hz. ömer' n bazı uygulamaları bağlaa ğlaa ğlamında ah

37 Pages·2006·0.57 MB·Turkish

*(cid:26)-(cid:13),(cid:1))(cid:25);(cid:25);(cid:25)(cid:1)(cid:31)(cid:7)(cid:13)F(cid:15)A(cid:7),(cid:13)-(cid:13)(cid:7)A(cid:1)(cid:11)(cid:14)(cid:7)8&(cid:26)&G(cid:1)(cid:26)5(cid:10)(cid:1)=G(cid:1)(cid:29)&(cid:26)(cid:13)(cid:21)(cid:1)(cid:2)EE3G(cid:1)(cid:26)(cid:10)(cid:1)D(cid:3)>(cid:5)E(cid:1)
(cid:1)
HHHHZZZZ.... ÖÖÖÖMMMMEEEERRRR’’’’(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)NNNN BBBBAAAAZZZZIIII UUUUYYYYGGGGUUUULLLLAAAAMMMMAAAALLLLAAAARRRRIIII BBBBAAAA(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)LLLLAAAAMMMMIIIINNNNDDDDAAAA AAAAHHHH----
KKKKÂÂÂÂMMMMIIIINNNN DDDDEEEE(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:12)(cid:12)(cid:12)(cid:12)MMMMEEEESSSS(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2) TTTTAAAARRRRTTTTIIII(cid:12)(cid:12)(cid:12)(cid:12)MMMMAAAALLLLAAAARRRRIIIINNNNAAAA BBBB(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)RRRR BBBBAAAAKKKKIIII(cid:12)(cid:12)(cid:12)(cid:12)****
PPPPrrrrooooffff....DDDDrrrr.... SSSSaaaaffffffffeeeetttt KKKKÖÖÖÖSSSSEEEE********
AView of the Allegations Regarding “Changing Rulings” in the Context of the Second
Caliph Omar’s Some Practices.
The principle claim of modernists/historists, who approach the Qur’anic rulings/ahk(cid:4)mfrom
the anthropological and sociolgical viewpoints, is that the Qur’anic ahk(cid:4)mwere revealed to
reflect the conditions of the society of the time, therefore changing ahkjm would be
necessary according to the changing circumstances and conditions of the time.
The starting point of those who broadly extend the scope of “changing the ahk(cid:4)m”,is some
practices of the Caliph Omar. This essay examines the four striking examples mostly referred
to establish the claims in this matter and is concluded as follows:
It is not the issue that the Caliph Omar practiced the rulings detached from the nass (the text
of the Qur’jn) and changed some rulings due to the principle of public interest (maslahat) as
claimed by some authors. In other words the Caliph Omar did not apply rulings detached
from the ahk(cid:4)mindicated clearly by the nass.
It would be misleading, for example, to say that Hazrat Omar has not given Zakat to
Mu’allafat al-Qul(cid:24)b1or stopped giving Zakat to them. Because they were not considered as
Mu’allafat al-Qul(cid:24)bor they lost their eligiblity to qualify as Mu’allafat al-Qul(cid:24)b.
It would also be wrong to say that the Caliph Omar has not implemented the hadd (the
Qur’anic punishment) for theft or he has abolished it. Because there was not found any
criminal element for theft in their acts or the criminal elements of theft have not existed in the
crime itself.
It would be incorrect to mention that he has not divided the land of Iraq-Suria (Savad) among
the soldiers despite the clear indication of the nass to do so.
It would also be misinterpreted to say that he has considered uttering the word talaaq thrice
in quick succession as triple (final) tal(cid:4)qdespite the clear rulings of the nass.However, the
Caliph Omar has decided to take pronouncing the word tal(cid:4)qthrice at a time as (irrevocable)
triple tal(cid:4)q as a temporary precautionary measure in order to prevent an abuse of a
legitimate process of divorce and people’s hasty attitude towords divorcing their wives three
times on the same ocassion though they could initiate the divorce process resorting to the
principles laid down within the framework of the Qur’(cid:4)nand the Sunnah of the Prophet. This
kind of practice was not final result reached through evidence (dal|l) in legal terms however
it has aimed to force the people to comply with the requirements of the divorce proceedings.
Because we know there are some useful informations in the Islamic sources that the Caliph
Omar has decided to take the utterance of divorce three times in one sitting as a punishable

*Bu yaz~yay~mlanmadan önce okuyup, de(cid:128)erli katk~larda bulunan hocam Prof. Dr. Mehmet ERKAL’a te(cid:136)ekkürlerimi
arz ederim. Keza Prof. Dr. Yusuf I(cid:139)ICIK ve Prof. Dr. Orhan ÇEKER’e olumlu dü(cid:136)üncelerinden dolay~ te(cid:136)ekkür
ederim.
** Selçuk Ünv. (cid:143)lahiyat Fak. E-mail: [email protected]
1Lit: Those whose hearts have been reconciled. One of the eight categories of on whom Zakat funds can be spent on.
D(cid:4) (cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:1)(cid:11)(cid:7)(cid:10)(cid:1)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:14)(cid:15)(cid:1)(cid:16)(cid:17)(cid:12)(cid:18)(cid:1)
(cid:1)
crime hence he has sentenced those to flogging for resorting to tripple tal(cid:4)qat a time. It is
most likely that he has chosen this sanction as a preacutionary practice because the previous
sanction in this matter has not produced the effective result.
Key words: Caliph Omar, changing the ahk(cid:4)m, Mu’allafat al-Qul(cid:24)b, hadd, Iraq-Suria
(Savad), tal(cid:4)q
Anahtar kelimeler: Hz. Ömer, ahkâm~nde(cid:128)i(cid:136)mesi, müellefe-i kulûb, h~rs~zl~k, Sevad top-
raklar~,üç talak

Giri:
Zaman ve çevre faktörüne baEl(cid:20) olarak hükümlerin deEi(cid:25)ebileceEi ilkesi et-
raf(cid:20)nda (cid:12)slam hukukunun ilk dönemlerinden itibaren günümüze gelinceye kadar
bir tak(cid:20)mtart(cid:20)(cid:25)malar ortaya ç(cid:20)km(cid:20)(cid:25)t(cid:20)rki bunlar(cid:20)üç grupta toplamak mümkündür:
Birincisi maslahat(cid:20)n ya da akl(cid:20)n nass üzerine hakem k(cid:20)l(cid:20)nmas(cid:20) (akl(cid:20)n nassa
tahkimi) çerçevesinde geli(cid:25)en modernist yakla(cid:25)(cid:20)m.
(cid:12)kincisi, seleften nakledilegelen f(cid:20)khî miras(cid:20)n yeterliliEini ve bunlarla yetin-
mek gerektiEini ilke edinen muhafazakar yakla(cid:25)(cid:20)m.
Üçüncüsü de zaman ve mekan faktörüne baEl(cid:20) olmaks(cid:20)z(cid:20)n kendilerindeki
maslahat(cid:20)n sabit olduEu, bu sebeple de sübûtu ve delâleti kat‘î (kesin anlaml(cid:20))
olan nasslar(cid:20)n getirdiEi hükümlerin deEi(cid:25)meye kapal(cid:20) olduEunu, belli bir örfe ya
da illete baEl(cid:20) olarak gelmi(cid:25) olan hükümlerin ise o örf veya illetin deEi(cid:25)mesiyle
deEi(cid:25)eceEini savunan mutedil yakla(cid:25)(cid:20)m.
Esasen bu son (üçüncü) anlay(cid:20)(cid:25)(cid:20) temsil eden Mecelle’nin “Mevrid-i nassda
ictihada mesa(cid:22) yoktur” (cid:25)eklindeki 14. maddesi birinci yani deEi(cid:25)meye kapal(cid:20)
olan k(cid:20)sm(cid:20); “Ezmân(cid:26)n tegayyüriyle ahkâm(cid:26)n tegayyürü inkar olunamaz” (cid:25)eklin-
deki 39. maddesi de ikinci yani deEi(cid:25)meye aç(cid:20)k olan k(cid:20)sm(cid:20) ifade etmektedir.
Dikkat edilirse son kaide Mecelle’de örfle ilgili maddeler aras(cid:20)nda zikredilmekte-
dir. Böylece Mecelle, ahkâm(cid:20)n deEi(cid:25)mesi hususunda mutedil bir yol tutmu(cid:25) ol-
maktad(cid:20)r.
Hükümlerin deEi(cid:25)mesine daha çok sosyolojik ve antropolojik aç(cid:20)dan yak-
la(cid:25)an birinci görü(cid:25)ün/modernist yakla(cid:25)(cid:20)m(cid:20)n temel iddias(cid:20), Kur’ân hükümlerinin
dönemin toplumsal (cid:25)artlar(cid:20)na baEl(cid:20) olarak geldiEi, bu (cid:25)artlar ve ortam(cid:20)n deEi(cid:25)-
mesiyle hükümlerin de deEi(cid:25)mesinin zaruri olduEudur. Bu görü(cid:25) sahiplerinin
böyle bir kanaata gelmelerinde Hz. Ömer’in baz(cid:20)uygulamalar(cid:20)n(cid:20)n önemli bir etki
yapt(cid:20)E(cid:20) verdikleri referanslardan anla(cid:25)(cid:20)lmaktad(cid:20)r. Bu sebeple bu yaz(cid:20)da ahkâm(cid:20)n
deEi(cid:25)eceEi alan(cid:20) oldukça geni(cid:25)leten ve bunu da Hz. Ömer’in baz(cid:20) ictihadlar(cid:20)na
dayand(cid:20)ran modernist yakla(cid:25)(cid:20)m(cid:20)n ne kadar isabet kaydedebildiEi en fazla at(cid:20)f
yap(cid:20)lan dört örnek üzerinden incelenmeye çal(cid:20)(cid:25)(cid:20)lacakt(cid:20)r. Burada (cid:25)unu da vurgu-
lamal(cid:20)y(cid:20)z ki her ne kadar üzerinde durulan konu ahkâm(cid:20)n deEi(cid:25)mesini direk ilgi-
lendirse de makalede, bu mesele ile doErudan ilgilenilmeyecek, daha çok (cid:12)slam
hukuk tarihinin en önemli kesitlerinden birisi olan Hz. Ömer’in kendi hilafeti
dönemindeki uygulamalar(cid:20)n(cid:20)n nassla sabit hükümlerin maslahat gereEi deEi(cid:25)ebi-
)9(cid:10)(cid:1)(cid:17),(cid:14)(cid:7)H&(cid:21)(cid:1)I(cid:13)9A(cid:1)(cid:27)58(cid:25)-(cid:13),(cid:13)-(cid:13)(cid:7)A(cid:1)I(cid:13)@-(cid:13),A(cid:21)%(cid:13)(cid:1)(cid:31)(cid:20);J,A(cid:21)(cid:1)(cid:11)(cid:14)@&F,(cid:14)(cid:26)&(cid:1) D(cid:5)
(cid:1)
leceEi iddias(cid:20)yla ilgisinin olup olmad(cid:20)E(cid:20) hususunun belirlenmesine çaba
sarfedilecektir.

I-MÜELLEFE-" KULÛB
Hz. Ömer (Müellefe-i kulûb özelliBini kaybe-
denlere):
“Bu, Hz. Peygamber’in kalplerinizi kazanmak ama-
c(cid:20)yla size verdiEibir (cid:25)eydi. Bu gün ise Allah (cid:12)slâm(cid:20)azîz (yü-
ce/üstün) k(cid:20)ld(cid:20) ve size ihtiyaç b(cid:20)rakmad(cid:20). (cid:12)slam’da sebat
ederseniz ne alâ, aksi takdirde aram(cid:20)zda k(cid:20)l(cid:20)çlar konu(cid:25)ur.
(cid:12)slam için kimseye bir (cid:25)ey vermeyiz. Dileyen iman etsin, di-
leyen inkar etsin.”
Kur’ân-(cid:20) Kerîm Tevbe sûresinin 60. ayetiyle zekât(cid:20)n sarf yerlerini sekiz s(cid:20)n(cid:20)f
olarak belirlemi(cid:25)tir. Bunlardan birisi de müellefe-i kulûb’tur. Az ileride deEinile-
ceEi üzere ayette belirlenmi(cid:25) olmas(cid:20)na raEmen Hz. Ömer’in maslahat gereEi bu
s(cid:20)n(cid:20)fa zekat(cid:20) kestiEi iddia edilmi(cid:25) buradan hareketle de maslahat(cid:20)n gerektirmesi
halinde nassla sabit olmu(cid:25) hükümlerin deEi(cid:25)ebileceEi ya da ask(cid:20)ya al(cid:20)nabileceEi
yönünde bir temayül geli(cid:25)tirilmeye çal(cid:20)(cid:25)(cid:20)lm(cid:20)(cid:25)t(cid:20)r. 2imdi bu anlay(cid:20)(cid:25)(cid:20) yans(cid:20)tan baz(cid:20)
örnekler sunduktan sonra iddialar(cid:20)deEerlendirmeye çaba sarfedeceEiz.

A-"DD"ALAR
Hz. Ömer’in Müellefe-i Kulûb’un Zekâttan Pay(cid:5)n(cid:5) Dü:ürdüBü "d-
dias(cid:5):
Hz. Ömer’in müellefe-i kulûbun zekat hissesini dü(cid:25)ürdüEü iddias(cid:20)yla ilgili
örneklerden bir fikir verecek kadar(cid:20)n(cid:20)zikrederek deEerlendirme yoluna gideceEiz.
Bunlardan bir k(cid:20)sm(cid:20)(cid:25)öyledir:
1- Son devir ulemas(cid:5)ndan "zmirli "smail Hakk(cid:5) (ö.1946) :öyle
demektedir:
“Cumhûru usûliyyîn (cid:26)st(cid:26)slâh(cid:26) nefyettikleri halde mu‘zamu fukahâ’ istinbât-(cid:26)
ahkâm hususunda ekseriya (cid:26)st(cid:26)slâh(cid:26) nazar-(cid:26) i‘tibâra al(cid:26)yorlar. Nitekim müctehid-i
a‘zam Hazret-i Ömeru’l-Fârûk ictihâdât(cid:26)n ço(cid:22)unda böyle mesâliha itibar etmi*
idi: Kur’ân-(cid:26) Kerîm müellefe-i kulûbu müstah(cid:26)kkînden addetti(cid:22)i halde seyyidünâ
Ömeru’l-Fârûk müellefe-i kulûbun sehmini (cid:26)skât etmi* idi. Seyyidünâ Ömer
‘âmu’l-mecâ‘a (k(cid:26)tl(cid:26)ky(cid:26)l(cid:26))da sâr(cid:26)ktan (h(cid:26)rs(cid:26)zdan) haddi (cid:26)skât eylemi*…”2
2- Mehmed Saîd HatiboBlu’nun deBerlendirmeleri :öyle:

2(cid:143)zmirli, !lm-i Hilâf,(cid:143)stanbul 1330, I, 98-99.
D3 (cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:1)(cid:11)(cid:7)(cid:10)(cid:1)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:14)(cid:15)(cid:1)(cid:16)(cid:17)(cid:12)(cid:18)(cid:1)
(cid:1)
“De(cid:22)i*me fikrinin ihtilaf do(cid:22)urdu(cid:22)u devre Hz. Peygamber sonras(cid:26)d(cid:26)r. Pek
çok alim Kur’ân hukukunun Peygamber sonras(cid:26)nda de(cid:22)i*mezlik kazand(cid:26)(cid:22)(cid:26)n(cid:26) ileri
sürerken az say(cid:26)dakiler bu de(cid:22)i*menin hukuki sahada geçerli oldu(cid:22)unu kabul
etmi*lerdir. Bunun dayana(cid:8)(cid:9) da Kur’ân-(cid:9) Kerîm’in bütün hükümlerinin
insanlar(cid:9)n maslahat(cid:9) için konuldu(cid:8)unu, maslahata uymaz duruma ge-
len hükümlerin de(cid:8)i(cid:31)tirilebilece(cid:8)i ilkesidir. Bu görü*ün yaz(cid:26)ya geçirili*i
as(cid:26)rlarca gecikmi* olsa da fiilen tatbikinin ilk halifeler devrine kadar indi(cid:22)ini bili-
yoruz. Meselâ 9. Tevbe, 60. ayette geçen ‘el-müellefetü kulûbuhum’
maddesine tabi olunarak, Hz. Peygamber devrinde, Müslim veya gayr-(cid:9)
Müslim olsun, -slam’a kalpleri (cid:9)s(cid:9)nd(cid:9)r(cid:9)lacak kimselere devlet maliye-
sinden verilmekte olan tahsisat buna ihtiyaç kalmad(cid:9)(cid:8)(cid:9) dü(cid:31)üncesiyle
Hz. Ömer zaman(cid:9)nda kesilmi(cid:31)tir.”3
“Allah kelam(cid:26)n(cid:26)n kul taraf(cid:26)ndan de(cid:22)i*tirilemezli(cid:22)ini (En‘âm, 34, 115; Kehf,
27; Yunus, 15) hukukî sahada da geçerli kabul eden pek çok alim, Kur’ân ve
Sünnet ahkam(cid:26)na kar*(cid:26) farkl(cid:26) yorum getirmenin önünü almaya kalkm(cid:26)*lard(cid:26)r.
Osmanl(cid:9) Mecelle’sinin 14. maddesinde de ifade edildi(cid:8)i gibi ‘mevrid-i
nassda ictihada mesa(cid:8) yoktur’ denerek Kur’ân ve Sünnet hukukunu
adeta dondurmak istemi(cid:31)lerdir.”4
3- Yunus Vehbi Yavuz da “Hz. Ömer’in, halifelik döneminde Kur’ân’(cid:26)n
baz(cid:26) ayetlerini uygulamada s(cid:26)k(cid:26)nt(cid:26) çekince ya ayetlerden ya da maslahattan delil
bularak farkl(cid:26) hükümler getirdi(cid:22)i tespitinde bulunmakta5 ve daha çok Hanefî
fukahas(cid:26)n(cid:26)n ön plana ç(cid:26)kt(cid:26)(cid:22)(cid:26) fer‘î delillerden istihsân’(cid:26) temellendirirken Hz.
Ömer’in ‘müellefe-i kulûbu yürürlükten kald(cid:9)rd(cid:9)(cid:8)(cid:9)n(cid:9)’ ifade etmekte ve
*öyle devam etmektedir: “Zekât(cid:26)n verilece(cid:22)i yerlerden biri de Müellefe-i
Kulûb’tur. Müellefe-i Kulûb, kalbleri -slam’a (cid:9)s(cid:9)nd(cid:9)r(cid:9)lmak istenenler de-
mektir. Bu s(cid:9)n(cid:9)fa zekattan hisse verilmesi Kitap, Sünnet ve icmâ ile
sabittir. Ancak, Hz. Ebû Bekir’in hilafeti döneminde (cid:31)ura üyesi bulu-
nan Hz. Ömer’in kar(cid:31)(cid:9) ç(cid:9)kmas(cid:9) ile bu s(cid:9)n(cid:9)fa zekat vermekle ilgili Sün-
net uygulamas(cid:9)na son verilmi(cid:31)tir.”6
4- Hüseyin Atay’(cid:5)n deBerlendirmeleri de :u :ekildedir:
“@slam’da en büyük ink(cid:26)lapç(cid:26) (müceddid), yenilikçi, Hz. Ömer’i görmek la-
z(cid:26)md(cid:26)r. Böyle bir zat(cid:26)nhiç yanl(cid:26)* yapmad(cid:26)(cid:22)(cid:26)n(cid:26)iddia etmek saçma oldu(cid:22)uiçin onu
yan(cid:26)lmaz olan Allahl(cid:26)k kat(cid:26)na ç(cid:26)karmak olur. Hz. Ömer’in yanl(cid:26)*lar(cid:26) da olmu*tu.
Ancak yanl(cid:9)(cid:31)(cid:9)n yanl(cid:9)(cid:31) oldu(cid:8)unu bilmeden yapm(cid:9)(cid:31)t(cid:9)r. Bilerek yap(cid:26)lan yan-
l(cid:26)*l(cid:26)k h(cid:26)yanettir. Yukar(cid:26)da vurgulad(cid:26)(cid:22)(cid:26)m noktay(cid:26) örneklemek isterim: Yeni
müslüman olanlara -zengin de olsalar- zekâttan pay verilirdi ki, ba*kalar(cid:26)n(cid:26)n
k(cid:26)*k(cid:26)rtmalar(cid:26)na kap(cid:26)l(cid:26)p @slam’a dü*man olmay(cid:26)p Müslümanl(cid:26)klar(cid:26)na devam etme-

3Mehmed Said Hatibo(cid:128)lu, “(cid:143)slam ve De(cid:128)i(cid:136)im”, !slâmiyât,VIII/1, Ankara 2005, s. 8-9 (Taberî, X, 162-163’e referans-
la).
4Mehmed Said Hatibo(cid:128)lu, “(cid:143)slam ve De(cid:128)i(cid:136)im”, !slâmiyât,VIII/1, Ankara 2005, s. 9-10.
5Yunus Vehbi Yavuz, Kur’ân’%Nas%lAnlamal%y%z?,(cid:143)stanbul 2002, s. 124 (tebli(cid:128)müzakeresi).
6Yunus Vehbi Yavuz, “Hanefî Müctehidlerinde (cid:143)stihsan Metodu”, UÜ!FD,I/1, Bursa 1986, s. 90.
)9(cid:10)(cid:1)(cid:17),(cid:14)(cid:7)H&(cid:21)(cid:1)I(cid:13)9A(cid:1)(cid:27)58(cid:25)-(cid:13),(cid:13)-(cid:13)(cid:7)A(cid:1)I(cid:13)@-(cid:13),A(cid:21)%(cid:13)(cid:1)(cid:31)(cid:20);J,A(cid:21)(cid:1)(cid:11)(cid:14)@&F,(cid:14)(cid:26)&(cid:1) D=
(cid:1)
ye özendirilirler. Buna dair âyet Hz. Peygamber zaman(cid:26)nda lafz(cid:26) (sözlük) anla-
m(cid:26)na göre uygulanm(cid:26)*t(cid:26). Hz. Ebubekr devlet ba*kan(cid:26) olunca, Hz. Ömer’i mâlî
i*lere memur etmi*ti. Hz. Peygamber zaman(cid:26)nda zekat alan zenginler,
Ebubekr’e gelip haklar(cid:26)n(cid:26) istediler; Ebubekr onlar(cid:26) Ömer’e gönderdi. Ömer ise
onlara zekattan paylar(cid:26)n(cid:26) vermemi*tir: ‘Art(cid:26)k sizi bo*una beslemeye gerek yok.
Biz *imdi art(cid:26)k güçlü durumday(cid:26)z’ diye cevap verince, onlar tekrar Ebûbekr’e
giderler. Ancak Ebûbekr: ‘Ömer ne dediyse öyledir’ der. Böylece Ömer, Hz.
Peygamber’in sözkonusu âyeti uygulamas(cid:9)n(cid:9) de(cid:8)i(cid:31)tirir. Ebubekr ve di(cid:22)er
ileri gelen Müslümanlar (bunlar(cid:26)n içlerinde Hz. Ali de vard(cid:26)r), Ömer’in bu uygu-
lamas(cid:26)n(cid:26) onaylarlar. Bu olay(cid:26) eserlerimde daha çok aç(cid:26)klad(cid:26)m. Bunu herkes bili-
yor, ancak kimse bundan bir anlam ç(cid:26)karam(cid:26)yor. Ç(cid:26)karmaya da ak(cid:26)l yormuyor
ya da tenezzül etmiyor. Hz. Ömer öyle yapt(cid:9)(cid:8)(cid:9) zaman, Hz. Peygamber’in
ölümünden henüz bir y(cid:9)l geçmemi(cid:31)ti. 7imdi bin dört yüz y(cid:9)l geçmi(cid:31)
oldu(cid:8)u halde, bin dört yüz y(cid:9)l önceki bir müctehid sözünü hâlâ o za-
manki uygulamas(cid:9)na t(cid:9)pa t(cid:9)p uygulamak ve onun en iyi dindarl(cid:9)k oldu-
(cid:8)una inanmak, dü(cid:31)ünmeye tenezzül etmemekle nitelendirilmesi ge-
rekmez mi?”7
5- Subhî el-Mahmesânî (ö.1986) de :unlar(cid:5) söyler:
“Kur’ân zekât(cid:26)n sarfedilece(cid:22)i yerleri belirlemi*tir. Bunlardan birisi
“müellefe-i kulûb”tur. Bu kesim imanlar(cid:26)n(cid:26)n zay(cid:26)fl(cid:26)(cid:22)(cid:26)n(cid:26) gidermek veya *erlerini
defetmek ya da kendi kavimleri içindeki seçkin konumlar(cid:26) sebebiyle kalplerini
kazanmak amac(cid:26)yla Hz. Peygamber’in zekattan pay verdi(cid:22)i kimselerdir. Bu
sarih nassa ra(cid:8)men Hz. Ömer müellefe-i kulûbun pay(cid:9)n(cid:9) ilgâ etti ve *u
sözüyle onlar(cid:26)geri çevirdi: “Bu Hz. Peygamber’in kalplerinizi kazanmak amac(cid:26)y-
la size verdi(cid:22)i bir *eydi. Bu gün ise Allah @slâm(cid:26) azîz (yüce/üstün) k(cid:26)ld(cid:26) ve size
ihtiyaç b(cid:26)rakmad(cid:26). @slamda sebat ederseniz ne alâ aksi takdirde aram(cid:26)zda k(cid:26)l(cid:26)çlar
konu*ur. @slam için kimseye bir *ey vermeyiz. Dileyen iman etsin, dileyen inkar
etsin.” Hz. Ömer nass(cid:26), @slama davetin zaruretine ve ona yard(cid:26)m(cid:26)n gereklili(cid:22)ine
dayand(cid:26)rm(cid:26)*t(cid:26)r. Ancak @slam güçlenip de bu illet ortadan kalk(cid:26)nca uygulanmas(cid:26)-
n(cid:26)n*art(cid:26)tam anlam(cid:26)yla sa(cid:22)lanamad(cid:26)(cid:22)(cid:26) için, söz konusu illete dayanan nass(cid:9)n
hükmünü neshetmi(cid:31)tir.8
6- M. Yûsuf Mûsâ da maslahat ilkesine baEl(cid:20) olarak Hz. Ömer’in
Kur’ân’(cid:20)n emrine raEmen müellefe-i kulûba zekattan pay verilmesine engel ol-
duEunu kaydetmektedir.9
7- TarihselciliEi mahkum eden bir fikre sahip olan *evket Kotan,
Kur’ân ve Tarihselcilik konulu deEerli çal(cid:20)(cid:25)mas(cid:20)nda bu tür uygulamalar(cid:20) “âr(cid:9)-
7Hüseyin Atay, “Dini Dü(cid:136)üncede Reformun Yöntemi ve Bir Örnek”, Kelam Ara.t%rmalar%, IV/1 (2006), s. 20-21
(www.kelam.org/dergi/sayi041,eri(cid:136)im tarihi: 06.04.2006).
8Subhî Mahmesânî, Felsefetü’t-te.rî‘ fi’l-!slâm,Beyrut 1380/1961, s. 206-207.
9M. Yûsuf Mûsâ, el-F%khu’l-!slâmî: Medhal li-dirâseti nizâmi’l-mu‘âmelât fîh,Kahire 1377/1958, s. 193.
DB (cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:1)(cid:11)(cid:7)(cid:10)(cid:1)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:14)(cid:15)(cid:1)(cid:16)(cid:17)(cid:12)(cid:18)(cid:1)
(cid:1)
zî bir durum sebebiyle hükmün durdurulmas(cid:9) veya ask(cid:9)ya al(cid:9)nmas(cid:9)”
(cid:25)eklinde izah etme eEilimindedir.10
Bu ve benzeri iddialar(cid:20) dile getiren isimleri çoEaltmak mümkündür. Ancak
bir makale çerçevesinde ele al(cid:20)nan konu için bu kadar(cid:20)n(cid:20)n maksada kafi gelece-
Eini dü(cid:25)ünerek konuyu deEerlendirmeye geçiyoruz.

B- "DD"ALARIN DEKERLEND"R"LMES":
Konuyu tart(cid:20)(cid:25)maya ba(cid:25)lamadan önce temel iddialar(cid:20), pe(cid:25)inden de mezkur
olay(cid:20) hat(cid:20)rlamak yerinde olur. Bu iddialar(cid:20)n ortak noktalar(cid:20)na bakt(cid:20)E(cid:20)m(cid:20)zda (cid:25)unu
görürüz: Kur’ân hükümleri insanlar(cid:20)n maslahat(cid:20) için konulmu(cid:25)tur. Nassla sabit
olsa bile maslahata uymayan hükümlerin deEi(cid:25)tirilmesi gerekir. Hz. Ömer, nassla
sabit olduEuhalde müellefe-i kulûb’un pay(cid:20)n(cid:20)bu sebeple dü(cid:25)ürmü(cid:25)tür/ müellefe-
i kulûb uygulamas(cid:20)na son vermi(cid:25)tir/ bu hükmü ilga etmi(cid:25)tir/ neshetmi(cid:25)tir/ ask(cid:20)ya
alm(cid:20)(cid:25)t(cid:20)r.
Hz. Ebû Bekir’in hilafeti döneminde Hz. Ömer’in tav(cid:20)r ald(cid:20)E(cid:20) müellefe-i
kulûb olay(cid:20) (cid:25)udur: Temîm kabilesinin reislerinden Akra‘ b. Hâbis (ö.33/653) ile
Fezâre kabilesinin reislerinden Uyeyne b. H(cid:20)sn Hz. Ebû Bekir’e gelerek devlete
ait çorak bir arazi parças(cid:20)n(cid:20)n kendilerine verilmesini istediler. O da bu isteEi ka-
bul ederek, (cid:25)ahit olsun diye bir yaz(cid:20) ile onlar(cid:20) hem kad(cid:20)s(cid:20)11 hem de vezîr-i
a‘zam(cid:20)12 Hz. Ömer’e gönderdi. Hz. Ömer bu yaz(cid:20)y(cid:20) okuyunca y(cid:20)rt(cid:20)p att(cid:20) ve (cid:25)u
sözü söyledi: “Bu Hz. Peygamber’in kalplerinizi kazanmak amac(cid:26)yla size verdi(cid:22)i
bir *eydi. Bu gün ise Allah @slâm’(cid:26) azîz (yüce/üstün) k(cid:26)ld(cid:26) ve size ihtiyaç b(cid:26)rakma-
d(cid:26). @slamda sebat ederseniz ne alâ aksi takdirde aram(cid:26)zda k(cid:26)l(cid:26)çlar konu*ur. @slam
için kimseye bir *ey vermeyiz. Dileyen iman etsin, dileyen inkar etsin.”13
Bu ifadelerde dikkati çeken husus istenen (cid:25)eyin zekat olmad(cid:20)E(cid:20)d(cid:20)r. Nitekim
Muhsin Koçak da bundan hareketle, Hz. Ömer’in ifadelerinden bu ki(cid:25)ilere zekat(cid:20)
kestiEi gibi bir ihtimal gözükse de bu tavr(cid:20)n zekatla ilgisinin bulunmad(cid:20)E(cid:20)n(cid:20), ola-
y(cid:20)n bu toprak parças(cid:20) ile ilgili olduEunu söyler.14 Ancak Kâsânî’nin (ö.587/1991)
ayn(cid:20) konuda naklettiEi olay biraz daha genel niteliktedir. Buna göre onlar Hz.
Peygamber’in vefat(cid:20)ndan sonra Hz. Ebû Bekir’e gelerek ondan zekat paylar(cid:26) için
verilen yaz(cid:26)l(cid:26) belgeyi (muhtemelen halife deEi(cid:25)tiEi için ayn(cid:20) hakk(cid:20)n devam(cid:20) için)
yenisi ile deEi(cid:25)tirmesini (yenilemesini) istediler. O da onlar(cid:20)n isteEini yerine ge-
tirdi. Pe(cid:25)inden Hz. Ömer’e gelerek bunu haber verdiler. Hz. Ömer de onlar(cid:20)n
elinden yaz(cid:20)y(cid:20) al(cid:20)p y(cid:20)rtt(cid:20) att(cid:20) ve “Hz. Peygamber müellefe-i kulûb statüsünde
bulunman(cid:26)z sebebiyle size pay veriyordu, art(cid:26)k bu gün Allah dinini üstün k(cid:26)lm(cid:26)*-
10 (cid:139)evket Kotan, Kur’ân ve Tarihselcilik,(cid:143)stanbul 2001, s. 341, 343.
11 Taberî, Târîh,Kahire 1357/1939, II, 617; Kalka(cid:136)endî, Subhu’l-a‘.â,Kahire 1910-20, I, 475.
12 Seyyid Bey, Usûl-i F%k%hDersleri,Derse‘âdet 1338, s. 307.
13 Mâturîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân (n(cid:136)r. Fât~ma el-Haymî), Beyrut 1425/2004, II, 421; Serahsî, el-Mebsût,Kahire 1324-
31, III, 9; Kâsânî, Bedâi‘u’s-sanâi‘,Kahire 1327-28/1910, II, 45; (cid:143)bnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr,Bulak 1319, II, 201;
Subhî Mahmesânî, Felsefetü’t-te.rî‘ fi’l-!slâm,Beyrut 1380/1961, s. 206-207.
14 !slam Hukukunda Hükümlerin De7i.mesi Aç%s%ndan Hz. Ömer’in Baz%Uygulamalar%,Samsun 1997, s. 49-50.
)9(cid:10)(cid:1)(cid:17),(cid:14)(cid:7)H&(cid:21)(cid:1)I(cid:13)9A(cid:1)(cid:27)58(cid:25)-(cid:13),(cid:13)-(cid:13)(cid:7)A(cid:1)I(cid:13)@-(cid:13),A(cid:21)%(cid:13)(cid:1)(cid:31)(cid:20);J,A(cid:21)(cid:1)(cid:11)(cid:14)@&F,(cid:14)(cid:26)&(cid:1) DC
(cid:1)
t(cid:26)r. Buna göre @slam’da sebat ederseniz ne ala yoksa (rahat durmazsan(cid:26)z) ara-
m(cid:26)zda k(cid:26)l(cid:26)çlar konu*ur…” (cid:25)eklindeki sözünü söyledi.15 Merhum Muhammed
Hamîdullah’(cid:20)n (ö.2002) yorumuyla Hz. Ömer onlara sinirlendi ve “Maddi ç(cid:26)kar
sa(cid:22)lamak gayesiyle kendilerini hidayet yoluna girmi* gibi gösteren kimselere
@slam(cid:26)nihtiyac(cid:26)yoktur”(cid:25)eklinde cevap verdi.16
Burada az önceki olayla ilgili ilk anlat(cid:20)lan ifadede Hz. Ömer’in tavr(cid:20)n(cid:20)n bu
toprak parças(cid:20) ile ilgili olduEu görülse de O’nun tavr(cid:20)ndan ve sözünden sadece
bu özel durumu kastetmediEi genel anlamda Müslümanlar(cid:20)n zay(cid:20)f olmas(cid:20) sebe-
biyle kendilerinin (cid:25)errinden emin olunmak maksad(cid:20)yla yard(cid:20)m veya zekat fo-
nundan ödenek verilenleri kastettiEi, Müslümanlar(cid:20)n güçlenmesinden dolay(cid:20) da
bu fondan tahsisat alan müellefe-i kulûb’un bu kategorisinin bu özelliEini kay-
betmesi sebebiyle zekata müstahak olmad(cid:20)klar(cid:20)n(cid:20) söylemek istediEi de anla(cid:25)(cid:20)l-
maktad(cid:20)r. Hatta Kâsânî’nin ifadeleri müellefe-i kulûb fonundan yararlanacak
olanlara birer belge de verildiEini ortaya koymaktad(cid:20)r. Çünkü Tevbe sûresinin
60. ayetinde kendilerine zekattan hisse ayr(cid:20)lan müellefe-i kulûbla ilgili yorumlar
–(cid:12)mâm 2âfi‘î istisna tutulursa- bu kesimi de içine alacak (cid:25)ekilde yap(cid:20)lm(cid:20)(cid:25), Hz.
Peygamber’in de bu yönde uygulamalar(cid:20) nakledilmi(cid:25)tir. Nitekim bizzat Hz. Pey-
gamber Yemen’den Hz. Ali’nin göndermi(cid:25)olduEuzekat mallar(cid:20)n(cid:20)nbir k(cid:20)sm(cid:20)n(cid:20)bu
s(cid:20)n(cid:20)fa daE(cid:20)tm(cid:20)(cid:25)t(cid:20)r.17 Kald(cid:20) ki az ileride deEinileceEi üzere Hz. Ömer’in kendi hila-
feti döneminde bu fonu kulland(cid:20)E(cid:20) nakledilmektedir. Bütün bunlardan anla(cid:25)(cid:20)l(cid:20)yor
ki Hz. Ömer’in müellefe-i kulûbun bu kategorisini olu(cid:25)turanlara kar(cid:25)(cid:20) bir tavr(cid:20)
sözkonusudur. O zaman bunu nas(cid:20)lyorumlamak gerekir?
Öncelikle (cid:25)u noktaya deEinmek gerekir ki Hz. Ömer’in uygulamalar(cid:20) ile il-
gili baz(cid:20) çaEda(cid:25) ara(cid:25)t(cid:20)rmac(cid:20)lar(cid:20)n az yukar(cid:20)da serdedilen iddialar(cid:20)n(cid:20)n benzeri çok
eskilere uzanan bir süreçte de dile getirilmi(cid:25)tir. Mesela Hanefî mezhebine men-
sup alimlerin büyük çoEunluEu müellefe-i kulûb’un hissesinin dü(cid:25)tüEü kanaatin-
dedir. Bu konuda üzerinde durduklar(cid:20)ihtimaller de (cid:25)unlard(cid:20)r:
1- Hz. Peygamber, vefat(cid:20)ndan önce bu hükmü neshetmi(cid:25)tir.
2- Hüküm Hz. Peygamber’in hayat(cid:20)yla s(cid:20)n(cid:20)rl(cid:20)d(cid:20)r.
3- (cid:12)llet kalkt(cid:20)E(cid:20) için hüküm de kalkm(cid:20)(cid:25)t(cid:20)r. Hükmün vazedili(cid:25) illeti de
Müslümanlar(cid:20)ngüçlenmi(cid:25)olmas(cid:20)d(cid:20)r.18
Özellikle Hanefî fukahas(cid:20) bu konuda icmâ olu(cid:25)tuEunu iddia etmekte,
icmâ’(cid:20)ndayanaE(cid:20) konusunda da iki görü(cid:25)ileriye sürmektedirler:
Birincisi Hz. Ömer’in kendilerine okuduEu: “De ki: Hak, Rabbinizdendir.
Art(cid:26)kdileyen iman etsin, dileyen inkar etsin”19 ayetidir.20
15 Kâsânî, Bedâi‘u’s-sanâi‘,Kahire 1327-28/1910, II, 45; Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (ilavelerle çev. Ahmet Özel),
(cid:143)stanbul 1990, I, 300.
16 !slam Peygamberi (çev. Salih Tu(cid:128)), (cid:143)stanbul 1991, II, 973.
17 Ebû Ubeyd, el-Emvâl (n(cid:136)r. Halil Herrâs), Beyrut 1408/1988, s. 692-693.
18 (cid:143)bnü’l-Hümâm, a.g.e., II, 201; (cid:143)bn Âbidîn, a.g.e., II, 60-61.
19 Kehf (18), 29.
(cid:2)E (cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:1)(cid:11)(cid:7)(cid:10)(cid:1)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:14)(cid:15)(cid:1)(cid:16)(cid:17)(cid:12)(cid:18)(cid:1)
(cid:1)
(cid:12)kinci görü(cid:25)e göre de Mu‘âz hadisidir. Hz. Peygamber kendisini Yemen’e
gönderirken halka hat(cid:20)rlatmas(cid:20)n(cid:20)istediEi(cid:25)eylerden birisi de onlar(cid:20)nzekât yüküm-
lülüEü idi: “…Onlara bildir ki: Allah kendilerine zekat(cid:26) farz k(cid:26)lm(cid:26)*t(cid:26)r. Bu, onlar(cid:26)n
zenginlerinden al(cid:26)n(cid:26)r, fakirlerine verilir.”21 Zekât(cid:20)n “fakirlere” verileceEini ifade
eden ibarede kastolunan Müslüman fakirlerdir. Kâfir olan müellefe-i kulûb’a
veya zenginine zekat verilmez. Müellefe-i kulûb’un Müslüman fakirlerine, fakirliEi
sebebiyle zekât verilir. 2u halde burada umûmî ya da husûsi cihet itibariyle ne-
sih sözkonusudur.22
(cid:12)mam 2âfi‘î (ö. 204/819) daha da ileri giderek zekâttan kafirlere vermenin
caiz olmad(cid:20)E(cid:20), onlardan gönlü kazan(cid:20)lmak istenenlere fey gelirlerinden verilebile-
ceEini söyler ve Hz. Peygamber’in de Müslüman olmayanlara zekattan deEil fey
gelirleri ya da kendi (cid:25)ahsî mallar(cid:20)ndan verdiEini iddia eder.23 2âfiî mezhebindeki
hakim görü(cid:25) de bu yöndedir.24 Bu mezhep fukahas(cid:20)ndan Mâverdî (ö.450/1058)
de Müellefe-i kulûbu:
1-Kalpleri yumu(cid:25)at(cid:20)l(cid:20)p kazan(cid:20)l(cid:20)p da bu yoldan Müslümanlara yard(cid:20)m edil-
mesi amaçlananlar,
2-Gönlü kazan(cid:20)ld(cid:20)E(cid:20)nda Müslümanlara kötülük etmekten ve zarar vermek-
ten uzak duracak olanlar,
3-Kalpleri kazan(cid:20)l(cid:20)p da (cid:12)slama ilgi duymas(cid:20) ve onunla mü(cid:25)erref olmas(cid:20)
umulanlar,
4-Kalpleri kazan(cid:20)ld(cid:20)E(cid:20)nda onlar sayesinde akrabalar(cid:20) veya mensubu bu-
lunduklar(cid:20) kabilelerin de (cid:12)slam(cid:20) kabul edebileceEi dü(cid:25)ünülenler olmak üzere dört
grupta ele al(cid:20)r ve bunlar(cid:20)n Müslüman olmalar(cid:20) halinde istenen amac(cid:20) gerçekle(cid:25)-
tirmek için kendilerine zekat verilebileceEini kafir olmalar(cid:20) halinde ise ayn(cid:20) amac(cid:20)
saElamak için zekattan deEil fey ve ganimetlerden verilebileceEini söyler.25
Bu mezhebe mensup alimlerin dü(cid:25)üncelerinden müellefe-i kulûb fonunun
dolayl(cid:20) bir biçimde kullan(cid:20)m(cid:20) ile kafirleri etkileme amac(cid:20) güttükleri anla(cid:25)(cid:20)lmakta-
d(cid:20)r. Yani yeni Müslüman olmu(cid:25) birisine bu fondan verilecek zekat(cid:20)n diEerlerinin
yani onun arkada(cid:25)lar(cid:20) ve dinda(cid:25)lar(cid:20)n(cid:20)n (cid:12)slam’a girmesi için bir te(cid:25)vik olacaE(cid:20)
dü(cid:25)üncesinden hareket ettikleri fikri aE(cid:20)rl(cid:20)k kazanmaktad(cid:20)r. Bu çerçeveden bak(cid:20)l-
d(cid:20)E(cid:20)nda söz gelimi toplum içinde etkin konumda bulunan yeni Müslüman olmu(cid:25)
hat(cid:20)rl(cid:20) birisine bu yönde bir yard(cid:20)m diEer insanlar(cid:20) (cid:12)slama girmeye te(cid:25)vik anlam(cid:20)
ta(cid:25)(cid:20)r. Fakat ayn(cid:20) amaç için Müslüman olmayana zekat gelirlerinden deEil fey ve
ganimetten verilebilir.26 Ancak burada zekât(cid:20)n verileceEi yerleri sayan Tevbe

20 (cid:143)bn Nüceym, a.g.e., II, 419.
21 Buhârî, “Fezâilü’s-sahâbe”, 8, “Zekât”, 1, 3, 41; Müslim, “Îmân”, 29, 31; Nesâî, “Zekât”, 1, “S~yâm”, 1; (cid:143)bn Mâce,
“Zekât”, 1.
22 (cid:143)bn Âbidîn, a.g.e., II, 61.
23 (cid:139)âfi‘î, el-Ümm (n(cid:136)r. M. Mataracî), Beyrut 1413/1993, II, 97.
24 Nevevî, Ravzatü’t-tâlibîn (n(cid:136)r. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvad), Beyrut 1412/1992, II, 176-
177.
25 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-sultâniyye (n(cid:136)r. Ahmed Mübârek el-Ba(cid:128)dâdî), Küveyt 1409/1989, s. 156-157.
26 Bk. Nevevî, a.g.e., II, 176.
)9(cid:10)(cid:1)(cid:17),(cid:14)(cid:7)H&(cid:21)(cid:1)I(cid:13)9A(cid:1)(cid:27)58(cid:25)-(cid:13),(cid:13)-(cid:13)(cid:7)A(cid:1)I(cid:13)@-(cid:13),A(cid:21)%(cid:13)(cid:1)(cid:31)(cid:20);J,A(cid:21)(cid:1)(cid:11)(cid:14)@&F,(cid:14)(cid:26)&(cid:1) (cid:2)D
(cid:1)
sûresinin 60. âyetinde müellefe-i kulûbu zikretmesi (cid:12)mam 2âfi‘î’nin görü(cid:25)ünün
pek de isabetli olmad(cid:20)E(cid:20)n(cid:20) göstermektedir. Çünkü müellefe-i kulûb ifadesinden
zaten bu özellikteki insanlar(cid:20)n en az(cid:20)ndan imanlar(cid:20)yla ilgili bir probleminin oldu-
Eu anla(cid:25)(cid:20)lmaktad(cid:20)r. Nitekim Hz. Peygamberin çe(cid:25)itli kabile reislerine ve asilzade-
lerine bu fondan pay verdiEi konusunda muteber birçok eserde güçlü nakiller
vard(cid:20)r.27 Seyyid Bey’in (ö.1925) ifadesiyle “Rasûl-i Ekrem (s.a.s.) efendimiz
müellefe-i kulûb nâm(cid:26)yla ma‘rûf olan baz(cid:26) sanâdîd-i Kurey(cid:31) ve ruesâ-i
‘Arab’a ehl-i @slam üzerinden fitne ve fesatlar(cid:26)n(cid:26) def‘ ve izâle, kalblerini
@slâmiyyete takrîb ve te’lîf ve bu sûretle dîn-i @slâm(cid:26) i‘zâz maksad ve maslahat(cid:26)yla
emvâl-i beytü’l-mâl’dan tahsîsât ve âidât-(cid:26) mahsûsa ta‘yîn buyurmu*lar, âhir
ömürlerine kadar tahsîsât-(cid:26) mezkûray(cid:26) i‘tâ etmi*lerdi. Zâten bu keyfiyet Tevbe
sûresi 60. ayet-i celilesiyle mensûs bir hukm-i *er‘î idi.”28
Hanbelîler ise müellefe-i kulûb’un hissesinin dü(cid:25)mediEini Hz. Peygam-
ber’in kalbini kazanmak istediEi Müslüman ve mü(cid:25)riklere bu fondan zekat verdi-
Eini, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin kendi hilafetleri döneminde bu fondan
bu tür insanlara zekat tahsis etmemelerini, onlar(cid:20)n pay(cid:20)n(cid:20)n dü(cid:25)mesi sebebiyle
deEil, ihtiyac(cid:20)n kalmamas(cid:20)ndan dolay(cid:20) olduEunu, ihtiyaç ortaya ç(cid:20)kmas(cid:20) halinde
bu fonun da yürürlüEe gireceEi görü(cid:25)ünü savunurlar.29 Müellefe-i kulûbu az
yukar(cid:20)da zikredildiEi (cid:25)ekliyle 2âfi‘î fakihi Mâverdî ile kelimesi kelimesine ayn(cid:20)
biçimde kategorize eden Hanbelî fukahas(cid:20)ndan Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’ (ö.458/1065)
bu konuda mü’min mü(cid:25)rik ay(cid:20)r(cid:20)m(cid:20)na kar(cid:25)(cid:20) ç(cid:20)kmakta ve bu yönüyle Mâverdî’den
ayr(cid:20)lmaktad(cid:20)r.30 Mâlikîlerde Hanefîler’le paralel dü(cid:25)ünenler bulunsa da genel
eEilim Hanbelîlerin görü(cid:25)ü doErultusundad(cid:20)r.31 Son dönem fukahas(cid:20)ndan
2evkânî (ö.1250/1834) de bu görü(cid:25) paralelinde ihtiyaç ortaya ç(cid:20)kmas(cid:20) halinde
bu fonun kullan(cid:20)lmas(cid:20)n(cid:20)n caiz olduEunu söylemektedir. O, (cid:12)slam’(cid:20)n yay(cid:20)lm(cid:20)(cid:25) ol-
mas(cid:20)n(cid:20)n etki edemeyeceEi baz(cid:20) özel durumlar(cid:20)n ortaya ç(cid:20)kabileceEini bu durum-
da da bu fonun kullan(cid:20)labileceEini belirtir ve örnek kabilinden ‘maddi bir bedel
vermeksizin, güç kullanmak suretiyle itaat alt(cid:26)na al(cid:26)namayan bir topluluk için
Devlet Ba*kan(cid:26)n(cid:26)nbu fonu kullanabilece(cid:22)ini’zikreder.32
GörüldüEü üzere Hz. Ömer’in bu noktadaki tavr(cid:20), müellefe-i kulûba zekat-
tan pay verilip verilemeyeceEi tart(cid:20)(cid:25)malar(cid:20)n(cid:20)n tarihini oldukça eskilere götürmek-
tedir. Ne var ki o dönemlerde yap(cid:20)lan tart(cid:20)(cid:25)malar sadece kendilerine zekat(cid:20)n
verilip verilemeyeceEi ile s(cid:20)n(cid:20)rl(cid:20) kal(cid:20)rken günümüzde Hz. Ömer’in müellefe-i
kulûba zekat tahsisat(cid:20)n(cid:20)kestiEiiddias(cid:20),konuyu bamba(cid:25)ka bir mecraya sürükleye-
rek, ahkâm(cid:20)n deEi(cid:25)eceEi alan(cid:20)n oldukça geni(cid:25)letilmesi dü(cid:25)üncesine bir basamak

27 Mesela bk. Kâsânî, a.g.e., II, 44-45; (cid:143)bn Kudâme, a.g.e., VII, 319-321.
28 Usûl-i F%k%hDersleri,Derse‘âdet 1338, s. 306-307.
29 (cid:143)bn Ebî Ya‘lâ, el-Ahkâmu’s-sultâniyye (n(cid:136)r. Muhammed Hâmid el-F~kî), Beyrut 1421/2000, s. 132; (cid:143)bn Kudâme, el-
Mu7nî,Beyrut 1412/1992, VII, 320; Behûtî, Ke..âfu’l-k%nâ‘,Mekke 1394, II, 325.
30 (cid:143)bn Ebî Ya‘lâ, el-Ahkâmu’s-sultâniyye (n(cid:136)r. Muhammed Hâmid el-F~kî), Beyrut 1421/2000, s. 132.
31 (cid:143)bnü’l-‘Arabî, Ahkâmu’l-Kur’ân (n(cid:136)r. Ali M. el-Bicâvî), Beyrut1407/1987, II, 962; Derdîr, e.->erhu’s-sa7îr (n(cid:136)r.
Mustafa Kemal Vasfî), Kahire, ts. (Dâru’l-Ma‘ârif), I, 660; Sâvî, Hâ.iye alâ’.->erhi’s-sa7îr,I, 660.
32 (cid:139)evkânî, Neylü’l-evtâr,Kahire 1357/1938, IV, 166-167.
(cid:2)(cid:2) (cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:1)(cid:11)(cid:7)(cid:10)(cid:1)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:14)(cid:15)(cid:1)(cid:16)(cid:17)(cid:12)(cid:18)(cid:1)
(cid:1)
olu(cid:25)turmu(cid:25),sabit nassa raEmen maslahat gerektirmesi halinde hükmün deEi(cid:25)ebi-
leceEifikrine bir mesned k(cid:20)l(cid:20)nm(cid:20)(cid:25)t(cid:20)r.
Öncelikle (cid:25)u konunun üzerinde durmak gerekir ki müellefe-i kulûb sadece
kalbi @slama (cid:26)s(cid:26)nd(cid:26)r(cid:26)lmak istenen tek bir kategoriye hasredilmi(cid:25) insanlar grubunu
ifade eden bir kavram deEildir. Söz gelimi Hanefî fukahâs(cid:20)müellefe-i kulûb’u üç
kategoride ele almaktad(cid:20)r:
1-Kalbi (cid:12)slâm’a (cid:20)s(cid:20)nd(cid:20)r(cid:20)lmak ve Müslüman olmas(cid:20)na te(cid:25)vik amac(cid:20) güdülen-
ler.
2-2erri/belas(cid:20)defedilmek istenenler.
3-Müslüman olduEu halde Müslümanl(cid:20)E(cid:20)nda zaaf bulunup da (cid:12)slam’a iyice
(cid:20)s(cid:20)nd(cid:20)r(cid:20)larak Müslümanl(cid:20)kta sebat etmesi arzulananlar.33
Hanbelîler de müellefe-i kulûbu mü’minlerden ve kâfirlerden olmak üzere
iki gruba ay(cid:20)r(cid:20)r. Bunlar, toplumunun ileri gelenleri ve sözü dinlenenlerdir. Kâfirler
de iki gruptur:
1-Müslüman olmas(cid:20) umulan ve bu yöndeki niyeti güçlendirilmek istenen-
ler.
2-2errinden çekinilip de verilen ihsanlar sebebiyle kendisinin ve onunla
beraber diEerlerinin de belas(cid:20)n(cid:20)n önüne geçilmesi umulanlard(cid:20)r. Bunlara ihsanda
bulunulduEunda (cid:12)slam’(cid:20) överler ve (cid:12)slam’(cid:20)n güzel bir din olduEunu söylerler,
verilmediEinde de tersini yaparlar.
Mü’minler de dört gruptur:
1-Müslümanlar(cid:20)n ileri gelenlerinden olup da kendilerine yap(cid:20)lan yard(cid:20)m-
dan etkilenen benzer mevkideki insanlar(cid:20)n da Müslüman olmas(cid:20)na vesile olacak
kimseler.
2-Kavminin ileri gelenlerinden olup da sözü dinlenen ki(cid:25)iler. Bunlara
imanlar(cid:20)n(cid:20)nkuvvetlenmesi ve cihad konusunda samimi davranmalar(cid:20)için verilir.
3-S(cid:20)n(cid:20)r boylar(cid:20)nda ya(cid:25)ay(cid:20)p da dü(cid:25)man(cid:20)n Müslümanlara yapacaE(cid:20) hücuma
ilk anda göEüs gerecek olanlar.
4-Zekat vermek istemeyenlerin zekat vermesini saElayacak olanlar.34
Bu kategorik izahlar içinde Hz. Ömer’in kendilerini kovduEu kimselerin
“Müellefe-i kulûb kategorisine girenlerden bu yolla *erri defedilmek istenenler
ya da herhangi bir sebeple Müslümanlar(cid:26)n kendilerine ihtiyaç duyduklar(cid:26) için
zekattan pay verilenler oldu(cid:22)u ve o dönemde de kendilerine ihtiyaç kalmad(cid:26)(cid:22)(cid:26)
için müellefe-i kulûb kapsam(cid:26) d(cid:26)*(cid:26)na ç(cid:26)kt(cid:26)klar(cid:26) için zekat paylar(cid:26) kesilenler oldu-

33 Bk. Cessâs, Ahkâmu’l-Kur’ân,(cid:143)stanbul 1334-35, III, 123; (cid:143)bnü’l-‘Arabî, Ahkâmu’l-Kur’ân (n(cid:136)r. Ali M. el-Bicâvî),
Beyrut1407/1987, II, 962; Kâsânî, Bedâi‘u’s-sanâi‘,Kahire 1327-28/1910, II, 45; (cid:143)bnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr,II,
200; (cid:143)bn Nüceym, el-Bahru’r-râik,Kahire 1313, II, 419; (cid:143)bn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr,Kahire 1272-1324, II, 60.
34 (cid:143)bn Kudâme, el-Mu7nî,Beyrut 1412/1992, VII, 320-321; Behûtî, Ke..âfu’l-k%nâ‘,Mekke 1394, II, 325.