islam felsefesi

287 Pages·2014·2.43 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (İSLAM FELSEFESİ)
ANABİLİM DALI

KLASİK DÖNEM İSLAM FELSEFESİNDE KOZMOLOJİK ARGÜMAN VE
MODERN FİZİKTEKİ GELİŞMELER

Doktora Tezi

Mehmet Mustafa Evli

Ankara - 2014

I
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (İSLAM FELSEFESİ)
ANABİLİM DALI

KLASİK DÖNEM İSLAM FELSEFESİNDE KOZMOLOJİK ARGÜMAN VE
MODERN FİZİKTEKİ GELİŞMELER

Doktora Tezi

Mehmet Mustafa Evli

Tez Danışmanı
Prof.Dr. Fehrullah Terkan

Ankara – 2014

II
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (İSLAM FELSEFESİ)
ANABİLİM DALI

KLASİK DÖNEM İSLAM FELSEFESİNDE KOZMOLOJİK ARGÜMAN VE
MODERN FİZİKTEKİ GELİŞMELER

Doktora Tezi

Tez Danışmanı: Prof.Dr. Fehrullah Terkan

Tez Jürisi Üyeleri:

Adı ve Soyadı İmzası

……………………………………. …………………
……………………………………. …………………
……………………………………. ………………….
……………………………………. ………………….
……………………………………. ………………….
……………………………………. ………………….

Tez Sınav Tarihi:…………………………

III
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine
uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak,
çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını
gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (21.11.2014)

Tezi Hazırlayan Öğrencinin
Adı ve Soyadı
Mehmet Mustafa Evli

İmzası

IV
KISALTMALAR

b. İbn
bkz. Bakınız
byy. Basım Yeri Yok
c. Cilt
ed. Editör
ing. İngilizce
nşr. Neşreden
ö. Ölüm
s. Sayfa
ss. Sayfalar
tah. Tahkik
terc. Tercüme eden
tsz. Tarihsiz
vb. Ve benzeri

V
ÖNSÖZ

Zihinleri Tanrı’nın varlığı düşüncesine götüren ve bir a posteriori delil kabul edilen
kozmolojik argümanın temel olarak beş farklı formu bulunmakta ve bunlar İlk Muharrik
Delili, İlk Neden Delili, İmkân Delili, Yeter Sebep Delili ve Hudûs Delili şeklinde
adlandırılmaktadır. Biz bu çalışmamızda kozmolojik argümanın ve formlarının neye karşılık
geldiğini, Klasik dönem İslam filozoflarından el-Fârâbî, İbn Sînâ, el-Ğazâlî ve İbn Ruşd’ün
düşünce dünyalarında kozmolojik argümanın bu formlarının ne ölçüde yer aldığını
araştırmaya çalıştık. Ayrıca yüzeysel olarak modern fizikteki gelişmelere yer vererek adı
geçen filozofların düşünce dünyalarında yer alan kozmolojik argümanın izleriyle bu
gelişmelerin ne derece örtüştüğüne değindik.
Çalışmamız boyunca gördük ki ülkemizde, bu tezin konusunu da ihtiva eden din ve
bilim çerçevesinde hazırlanan akademik çalışmalar oldukça sınırlı kalmıştır. Dileğimiz;
hazırlanan bu tezin, bu sahanın son yıllarda sayıları gittikçe artan bilimsel hâsılasına ve
muhtevasına katkı sağlamasıdır.
Bu çalışmamızda şüphesiz tezi hazırlayanın dışında en az onun kadar emeği geçen
isimlere teşekkür etmemek büyük bir saygısızlık olacaktır. Öncelikle bu çalışmanın her
aşamasında desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen ve her an yanımda olan danışman hocam
Prof. Dr. Fehrullah Terkan Bey’e bana akademik bir ufuk kazandırdığı için teşekkür
etmeliyim. Tezin hazırlanma sürecinde bilimsel derinliklerinden oldukça istifade ettiğim Prof.
Dr. Şaban Ali Düzgün, Prof. Dr. Müfit Selim Saruhan, Doç. Dr. Gürbüz Deniz, Doç. Dr.
Murat Demirkol, Doç. Dr. Şamil Öçal, Yrd. Doç. Dr. Zikri Yavuz Bey’lere de teşekkürü bir
borç bilirim.
Bir hikmet aşığı olarak vilâdetten günümüze bana kitabı ve ilmi sevdiren sevgili
babam, annem ve refîka-ı hayât ünvanını fazlasıyla hak eden sevgili eşime de şükranlarımı
sunmalıyım.
Ayrıca Tübitak Bilim İnsanı Destekleme Programı (BİDEP) bursiyeri olarak
tamamladığım bu tez çalışmamda başından sonuna kadar maddi-manevi her türlü desteği
benden esirgemeyen değerli Tübitak yöneticilerine de teşekkür etmem gerekir.

MEHMET MUSTAFA EVLİ
VI
İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR ………………………………………………………..…………….....V
İÇİNDEKİLER …………………………………………..…………..………………..VI
GİRİŞ ………………………………………………………………………………….1
I. BÖLÜM: KOZMOLOJİK ARGÜMAN …………………………………11

a. Tanımı ve Kısa Tarihçesi …………………………...…….11
b. Argümanın Farklı Formları …………………………………16
i. İlk Muharrik Delili …………………………………18
ii. İlk Neden Delili …………………………………40
iii. İmkân Delili …………………………..……..48
iv. Yeter Sebep İlkesi …………………………………65
v. Hudûs Delili …………………………………72

II. BÖLÜM: KLASİK İSLAM FİLOZOFLARINDA KOZMOLOJİK
ARGÜMAN ……………..…………………103

a. Ebû Nasr el-Fârâbî’de Kozmolojik Argüman……………….…….………...106
b. İbn Sînâ’da Kozmolojik Argüman ………………………………..125
c. El-Ğazâlî’de Kozmolojik Argüman ………………………………..152
d. İbn Ruşd’de Kozmolojik Argüman …….……………………….…183

III. BÖLÜM: MODERN FİZİKTEKİ GELİŞMELER PERSPEKTİFİNDEN
KOZMOLOJİK ARGÜMANIN DEĞERLENDİRİLMESİ……………..…214

a. Bilimin Evren Hakkında Tarihsel Süreci ……………...………………...215
b. Kozmolojik Argümanın Formları Açısından Modern Fizikteki Gelişmelerin
Değerlendirilmesi …………..……………………234

SONUÇ ……………………………………………...………………………………..237
KAYNAKÇA ……………………………………...………………………………..251
ÖZET ………………………………………………………………...……………..278
ABSTRACT ……………………………………………………………………….279
VII
GİRİŞ

Her uygarlığın üzerine inşa edildiği ikiz sütunlar din ve medeniyettir.1
Medeniyeti entelektüel, kültürel, sanatsal ve aynı zamanda finansal gelişme ya da
ilerleme anlamında kullanacak olursak, toplumların düşünce dünyalarının ayakta
durabilmeleri, ancak ve ancak bu iki sütun üzerinde sağlam bir şekilde inşa
edilebilmelerine bağlıdır.
İlk çağlardan beri insanların ilgi ve sorgu alanlarının arasında yerini bulan
madde-mânâ, Tanrı-âlem ve ruh-beden ilişkileri, bir anlamda Sokrates’in
“Sorgulanmamış hayat, yaşanmaya değer değildir”2 seyahatinin başlangıcı
sayılabilir. İnsan, varlığı sorgulayacak ve ancak böylece rasyonel düşünceye
ulaşabilecektir. Yeter ki bu sorgulama, felsefenin temel ilkeleri çerçevesinde
objektif, tutarlı ve şümullü olsun.
Varlık, insan aklının algıladığı en temel kavram olduğu için, varlığın bir
tanımı yapılamaz. Çünkü tanım, cins ve fasıldan oluştuğundan ve varlıktan da daha
tümel bir cins olmadığından dolayı varlığın tanımı yapılamamakta ve varlık, a priori
bir bilgi olarak akıl tarafından bir hamlede kavranılmaktadır.3 Hatta bu bağlamda,
varlığın bir önermede yüklem olup olamayacağı da bir tartışma konusudur.4 Bu
tartışmaya kısaca değinmek gerekirse, İslâm filozofları ve kelâmcıları, varlığın
statüsünü varlık ve mâhiyet bağlamında tartışmışlardır. Bu konuda görüş bildirenleri,

1 William E. Carroll, “God and Physics: From Hawking to Avicenna,”
www.muslimphilosophy.com/sina/art/gpa.doc (5.3.2014).
2 İngilizce ifadesiyle “and that the life which is unexamined is not worth living”. Eflâtun, Sokratın
Müdafaası, terc. Belirtilmemiş (Ankara: Yeni Matbaa, 1962), s.36 (37e-38a). (Eser Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde (182 EFL.S 1962) koduyla yer almaktadır.)
3 Mahmut Kaya, “Fârâbî,” TDV İslam Ansiklopedisi, c.12, s.149.
4 Mehmet Dağ, “Ontolojik Delil ve Çıkmazları,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23:1
(1979), s.290
1
idealistler ve realistler olarak kabaca ikiye ayıracak olursak, mâhiyetin varlıktan ayrı
olduğunu ve mâhiyetin varlıktan önce geldiğini savunan idealistlerin başında İbn
Sînâ gelirken,5 varlığın mâhiyetten ayrılamayacağını ve her ikisinin de özdeş
olduğunu söyleyen realistlerin başındaysa Eş‘arîler ve İbn Ruşd gelmektedir. Aristo,
bu konuda ontolojik anlamda cisimlerin mâhiyetiyle varlığının birbirinden ayrılmaz
olduğunu ve varlıkla mâhiyetin özdeş olduğunu söylerken,6 el-Fârâbî ise bütün
varlığın, varlığı ve mâhiyeti bir olan bir Varlık’tan geldiğini savunmuştur.7 Sonuç
olarak varlık-mâhiyet tartışmasında ayrım, herkes tarafından kabul edilmekte, ancak
el-Fârâbî ve İbn Sînâ’ya göre bu ayrım hem mantıkî hem ontolojik iken, Aristo, İbn
Ruşd ve Eş‘arî kelamcılarına göre sadece mantıkî olarak kabul edilmektedir. Varlığı
sorgulama ameliyesi, var olanla beraber yokluğu da kapsamaktadır. Genelde yokluk
kavramı, varlık kavramında olduğu gibi, düşünen beyinlerin ilgisini çekmiş, hatta
“Yokluk var mıdır yoksa yok mudur?” konuları tartışmalarda önemli bir yer teşkil
etmiştir. Âlemin yoktan yaratıldığını iddia edenler ‘yokluk’un bir şey olmadığını
savunurken, âlemin ezelî bir maddeden yaratıldığına inananlar ise ‘yokluk’un bir
şeye karşılık geldiğini iddia ederler. Bu şey, Aristo düşüncesinde heyula, İslam
filozoflarında imkân, kelamcılarda ise yokluk olarak isimlendirilir.8 Düşünen insanlar

5 “Durum böyle olunca açıktır ki: Bu bileşiklerin tanımları, başka bir yönden tanımdırlar. Her basitin
mahiyeti, onun zatıdır, çünkü orada, onun mahiyetini kabul eden bir şey yoktur. Eğer orada, onun
mahiyetini kabul eden bir şey olsaydı, o şeyin mahiyeti, o şey için var olan kabul edilenin mahiyeti
olmazdı. … Bilakis bir şeyin tanımı, zatının kendisiyle var olduğu şeylerin tamamına delalet eder ve
bu nedenle tanım da bir yönüyle maddeyi içerir. Bileşiklerde mahiyet ile suret arasındaki fark bu
sayede bilinir” Bkz. İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ (Metafizik 1), terc. Ekrem Demirli ve Ömer Türker
(İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004), s.216 (5. Makale 8. Fasl).
6 Aristoteles, Metafizik, terc. Ahmet Arslan (İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996), s.321 (VII. Kitap VI.
Bölüm). Ayrıca bkz. Joseph Owens, Aristotle’s Gradations of Being in Metaphysics E-Z (South Bend:
St. Augustine’s Press, 2007).
7 Mohammed Noor Nabi, “Plotinus ve İbn Sina’nın Felsefi Sistemlerinde Sudur Nazariyesi,” terc.
Osman Elmalı ve H. Ömer Özden, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2010), s.224;
Hüseyin Atay, Fârâbî ve İbn Sinâ’ya Göre Yaratma (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Yayınları, 1974), ss.15-16, 25-30.
8 Şaban Ali Düzgün, Nesefi ve İslam Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi (Ankara: Akçağ Yayınları,
1998), s.170.
2
hemen hemen diğer tüm konularda olduğu gibi, neyin var olduğuna ve / veya neyin
var olmadığına bir türlü ortak bir sesle karar verememişlerdir. Anlaşılıyor ki düşünce
tarihi boyunca “varlık vardır” diyenlere karşılık Platon’un mağara metaforundan yola
çıkarak görünen âlemin varlığının hakiki olup olmadığı konusunda şüpheleri olanlar
olduğu gibi, “yokluk vardır” diyenlere karşılık “yokluk yoktur” diyenler de olmuştur.
Ontolojik düzlemde söylemlerimize konu olabilen iki unsurdan biri olan
varlık yani âlem hakkında, bu varlık / yokluk tartışmaları devam etmekle birlikte bir
diğer başlık, yani Tanrı hakkında da farklı düşünce zeminleri bulunmaktadır. Teist
düşünce; formları, varoluş biçimleri ve âleme müdahale tarzları farklılık oluşturmak
kaydıyla ‘Tanrı ve âlem vardır’ derken, ateist düşünce; Tanrı’nın varlığını inkar
etmiş ve varlığın tümünü maddeye indirgemiştir. Agnostik düşünce; Tanrı ve âlemin
konumlarının bilinemezliğini savunurken, Panteist düşünce de Tanrı ve âlemi, Tanrı
ortak paydasında cem etmiş, âlemle Tanrı’yı özdeşleştirmiştir.
Tanrı hakkındaki tartışmaları da kapsayan bu en geniş düşünme ameliyesinde
felsefî bakış / düşünüş, ilkeli, delillere dayalı ve düşüncenin temel yasalarına aykırı
olmamak zorundadır. Daniel Kolak’ın tartışmalarında yer alan bir yanda ‘inancını
değiştirmek’ ile diğer yanda ‘inanmak’ veya ‘ikna olmak’ (converting / convincing)
ayrımında görüldüğü gibi, insanlar inanç tercihlerini, yukarıdaki seçeneklerden ve
bunların dışında herhangi bir seçenekten yana kullanabilirler.9 Ancak söz ‘inanmak,
iman etmek, ikna olmak’a gelince ki düşüncenin temel ilkelerine de sadık kalan
rasyonel bir inanç zemini bunu gerektirir, bu ancak akılcı delillerle hareket ederek
gerçekleşebilir. Örneğin, kötü niyetli bir psikiyatrist bize, tüm arkadaşlarımızın bizi

9 Daniel Kolak, In Search of God - The Language and Logic Belief (California: William Paterson
College Wadsworth Publishing Company, 1994), s.72.
3