart: het‘pubereiland’. NAALDBANDEN Enverdernatuurlijk… Het weer in…, Kijk op Aarde & Kosmos, Hubble-nieuwsenlezerservice. Voorhetopbergen van Mens & Wetenschap Zeerstevigebandeninlinnenuitvoering. Bestellendoorovermakingvanf19,50 (incl. verzendkosten) opgiro6459254 t.n.v. StichtingEduc. CentrumteHuizen. en deme _Tebestellendoorstortingopgiro 6459254 _t.n.v. StichtingEducatiefCentrumte _Huizen Wijzingeninprijsenuitvoeringvoorbehouden _Prijzenincl.verzendkosten i4ÈiiÌĳpkj j4;k Een detail van de Adelaarnevel. De slurfvan gas op de foto is aan hetverdampen door bestraling met ultraviolet licht, afkomstig van sterren in de buurt. In de top van de kleine slurfjes zitten gasconcentraties die aan het uitgroeien zijn tot nieuwe sterren. FotoJeffHesteren PaulScowen(ArizonaStateUniversity)en NASA De Hubble ruimtetelescoop heeft de laatste tijd nieuwe, prachtigefoto's geleverd van de geboorte van sterren en mogelijkeplaneten in wording. Sterren worden geboren uit gaswolken die in proces dat sterren hun energie geeft om te de ruimte voorkomen. In de begintijd van het schijnen. Een echte ster is geboren. Sterren heelalkwamendiewolkenoveralvoor,nuvin- zijnerin allerlei afmetingen, metelkhun spe- denwe ze alleen inmelkwegstelses. Deruim- cifieke eigenschappen. Die afmetingenhebben te tussen die stelsels is vrijwel leeg. Een ster te makenmetdehoeveelheid gas die zich wist gaat zich vormen wanneer in een gaswolkeen te concentreren. Er zijn ook gasconcentraties concentratie van massaoptreedt. Waarom zich die hetnooit tot sterhebben wetente brengen. op eengegevenmomentergensmassagaat sa- In hun geval was eenvoudig te weinig gas be- menballen, is lang niet altijd duidelijk. schikbaarofishunontstaansprocesvroegtijdig Meestal wordt dat aan een toevallige samen- verstoord. Ze zijn een gasvormige reuzenpla- loop van omstandigheden toegeschreven. neet geworden, als Jupiter of vele malen Soms ook kan de oorzaak een schokgolfzijn, zwaarder, ofeenzogehetenbruinedwerg. wanneer gas, afkomstig van een sterexplosie, Adelaarsnest Ô met grote snelheid een gaswolk in de ruimte treft. Hoe het ook zij, er gaat zich massa con- Tussen de sterrenbeelden Boogschutter en centrerenendiemassatrektdoorzijnzwaarte- Slang kan men al met een verrekijker de kracht meer gas uit de omgeving aan. Bij toe- Adelaarnevel (ook M16 geheten) zien, met nemende massa wordt de druk in het zijn drie opvallende slurven, waarin sterren inwendige van de gasconcentratie steeds gro- ontstaan. De Hubble ruimtetelescoop heeft dit ter. Opeenbepaaldmoment, wanneerzicheen het afgelopen jaar in ongekend detail gefoto- hoeveelheidgas vanmeerdan 8% vandemas- grafeerd. sa van de Zon heeft samengebald, overschrij- Het grootste deel vanhet gas in M16 is zo ge- den druk en temperatuur in die gasmassa de concentreerdenkoud datde aanwezige water- drempel om waterstofkernen te laten versmel- stofatomenzichhebbenverbondentotmolecu- tentotheliumkernen. Erontstaatkernfusie,het len. Deze vormen het bouwmateriaal voor 4 en planeten … sterren. Verder bevinden zich in de wolk mi- croscopisch kleine stofjes van koolstof, silici- umverbindingen en andere moleculen. Die stofjes onderscheppen licht en zorgen voor donkere wolken die voor een deel het zicht ontnemenopwaterindenevelgaandeis. In M16 staat een open sterhoop van ongeveer honderdjonge, zware, heelheteenheelhelde- re sterren. De helderste sterren zijn wel 100.000 keer zo helder als de Zon en hun oppervlaktetemperatuur is wel tien keer zo hoog als die vandeZon! Dezejonge sterrenzenden intense ultraviolette straling uit die het omrin- gende gas verhit en laat gloeien als het gas in eenTL-buis. De ultraviolette straling treft ook de buitenkantvan de wolkvan waterstofmole- culen. Daardoor breken de moleculen stuk en de brokstukken - afzonderlijke atomen - krijgen zoveel energie dat ze van de wolk weg- vliegen. De buitenkant van de wolk verdampt. Op de foto's van de Hubble is dat ookecht zo tezien.Erwijzeneensoortstralenvangasvan dewolkderuimtein.Wanneeriemandditpro- ces een miljoen jaar zou kunnen volgen, dan zouhij een steeds groterekuil inde waterstof- wolkzienontstaan, aandekantwaardehelde- resterrendewolkbeschijnen. De slurven in deAdelaarnevel zijn zuilen van gas die vanuit de waterstofwolk naar buiten steken. Ze bestaan omdat ze nog dichter zijn dan de omgeving en daarom door de ultraviolette straling van de hete sterren in de buurt minder weggedampt worden dan de rest van de wolk.Watergebeurtis eenbeetje teverge- lijken met wat je kunt zien op een winderig strand. De wind blaast daar het droge, fijne zand van het oppervlak weg. Achter steentjes ofschelpenisvaaknogeensliertzandte zien; de steentjes of de schelpjes hebben het zand daartegendewindbeschermd. Nergens in-deAdelaarnevel is de gasdichtheid zo groot als in de slurven. Het is daarom niet gek om aan te nemen dat in de slurven ook gasconcentraties zijn ontstaan, die zich ont- wikkelennaarnieuwesterren.Zo'ngasconcen- tratie is nog het minst gevoelig voor verdamping doorde ultraviolette straling.Als alle gas errondomheen zou zijn weggedampt, zouden die gasconcentraties tevoorschijn moeten ko- De adelaarnevel. De cirkel geeft het ge- bied aan waar de gefotografeerde ‘slurven’ zich bevinden. men - en dat is precies wat op de Hubble-fo- men. Zo heeft de Hubble één proces direct 1994 op de Palomar Sterrenwacht in to's is te zien. Aan de top van de slurven zijn zichtbaar gemaakt dat de massa van sterren Californië ontdekt. Hij heeft een massa van slurfjes zichtbaar en op de top van sommige bepaalt en daarmee hun hele verdere levens- naar schatting 8 à 9 procent van de massa van van die slurfjes ziteen zwartbolletje. Dat isde loop, want die is volledig van de massa afhan- de Zon en zit daarmee tegen de theoretische dichte wolk van gas en stofdeeltjes rond een kelijk. ondergrens aan waarbij in sterren blijvende sterin wording. kernfusie kan ontstaan. De ster is 25.000 keer Sterrenkundigen zijn razend enthousiast over Dwergsterren zwakkerdan GL105A.Als de sterop de plaats de foto's van deAdelaarnevel. Ze vertellen na- Hele zware sterren leveren geen identiteitspro- van de Zon zou staan, zou hij voor ons maar melijk iets over het ontstaan van heel kleine blemen op. Ze stralen zeer helder en vallen vier keer zo helder zijn als de Volle Maan. sterren en de mogelijkheid dat sterren in wor- daarom altijd goed op, ook al leven ze betrek- Verdere waarnemingen met de Hubble zullen ding het niet redden om uit te groeien tot een kelijk kort. Aan de andere kant van de massa- de baan van GL1I05C betermoeten bepalen en echte ster. Daar is immers een minimale hoe- schaal is veel minder bekend wat er daadwer- daaruit kan zijn massadan nauwkeuriger wor- veelheid gas voor nodig. Wanneer zich nu een kelijk aan objecten bestaat. Wat is in de denafgeleid. situatie voordoet als in de Adelaarnevel, waar praktijkde kleinste massawaarbij een sternog Bruine dwergen hete sterren in de omgeving het gas wegdam- een ster is? Omdat het hier om kleine, licht- pen waaruit nieuwe sterren gaan ontstaan, dan zwakke objecten gaat, is het ontdekken daar- Zoals hiervoor opgemerkt hebben sterren een blijfterop een gegeven moment te weinig gas van per definitie moeilijk. Pas met de zeer ge- bepaalde minimale massa nodig om een echte voor verdere groei over. Volgens de sterren- avanceerde waarnemingstechnieken die de sterte kunnen zijn, tenminste acht procent van kundigen die met de Hubble de Adelaarnevel laatste tijdvooraardse telescopen zijn ontwik- demassavan de Zon.Alleen dan komterinde hebben gefotografeerd, verkeren op detopvan keld en met de Hubble ruimtetelescoop wordt kern van de ster blijvende kernfusie op gang, slurfjes inde grote slurven een stukof50 ster- het mogelijk de dwergen onder de sterren op die de energiebron van de ster is. Wordt die ren in wording in deze situatie. We zien hen te sporen. minimale massa niet gehaald, dan ontstaat een zitten, omdat de ultraviolette straling het om- Afgelopenjaarfotografeerde de Hubble ruim- object tussen een grote Jupiter-achtige planeet ringende waterstofheeft verdampt. Er is geen tetelescoop in het sterrenbeeldWalvis één van en een echte ster in. Een dergelijk object gas voor verdere aangroei meer over en vol- de kleinste sterren die ooit is gezien. Het gaat straalt wel een beetje energie uit, als warmte- gens de betreffende sterrenkundigen zullen om object Gliese 105C (GL1O5C), dat om de straling -een produktvande samenballingvan sommige van die donkere bolletjes niet meer dwergster GLI0OSA heen draait. De sterren materie onder invloed van de eigen zwaarte- kunnen uitgroeientoteenechte sterenzijn an- vormen een dubbelstelsel op een afstand van kracht - maar geeft geen licht. In de sterren- dere zowiezo aan heteindvan hun groei geko- 27 lichtjaarvan onsvandaan. GL105C werd in kunde wordt een dergelijk hemellichaam een De verdamping van gaswolken in de Planetenstelsels in de maak? Jonge sterren Adelaarnevel schematisch in beeld ge- of sterren in wording in de Orionnevel bracht. Van rechtsboven komt ultraviolette omringd door een schijfvan gas en stof. straling van nabije hete sterren. Die stra- FotoM.McCaughrean(MPIA),C.O'Dell(R.Univ.)enNASA ling verdampt gas uit de nevel. Op één plaats zit een concentratie van massa. Die verdampt minder gemakkelijk en zorgt daardoor voor een soort schaduweffect aan zijn achterzijde. Wanneer alle gas is weggedampt, komt die massaconcentratie - een net geboren ster - tevoorschijn. TekeningSpaceTelescopeScienceInstitute De Orionnevel in een mozaïek van 15 opnamen van de Hubble ruimtetelescoop. In de nevel ontstaan voortdurend sterren. Op het mozaïek zijn 153 jonge sterren ofsterren in wording vonden die worden omringd door een schijfvan gas en stof. In dergelijke schijven kunnen planeten ontstaan. FotoC. RobertO'Dell (Rice University)en NASA 6 bruine dwerg genoemd. Bruine dwergen zijn rijk aan methaan, net als de grote gasplaneten eenplaneetstelselrondeenneutronenster,een uiteraard, net omdat ze geen licht geven en vanons zonnestelsel; methaankomtingewone restant van een ontplofte zware ster. heel klein zijn, lastig aan te tonen. Harde be- sterren niet voor. De oppervlaktetemperatuur Kennelijk zijn die planeten pas na de ont- wijzen dat bruine dwergen werkelijk bestaan, van GL229B is slechts 725 graden celcius.Het ploffingontstaan. warenertot voorkort niet. De Hubble ruimte- is nog niet helemaal zeker dat GL229B een Wat wel zichtbaar is geworden door steeds telescoop heeft onlangs een object gefotograf- bruine dwerg is. Het kan ook een planeet zijn. beterewaarneemtechniekenopAardeendoor eerd dat een echte bruine dwerg lijkt te zijn. Uitsluitsel daarover moet een preciese bepa- de Hubble ruimtetelescoop zijn schijven ma- Het object was in oktober 1994 voor het eerst ling van zijn baan rond de hoofdster geven. terie rond andere sterren. Uit een dergelijke gefotografeerd met de grote Palomar Als GL229B een bruine dwerg is, dan is hij schijf rond de net gevormde Zon is ook ons Sterrenwacht in Californië. De Hubble-foto ontstaan als de helft van de dubbelster die hij zonnestelsel ontstaan. De aanwezigheid van laathet object veel beterzien en lijkt alle twij- met de hoofdster lijkt te vormen. In dat geval zo'n schijf betekent niet noodzakelijkerwijs fels definitiefweg te nemen. Het object draagt moet zijn baan betrekkelijk elliptisch zijn. Is dat daarplaneten zijn, maarhetversterkt wel de naam Gliese 229B (GL229B). Het draait hij eigenlijk een planeet, dan is hij ontstaan in de opvatting dat het proces waardoor plane- om een koele rode ster heen, die te boek staat een schijf van gas en stof die overbleefna de ten worden gevormd, in hetheelal niet onge- als Gliese 229. De sterstaat inhet sterrenbeeld vorming van Gliese 229. Hij moet dan in een woonis. Haas, op slechts 19 lichtjaar van ons vandaan. vrijwel cirkelvormige baan om de hoofdster Metde Hubbleruimtetelescoopzijn indebe- GL229B heeft naar schatting een massa van tussen de 20 en 50 keer zoveel als Jupiter, is Een schijfvan gas en stof rond een net gevormde ster in de Orionnevel. We kijken dwars ongeveer even groot, maar te klein en te koel vooreen ster. Met een helderheid van 250.000 tegen de schijf aan. De doorsnede van de schijf is 17 keer de diameter van ons zonne- keer zo zwak als de Zon is hij het donkerste stelsel. FotoMarkMecCaughrean(MPIA),C. RobertO'Dell(RiceUniversity)en NASA hemellichaam dat ooit rond een andere ster is gefotografeerd. De afstand tussen de dwerg en Gliese 229 is ongeveer even groot als die tussen de Zon en Pluto. Het spectrum van het object lijkt verbazingwekkend veel op dat van een groot soort Jupiter, aldus Shrinivas Kulkarni, één van de sterrenkundigen die GL229B aan het bestuderen zijn. GL229B is he de Gliese 229B, het kleine object rechts op beide foto's, is het eerste hemellichaam waar- van sterrenkundigen durven te zeggen dat het een bruine dwerg is. Bruine dwergen zijn objecten diete klein zijn om een sterte kunnen zijn en te grootvoor een planeet. FotoT. Nakajima(Caltech), S. Durrance(JHU),S. Kulkarni (Caltech), D.Golimowski (JHU)en NASA draaien. Uit de waarnemingen blijkt in ieder kendeOrionnevelaleenpaarkeerobjectenge- geval wel dat zijn beweging heel langzaam is. fotografeerd die onmiskenbaar door schijven Daarom zal de Hubble hem later ditjaar nog van gas en stof worden omringd. Dat het om een keer bekijken. Dat moet dan meer infor- echte schijvengaat,blijktnuereenobjectont- matieoverzijnbaanopleveren. dektis, waarbij weeendergelijke schijfvande zijkant zien. De meeste van dit soort schijven Planeten in wording? die inmiddels zijn gefotografeerd, zijn min of De laatste stapnaarbenedentoe indevorming meer rond, waardoor het onduidelijk is of we van hemellichamen is het ontstaan van plane-_ bovenopeen schijf kijken danwel dat het om ten. Er is nog nooit een planeet bij een andere eenbolvormigewolkvangasen stofgaat. ster direct gezien. Wel zijn met name de laat- Met de Hubble is de afgelopen tijd een heel ste tijd nieuwe aanwijzingen gekomen voor foto-mozaïek van de Orionnevel gemaakt. het bestaan van planeetachtige objecten rond Daarop zijn tenminste 153 jonge sterren ont- andere sterren. Dat zijn echter vaak objecten dekt, die worden omgeven door een wolk of diemisschieneerdereenbruinedwergdaneen schijf van gas en stof. Dat stadium lijkt voor planeetzijn, zoalshetobjectdatonlangsbij de sterren in wording dus heel gewoon en daar- ster 51 in het sterrenbeeld Pegasus is ontdekt. mee krijgt ook het vermoeden dat planeten Dat is zo zwaar als Jupiter, maar staat twintig veelmoetenvoorkomendirectesteun. keerdichterbij zijn sterdanwij bij deZon. Of 0 E©“SePmSaann Ye©A) SSpnâ Ene D& à05eN& ian OO K i O O Drs. Jan van den Brink w e p i o n o y ‘duopfijg o p s e e 8 1 o 1 q 0 1 0 4 ee) Wat we heel gewoon vinden is eigenlijk bij- Zo houden ze contact als ze elkaar bijvoor- zonderopmerkelijk: datdierenreagerenopde beeld niet kunnen zien door een dichte be- <Apen hebben een hiër- namendie wij zehebbengegeven, duidterop, groeiing. De een zingt het eerste deel en de datzezichervanbewustzijndatdienaambij ander maakt het stuk af. Het blijkt dat als je archischestructuur. De hen hoort. Het dier laat hiermee zien dat het zo'n vogel een opname laat horen van het ei- sociale positiewordtel- onderscheid kan maken tussen ‘zelf’ en ‘niet- gen deel van de zang, dat het ook moeiteloos kaar metgeluid, mimiek zelf. Kennelijk kan zo'n dier zich bij zijn het deel van de partner er achteraan zingt. en gebaarduidelijkge- roepnaam iets voorstellen. Dat zou erop kun- Verondersteld wordt dathetbij vogels als pa- maakt. nenduidendathethebbenvaneennaamvoor pegaaien ontwikkelde vermogen tot imiteren dieren van nature een vertrouwd begrip is. zijn oorsprong vind in de antifonie. Uit veld- Eenbelangrijkverschiltussenmens endieris onderzoek blijkt dat papegaaien in de natuur wel dat dieren niet over hun zelfbewustzijn samenzingen(voorzoverjehungekraszingen kunnen nadenken. Naar aanleiding van het kuntnoemen)maarnietdeneiginghebbentot voorbeeld dat herten, die een steeds verande- verdere imitatie. Hetimiterenvangeluidenen rende grootte hebben doordat hun gewei het‘praten’ vanpapegaaienlijktophetzoeken groeitenweerafgeworpenwordt,telkensheel naareenantifoniemetdemens. goedblijkentewetenhoeveelruimtezenodig Herkenning hebben om ergens door te kunnen, zei R. Oeser in 1929: "Het dier weet hoe groot het Alsweondereennaamverstaaneenindividu- is, het weet alleen niet dat het dat weet". Een ele aanduiding van een levend wezen in de dierheefteenzelfbewustzijn,maardatisvoor vorm van één of meer unieke kenmerken, hem verder geen onderwerp van beschou- kunnen we verschillende soorten namen aan- wing. duiden.Akoestische namenworden geroepen, gezegd of gezongen. Optische namen betref- Het napraten van de pa- Eigen wijsje fen de herkenning aan het specifieke uiterlijk pegaai is nietgrappig; De zwitserse dierpsycholoog en oud dieren- vaneenlevendwezen, endanzijnernog spe- hetdierzoektwat het in tuin directeur Prof. Heini Hediger is een van cifieke kenmerken als geur (olfactorisch) en de natuur metandere dezeerweinigebiologendiezichonderande- geluid trilling (auditief). Daar dieren veel be- papegaaien heeft;antifo- re in zijn boek 'Tiere verstehen’ (1984), met tere zintuigen hebben dan de mens, gaan we het onderwerp eigen namen bij dieren heeft ervanuitdatzij sterkerdanwij allerlei signa- nie (beurtzang). v beziggehouden. Hedigerwijsteropdathetbe- len opvangen, en zo herkenningsmateriaal staan van ‘eigen namen’ net als veel andere hebben voor de individuele naamgeving. biologische verschijnselen en wetmatigheden Hedigergaatervanuitdatdierenaannaamge- het eerst bij vogels werd ontdekt. Ruim vijf- ving doen, niet alleen omdat zij reageren op endertigjaargeleden werd ontdektdatvogels een door de mens gegeven akoestische naam, niet alleen een voor de betreffende soort spe- maarookomdatbinnen de hiërarchie vaneen cifiekezanghebben,maarbinnendatsoortge- groep (b.v. apen) de sociale positie van elk bondenrepertoireooknogeenindividueelge- dier bekend is. Ook is uit veldonderzoek geluid latenhoren. Wanneereenroodborstje het bleken dat dieren die aan elkaar grenzende territorium van een soortgenoot binnendringt, territoria bewonen hun buren individueel her- imiteertdeterritoriumbezitterhet‘eigenwijs- kennen en vriendschappelijk bejegenen, ter- je' van de indringer. Dierpsychologisch wordt wijl dieren van verder gelegen groepen als dit door Hediger geïnterpreteerdals het aan- vreemdenwordenbehandeld.Zelfsvangarna- sprekenvandeindringermetzijneigennaam: len is beschreven dat ze elkaar individueel “Jij daar, indringer, denkerom,jebentopbe- herkennen. Pinguins die in een kolonie met zet terrein". De eigen naam wordt niet alleen talloze soortgenoten leven weten zonder ten opzichte van indringers gebruikt. Bekend moeite hun eigen jong terug te vinden, wan- is dat twee bij elkaar horende vogel-partners neerzenahetfoeragerenin de kolonie terug- vaakeeneigen, gezamenlijkezanghebben, de keren. Over het algemeen kunnen we zeggen zogeheten antifonie. Ze zingen dan samen dat dieren hun eigen naam hebben, daar niet hetzelfdewijsje,watvolgensHedigereendui- overnadenken, en meestal zelfhun naam ge- delijkvoorbeeldisvanhetgebruikmakenvan bruiken, maar niet actiefde naam van de an- S eeneigennaam, die eenpartnerbindendebete- der, zoals wij mensendatweldoen. Hetrood- C A kenis heeft. Alleen die ene vogel die net zo borstje dat zijn indringer akoestisch bij de o to zingt is de partner. Ook is het zo dat elk een naam noemt, is hierop wellicht een uitzonde- F eigen deel van het gezamenlijke wijsje heeft. ring. hk 9 Gerbrand Gaaff, EcoMare Een paar maanden geleden hebben vissers Nederland’ uit 1987 stelt dat de reuzehaai vier meter lang. In oktober 1994 ving de GO langs de Nederlandse kustenkele reuzehaaien ‘sporadisch’ voorkomt in de zuidelijke 31 eenreuzehaaivan450kilo. en voshaaien gevangen. Begin oktober ving Noordzee, waarbij het uitsluitend gaat om Niet te eten de UK 382 een reuzehaai van 310 kilo (3,5 jongeexemplaren. meter lang). Een week later, op 14 oktober, In de afgelopenjaren zijn meldingen binnen- De voshaai komt in alle wereldzeeën voor en ving de (Schotse) PD 63 op de Klaverbank gekomen injuni 1992 en oktober 1994. Inju- wordt zo nu en dan (in de zomereninhetna- een reuzehaai van 250 kilo, die 3,75 meter ni 1992 werd op nog geenhonderd meter van jaar) ook in de Noordzee gezien ofgevangen. lang was. Op dezelfde dag voerde de het strand van Camperduin een reuzehaai In de nazomer komt de voshaai regelmatig Tholense boomkorkotter TH 43 een voshaai waargenomen. De haai was naar schatting voor in de wateren ten noorden van Ierland. van 300 kilo aan, gevangen op de zuidelijke Noordzee. Drie dagen later, op 17 oktober, ving het Ouddorper haringspan OD6/OD8 Reuzehaai /##% vlakonderdewaleenvoshaaivan200kilo. Ilustr.uit: nnee gE Jaws-legende ‚Cn ‘devissen eet NRR vanNederland’ EEEN Reuzehaaien komen incidenteel voor in de Noordzee, voornamelijk in de zomer. In de Waddenzee zijn er ook een aantal waargenomen. Het is een soort die over de hele wereld voorkomtinvoedselrijk,niet-tropischkustwa- ter. Ze kunnen totvijftien meterlang worden, maarexemplarenvanmeerdantienmeterzijn zeldzaam. Reuzehaaien zijn ongevaarlijke, tandeloze plankton-eters, met een voorkeur voorroeipootkreeftjes. Zezijnherkenbaaraan deafgerondevormvandedriehoekigerugvin. De reuzehaai zwemt met een gangetje van drie tot vijfkilometer per uur door het water en zeeftmet zijn kieuwzeven het planktonuit t het water. Daarvoor heeft hij een groot drijf- ro G vermogen nodig. Een zwemblaas ontbreekt tr e echter, zoals bij alle haaien. De oplossing G o voor dit probleem is de extreem grote lever, to F dieveelvetachtigestoffen (squaline)bevat. Squaline is een vetstofdie wordt toegepast in de fijne techniek, de cosmetica en de genees- middelenindustrie. Een aangevoerde reuzehaai levertdaarombestwatop voordevisser, mede omdat het vlees ook nog geschikt is voorconsumptieofvismeel. De reuzehaai is de op één na grootste haaie- soort: alleendewalvishaai (ookeenplankton- eter) isgroter. Hij valtmensennooitaan,enis bij ervaren duikers populair als speelkame- raad. Het enige gevaar bij dat spel schuilt in eventuele onverwachte, krachtige bewegingen enderuwehuidvandehaai. Toch is de reuzehaai de veroorzaker van de Jaws-legendes over mensen verslindende haaien van meer dan tien meter lengte. Hij lijkt namelijk, voor een ongeoefend oog, wel watopdemensenhaaiofdemako, gevaarlijke haaiesoorten die zelf niet langer worden dan zes meter. Het standaardwerk 'De vissen van 10