Hüseyin Hilmi Paşa'nın Yemen Valiliği ve Ona Yapılan Suikast

30 Pages·2014·0.36 MB·Turkish

OTAM, 34/Güz 2013, 257-285

Hüseyin Hilmi Paşa’nın Yemen Valiliği ve Ona
Yapılan Suikast
Hüseyin Hilmi Pasha’s Governorship of Yemen and
Attack on Him

Yahya Yeşilyurt

Özet
Hüseyin Hilmi Paşa, Osmanlı Devleti’nde iki kere sadrazamlık
yapmış önemli bir şahsiyettir. Osmanlı Devleti’nin refah seviyesinin
yükselmesi için, sadece görevini yerine getirmekle kalmamış aynı
zamanda çözümler de üretmiştir. Hüseyin Hilmi Paşa, dönem itibariyle
Osmanlı Devleti’nin çöküş evresinde yaşamıştır. Onun biyografisini
içeren birçok çalışma mevcuttur. Bu çalışmalar içerisinde, onun Yemen
Valiliği ve orada uğradığı öldürülme girişimiyle ilgili bilgiler yetersizdir.
Olay, ya bir iki cümleyle geçiştirilmekte yahut da bir belge özetiyle takdim
edilmektedir. Oysaki Hüseyin Hilmi Paşa’nın Yemen’deki faaliyetleri ve
başarıları azımsanmayacak derecede önemlidir. Her ne kadar valilik süresi
kısa olsa da yaptığı çalışmalar büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmanın
amacı da Hüseyin Hilmi Paşa’nın biyografisinde eksik kalmış olan ve bir
o kadar da önemli olan, 4 yılına ışık tutmaktır.
Anahtar Kelimeler: Hüseyin Hilmi Paşa, Osmanlı Devleti,
Suikast, Yemen.
Abstract
Hüseyin Hilmi Pasha was an important person who became Grand
Vizier in the Ottoman Empire twice. He did not only implement this
duty but also contributed to the prosperity of the Ottoman Empire. He
lived in the last period of Ottoman Empire. There are many studies that
includes his biography. However researches lack in his governorship and
the assasination attempt on him in Yemen. This circumtance has been
presented either in few sentences or in a summary of archival
documents. But Hüseyin Hilmi Pasha’s activities and achievements in
Yemen were very important. Despite the fact that his being governor
was short lived, his work was of great importance. The aim of the study
is to reveal Pasha’s 4 years that lack in his biography.
Keywords: Hüseyin Hilmi Pasha, The Ottoman Empire, Attack,
Yemen.

 Yrd. Doç. Dr., Öğretim Üyesi, Erzincan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü,
e-mail: [email protected]
258 YAHYA YEŞİLYURT
Giriş
Yemen, bilindiği üzere Arap Yarımadası’nın güneybatı kısmında yer alan ve
tarihi zenginliğe sahip müstesna ülkelerden biridir.1 Osmanlı Devleti ise zaman
içerisinde gelişip, Ortadoğu olarak anılan coğrafyaya yönelince2, 1918 yılına
kadar sürecek olan Osmanlı-Yemen ilişkileri de başlamıştır.3 1517’de Yavuz
Sultan Selim’in Mısır’ı fethetmesiyle Yemen’deki Memluk Emiri İskender,
Yemenlileri toplayarak Osmanlı Devleti’ne bağlılığını bildirmiştir. Kendi
isteğiyle Osmanlı idaresine geçen Yemen’de, Osmanlı Devleti, ilerleyen yıllarda
idari anlamda zorluklar yaşamaya başlamıştır.4 Bu zorlukların üstesinden gelmek
için Osmanlı idarecileri zaman zaman çözüm önerileri aradığı gibi, bazı
zamanlar da Yemen’de idareten varlığını sürdürmek zorunda kalmıştır.5 Ancak
1800’lerden itibaren Batılı Güçlerin bölgeye ilgilerinin artması üzerine Osmanlı
Devleti de yeniden Yemen’de hâkimiyetini güçlendirme yoluna gitmiştir.6 Bunu
gerçekleştirmek için çeşitli çözüm önerileri ortaya koymuştur. Bu çözüm
yollarından biri de devletin önde gelen ve iyi yetişmiş idarecilerini Yemen’e
göndermek olmuştur. Hüseyin Hilmi Paşa’da bu idarecilerden birisidir.
Bu çalışmanın ana temasını, devlet adamı ve Sadrazam Hüseyin Hilmi
Paşa’nın Yemen Valiliği esnasında yaptığı icraatlar teşkil etmektedir. Hüseyin
Hilmi Paşa’nın biyografisini çalışanlar tarafından detaylı bir şekilde ele
alınmamış olan Paşa’nın hayatının bu kısmı, genel hatlarıyla sunulmaya
çalışılmıştır.
Hüseyin Hilmi Paşa’nın Memuriyet Hayatı
Hüseyin Hilmi Efendi aslen Kütahyalı’dır. Babası tüccardan Mustafa
Efendi’dir. 22 Kasım 1855’te Midilli Adası’nda doğmuştur. Hüseyin Hilmi
Efendi, ilköğrenimi Midilli’de tamamladıktan sonra, Midilli Tahrirat Kalemi’nde
çalışmaya başlamıştır.7 Namık Kemal, 1881 yılında Midilli Mutasarrıfı olduğu
zaman, onun kâtipliğini yapmıştır. Dolayısıyla Namık Kemal’in fikirlerinden

1 Şemseddin Samî, “Yemen”, Kâmûsu’l-A’lâm, C. VI, Mihran Matbaası, İstanbul 1306, s. 4808.
2 Hulusi Yavuz, “Kâbe ve Haremeyn’in Muhâfazası Bakımından Hadım Süleyman ve
Sinan Paşaların Yemen Seferi”, Diyanet Dergisi, S. XIX (4), Ankara 1983, s. 46; İ. Süreyya
Sırma, “Yemen’in Jeo-Politik Durumu ve Osmanlı Devletine Katılması”, Tarih Enstitüsü
Dergisi, S. 12, İstanbul 1982, s. 427–444.
3 Muhammed Yakub Mughul, Kanuni Devri Osmanlıların Hint Okyanusu Politikası ve
Osmanlı-Hint Müslümanları Münasebetleri 1517-1538, Fetih Yayınevi, İstanbul 1974, s. 135.
4 Yemen Vilayet Salnamesi, 1308, s. 58; Naima Mustafa Efendi, Naima Tarihi, C. II, Çev.
Zuhuri Danışman, İstanbul 1968, s. 1009, 1010.
5 İ. Süreyya Sırma, “Yemen’in Jeo-Politik Durumu ve Osmanlı Devletine Katılması”, s. 441.
6 Robin Leonard Bidwell, The Two Yemens, Longman Westview Press, Colorado-USA
1983, s. 16.
7 Detaylı bilgi için bakınız Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)Sicil-i Ahval İdare-i
Umumiyyesi Defterleri (SAİDd.), Dosya: 25/Gömlek No: 9
HÜSEYİN HİLMİ PAŞA’NIN YEMEN VALİLİĞİ ve ONA YAPILAN SUİKAST 259
(OTAM, 34/Güz 2013)

etkilenmiştir.8 Hüseyin Hilmi Efendi, daha sonra Midilli ve Aydın Vilayeti
mektupçusu olmuştur. 1892 yılında Bağdat Arazi Müdürlüğü yapmıştır. Sırasıyla
Mersin, Maan, Nablus ve Süleymaniye Mutasarrıflığı görevlerini yürütmüştür.9
1897 yılında Adana Valisi olmuştur. 1898 yılında ise Yemen’e vali olarak
atanmıştır.10 Bir süre sonra Yemen’deki görevinden alınarak 1902 yılında Rumeli
Umumi Müfettişliği’ne tayin edilmiştir.11 Kamil Paşa’nın sadareti zamanında
(1908-1909) ise Dâhiliye Nazırı olmuştur. Kamil Paşa’nın, İttihat ve Terakki ile
aralarının açılmasıyla istifası üzerine, 14 Şubat 1909 tarihinde, bu sefer Hüseyin
Hilmi Paşa sadarete getirilmiştir.12 31 Mart Vakası’nda da istifa etmiştir. Sultan
V. Mehmet Reşat zamanında, 5 Mayıs 1909’da ise ikinci kere sadrazam
olmuştur.13 Bu seferki sadareti 28 Aralık 1909 tarihine sürmüştür. Ancak
vekâleten görevini 12 Ocak 1910’a kadar yürütmüştür. 30 Kasım 1912 tarihinde
Viyana’ya elçi olarak atanmıştır.14 1920 yılında ise Viyana’da vefat etmiştir.15
Hüseyin Hilmi Paşa’nın Yemen’e Atanması
Yemen’de Zeydi mezhebinin yayılma ortamı bulması ve Zeydilerin dini
açıdan Osmanlı otoritesini tanımamaları, burada sık sık isyanların çıkmasına
sebep olmuştur.16 Yemen’de dinî lider imamların ortaya çıkmasında kabile hayatı

8 Hatta Hüseyin Hilmi Paşa’ya, Namık Kemal’in çömezi unvanı verildiği
söylenilmektedir. Bakınız Süleyman Kani İrtem, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz
Meselesi, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s. 144;
Abdurrahman Şeref, “Viyana Sefir-i Sabıkı Hüseyin Hilmi Paşa”, Tarih-i Osmanî
Encümeni Mecmuası, C. 7-8, S. 49, İstanbul 1326, s. 64.
9 A. Şeref, “Viyana Sefir-i Sabıkı Hüseyin Hilmi Paşa”, s. 65.
10 Mahir Aydın, “Hüseyin Hilmi Paşa”, İslam Ansiklopedisi, C. 18, TDV Yayınları,
İstanbul 1998, s. 550, 551.
11 BOA., DH. SAİDd., 25/9; Rumeli’deki icraatları hakkında bakınız Hasan Hakan
Ulutin, Hüseyin Hilmi Paşa’s Inspectorate General of Rumeli Provinces, Fatih University The
Institute of the Social Sciences, Unpublished Master Thesis, İstanbul 2001; BOA., Yıldız
Tasnifi Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ.), 45/70; bu atamadan dolayı
Londra’da yayınlanan Hilafet isimli gazetede eleştirel bir makale yazılmıştır. Bakınız
Hilafet, 2 Şevval 1320, s. 1.
12 Bakınız Ali Fuad Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, TTK Basımevi, Ankara 1987, s. 21-27;
ayrıca Nazım Tektaş, Osmanlı’da İkinci Adam Saltanatı Sadrazamlar, Çatı Kitapları,
İstanbul 2009, s. 676; A. Şeref, “Viyana Sefir-i Sabıkı Hüseyin Hilmi Paşa”, s. 68, 69.
13 Midhat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı Tarihi, C. VI, TTK Basımevi, Ankara 2011, s. 3457;
ayrıca bakınız A. F. Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, s. 41-51.
14 BOA., İradeler Hariciye (İ.HR.), 429/1330-Za-05.
15 BOA., Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM.), 70/78; Zuhuri Danışman,
Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. XIII, Zuhuri Danışman Yayınevi, İstanbul 1966, s. 258;
A. Şeref, “Viyana Sefir-i Sabıkı Hüseyin Hilmi Paşa”, s. 81.
16 İsa Doğan, “Zeydiyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu
(13-15 Şubat 1993), İlmi Neşriyat, İstanbul, 1993, s. 557-588; Yemen’deki çeşitli
tarihlerde yapılan isyanlar hakkında bakınız Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, Çev. Süheyl
İzzet Furgaç, Nehir Yayınları, İstanbul 1992, s. 87-89.
260 YAHYA YEŞİLYURT
etkili olmuştur. Çünkü Yemen’deki birçok kabilenin bulunması ve bunlar
arasındaki kan bağının güçlü bir sosyal yapı arz etmesi, lider özellikli kişilerin ön
plana çıkmasına neden olmuştur. İmam denilen bu kişiler de, kabile hayatı
nedeniyle, Yemen’in idari yapılanmasında ön plana çıkmışlardır. Bu kişilerin
ihtiras ve arzuları zaman zaman Osmanlı Devleti ile bölge insanını karşı karşıya
getirmiştir. Bazı zamanlar da Osmanlı Devleti’nin idarecilerinin yanlış
uygulamaları nedeniyle Osmanlı Devleti, Yemen’de sıkıntılar yaşamıştır.
1889 ve 1895 yıllarında Yemen’de iki ayrı isyan daha meydana gelmiştir. İlk
isyana karşı Ahmet Feyzi Paşa komutasında düzenli ve bilinçli bir askeri
müdahale yapılmış ve bu isyan bastırılmıştır. Diğer isyan ise İmam Hamidüddin
önderliğinde Zeydilerin ayaklanmasıyla meydana gelmiştir.17 İsyancıların
Yemen’in bazı bölgelerini ele geçirmeleri üzerine Yemen Valisi Ahmet Feyzi
Paşa merkezden yardım istemek zorunda kalmıştır.18 Durum ciddiye alınarak
Adana ve Akka yedek tugayları, Ferik Naim Paşa kumandasında buraya sevk
edilmiştir. İdarî tedbir olarak da Yemen Valiliği ve kumandanlığı birbirinden
ayrılmıştır. Hüseyin Hilmi Paşa, 21 Nisan 1898’de Yemen’e vali olarak
atanmıştır.19 Yedinci Ordu kumandanlığına ise Abdullah Paşa tayin edilmiştir.20
Hüseyin Hilmi Paşa, Yemen’e atanmadan önce, Adana Valiliği esnasında
Avusturya Konsolosluğu ile yaşadığı bir meseleden dolayı görevden alınmıştır.21
İstanbul’da görev beklemekteyken, II. Abdülhamit’in arzusuyla Yemen’e
görevlendirilmiştir.22 Hüseyin Hilmi Paşa’yı Padişah’a Arap İzzet Paşa tavsiye
etmiştir. Çünkü Ahmet Feyzi Paşa ile yapılan askerî harekâtta bir netice
alamayan Osmanlı Devleti, bu kez Yemen halkının gönlünü kazanarak bu işi

17 Metin Ayışığı, “Osmanlı’nın Son Vilayeti Yemen”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri,
C. III, Kısım III (4-8 Ekim 1999), Ankara 2002, s. 1992; II. Abdülhamit döneminde
meydana gelen bu isyanın önderi olan İmam Hamidüddin’in adı, o dönemde Sultan’ın
adıyla anılmaması için Şaki-i Mahud veya İmam-ı Mahud olarak anılmıştır. S. K. İrtem,
Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, s. 146.
18 Bakınız BOA., Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES.), 92/50; Rüştü Paşa, Ah
O Yemen’dir (Yemen Hatıratı), Haz. Faruk Yılmaz, Berikan Yayınları, Ankara 2004, s. 13.
19 BOA., İradeler Dahiliye (İ.DH.), 1354/1315-Za-47; DH. SAİDd., 25/9; Yıldız Perakende
Evrakı Posta ve Telgraf Nezareti Maruzâtı (Y.PRK.PT.), 17/82; Y.A.RES., 92/50.
20 Rüştü Paşa, Ah O Yemen’dir (Yemen Hatıratı), s. 14; Yedinci Ordu, 28 Mart 1873
tarihinde Yemen, Mekke ve Medine’de bulunan askerlerden oluşturulmuştu. Bakınız
BOA., Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.), 451/8.
21 Mersin’deki Avusturya fahri konsolosu Brazzafoli’nin, Osmanlı Devleti’nin
yasakladığı bir takım yayınları yurda soktuğu tespit edilmiştir. Bu fahri konsolos yurt
dışına çıkarılırken Avusturya bayrağı yere düşürülmüş ve olay, Avusturya ile Osmanlı
Devleti arasında diplomatik krize neden olmuştur. İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son
Sadrazamlar, C. III, Dergâh Yayınları, İstanbul 1982, s. 1658; ayrıca olayın çıkışıyla ilgili
bakınız İlhan Ekinci, “Ermeni Meselesinin Uluslararası Boyutuna Bir Örnek-Brazzafoli
Meselesi”, Ermeni Araştırmaları, S. 18, Ankara 2005, s. 89-94.
22 İnal, A.g.e., C. III, s. 1658.
HÜSEYİN HİLMİ PAŞA’NIN YEMEN VALİLİĞİ ve ONA YAPILAN SUİKAST 261
(OTAM, 34/Güz 2013)

yapmayı düşünmüştür. Bu tayinde Hüseyin Hilmi Paşa’nın Arap vilayetlerindeki
başarılı idaresi de etkili olmuştur.23
Hüseyin Hilmi Paşa’ya Yemen halkına iyi görünmek için sarık sarması ve
cübbe giymesi de emredilmiştir. Ayrıca sadece kendisi değil, kendisiyle birlikte
giden Islah Heyeti’ndeki üyelerin de bu hususa dikkat etmeleri söylenilmiştir.24
Bu tedbirin dışında adlî işlerin yoluna konulması, vergilerin düzenli toplanılması
ve halkın Osmanlı idaresine ısındırılması için gerekli önlemlerin alınması
istenilmiştir. Bu nedenle Heyet-i Islahiye ve Heyet-i Nasiha adında iki heyet de
Hüseyin Hilmi Paşa ile birlikte Yemen’e gönderilmiştir.25
Hüseyin Hilmi Paşa’nın valiliğe tayini ve Islah Heyeti’nin atanmasıyla ilgili
vükela mazbatasındaki yazıda;
“Yemen Vâliliği’nin Ordu-yı Hümâyun müşiriyetinden tefrîk ile mezkûr
vâliliğe Adana Vâlisi sabık Hüseyin Hilmi Efendi’nin ta'yinine ve idâre-i
mahalliyenin tanzîmi içün bir heyet-i ıslâhiyenin i'zâmına ve bunlara i'tâ edilecek
ta'limât müsvedde-i mahziyesinin heyet-i mezkûreye intihâb edilan zevâtın esâmîsini
mübeyyin pûsula ile beraber takdîmine dair encümen-i mahsûsdan bi’t-tanzîm 'arz-ı
'atebe-i 'ulyâ kılınan mazbata manzûr-ı 'âlî olarak keyfiyetin heyet-i bendegânemizce
dahi teemmülüyle kararının bâ-mazbata 'arzı hakkında şeref-müte'allik buyurulan
irâde-i seniyye-i hazret-i hilâfetpenâhîyi mübelliğ tezkere-i husûsiye mezkûr mazbata
ve müsvedde ile meyâne-i 'ubeydânemizde kırâat ve mütâla'a ve keyfiyet müzâkere
olundu. Encümen mazbata-i mütekaddimesinden müstebân olduğu üzere Yemen’de
zaman zaman ahvâl-i şûriş-iştimâlin tevâlî-i zuhûru muvâfık-ı dil-hâh-ı 'âlî bir
hüsn-i idâre tesis edememesinden ve mükerrer vergi almak gibi halkı dilgîr ve tebrîd
edecek i'tisâfâtın cereyânından neşet etmekte bulunduğundan ve bi’l-'umûm İslâm
olan Yemen ahâlîsinin makâm-ı celîl-i hilâfet-i 'uzmâya revâbıt-ı diniyyeleri takviye
ile idâreten asâr-ı 'adl ü merhamet-i cenâb-ı mülûkâne ira’e olunduğu halde
hükümet-i seniyyeye inkıyâd ve mütâva'atları hâsıl olmak tabi'î olduğundan Yemen
idâre-i mülkiyesinin ordû-yı hümâyun müşîriyetinden tefrîk ile vâliliğe münâsib bir
zâtın intihâbı ve vilâyetin idâresince her türlü sû-i isti'mâlâtın men' ile intizâm-ı
hâlin istikrârına ve ahâlînin celb ve temîn-i efkârına ve mülkî ve mâlî îcâb eden
teşebbüsâtın icrâsına memûren erbâb-ı kifâyet ve liyâkatdan ve 'afîf ve mütedeyyin
zevâttan mürekkeb bir heyetin Yemen’e i'zâm olunmak üzere bi’l-intihâb esâmisinin
'arz-ı 'atebe-i 'ulyâ kılınması ve enzâr-ı ahâlide melûf oldukları elbisenin memûrin-i
hükûmetçe iktisâsı hüsn-i tesîri mûcib olacağından…”26
diye belirtilerek, valinin ve heyetin seçiminden ve giyeceği kıyafetten
bahsedilmektedir.
Islah Heyeti; Evkaf Teftiş Mahkemesi müsteşarı Hüseyin Hüsnü Efendi,27
Beytülmal Müdürü Hüsnü Efendi,28 Debre Müftüsü Yunus Zühdî, Maliye

23 S. K. İrtem, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, s. 145.
24 A. Şeref, “Viyana Sefir-i Sabıkı Hüseyin Hilmi Paşa”, s. 66.
25 BOA., Y.A.RES., 92/50.
26 BOA., Y.A.RES., 92/50.
27 BOA., İradeler Hususi (İ.HUS.), 64/1315-Z-15.
28 BOA., İ.HUS., 74/1316-Z-62.
262 YAHYA YEŞİLYURT
Meclis azasından Cemaleddin Bey, Adliyeden Feyzullah Efendi,29 sonradan vaiz
olarak katılan Bağdatlı Zühavizâde Cemil ve Sükûtizâde Seyyid Mehmed Efendi
gibi kişilerden oluşturulmuştur.30 Nasihat Heyeti ise Şeyh Ebülhûda’nın oğlu
Hasan Halid Bey, Ferik Mustafa Paşa, Binbaşı Yümnî Bey, Şeyh Nasır Efendi
gibi kişilerden oluşturulmuştur.31
Hüseyin Hilmi Paşa ve Islah Heyeti’ne Verilen Talimat
Talimatın ana amacı, Yemen halkının Osmanlı Devleti’ne ısındırılmasıdır.
Bunun yanı sıra İslamî değerler ön planda tutularak, halkın Padişah’a olan
bağlılığının da artırılmasıdır.32 Bu amacı gerçekleştirmek için de şu talimatlar
verilmiştir:
-Osmanlı idaresinin uygulandığı Yemen’de heyetin başlıca vazifesi idarî,
mülkî ve adlî bir takım suiistimallerin önüne geçmektir.
-Yemen’de askerî, idarî, mülkî ve malî görevlilerin yeniden tespit edilmesi
sağlanacaktır. Bu kişilerin de kanunlara riayet etmesinde azami gayret
gösterilmesi istenilmiştir. Kanuna aykırı kim davranıyorsa tespit edilip,
haklarında gerekli muamelenin yürütülmesini gerçekleştirmektir.
-Adlî işlerin sağlıklı bir şekilde yürütülmesi için gerekli tedbirlerin alınması
istenilmiştir.
-O güne kadar, Yemen’de yürürlükte olan kanun maddelerinden
hangilerinin Yemen’e uygun olup olmadığının tespit edilmesi, burada
uygulanmayan maddeler varsa gerekçeleri ve Yemen’de ne tür adlî tedbir
uygulanması gerektiğinin bildirilmesi söylenmiştir.
-Gerekli vergi düzenlenmesi yapılacak ve halktan geliri ölçüsünde akçe
alınacaktır. Bir kişinin gelirinden fazla vergi kesinlikle alınmayacaktır.
-Bir işte çalıştırılan ve faydası görülen Yemenlilerin taltif edilmesi ve diğer
insanların da buna özendirilmesinin sağlanacaktır.
-Ticaret ve ziraatın geliştirilmesi için devlet teşebbüsünde şirketler
kurulması ve nakliyenin hızlandırılması için demiryolu inşa edilmesi
sağlanacaktır. Ayrıca Rüşdiye Mektepleri gibi bir takım eğitim ve öğretime

29 BOA., İ.HUS., 74/1316-Z-74.
30 S. K. İrtem, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, s. 147; İbnülemin’e göre bu
heyette Evkaf Teftiş Mahkemesi müsteşarı Hüsnü Efendi, Beytülmal Müdürü Hüsnü
Efendi, Drama Mutasarrıfı Yunus Vehbi Efendi, Maliye meclis üyesi Hıfzı Efendi, Şam
Bidayet mahkemesi başkanı Feyzullah Efendi, Maarif meclisi üyesi Cemal Efendi gibi
şahsiyetler bulunmaktaydı. Bakınız İ. M. K. İnal, Son Sadrazamlar, C. III, s. 1659; ayrıca
BOA., Dahiliye Mektubî Kalem (DH.MKT.), 493/16; İ.HUS., 75/1317-M-28; İ.HUS.,
71/1316-Ş-47; BOA, DH.MKT., 2190/88.
31 S. K. İrtem, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, s. 147; Atıf Paşa, Yemen
Tarihi, C. 2, Şirket Matbaası, İstanbul 1326, s. 208.
32 BOA., İ.DH., 1354/1315-Z-61.
HÜSEYİN HİLMİ PAŞA’NIN YEMEN VALİLİĞİ ve ONA YAPILAN SUİKAST 263
(OTAM, 34/Güz 2013)

yönelik gelişmelerin yapılabilmesi için gerekli alt yapı projelerinin yapılarak
İstanbul’a sunulması istenilmiştir.
-Yemen’deki Jandarma Alayları genellikle Yemen halkından alınan
askerlerden ibarettir. Aynı şekilde Zaptiye olarak da, yerli halk istihdam
edilmelidir. Yemen’de asayişin sağlanmasında, Yemenlilerin teşviki için Yemen
Valiliğiyle ortak çalışmalar yürütülmesi arzu edilmiştir.33
Bu talimatlar dışında ayrıca heyetin gerekli gördüğü hususlar olursa bunları
da uygulamaya koymaları yolunda onlara yetki verilmiştir.34
Bazı hatırat ve basılı eserlerde Yemen Islah Heyeti’ne sadece elbise
giydirilerek Yemen’e gönderildiğinden bahsedilmektedir. Sarık ve cübbeden
oluşan bu elbisenin talimatın ilk maddesi ve gereği olduğu söylenilmekte ve
eleştirilmektedir. Örneğin İrtem eserinde:
“Hüseyin Hilmi Paşa, Padişah’ın bizzat verdiği talimat gereğince
işe, ıslahata başlamıştı. Ancak on beş gün geçer geçmez anlaşıldı ki
elbise değiştirmek iyi değil fena tesir hâsıl etmişti.”35
diye bahsetmektedir. Fakat yukarıdaki talimatlardan da anlaşılacağı üzere
talimatın ilk maddesi elbisenin değiştirilmesi değildir. Islah Heyeti’ne verilen ilk
talimata bakıldığında, Yemen’de yaşanan yolsuzlukların önlenmesi ve oradaki
halkın Osmanlı İdaresi’ne ısındırılması için çalışılması olarak gözükmektedir.
Kıyafet meselesinin talimattan ziyade tebdil ve tedbir olarak düşünülmesi daha
uygun gözükmektedir. Yemenlilerin sevgisini kazanmak adına uygulanması
önerilmiştir.36
Islah Heyeti çalışmalarına başladıktan birkaç ay sonra heyetteki bazı
üyelerin Yemen’in havasına alışamadıkları ve hastalandıkları görülmüştür.
Örneğin Mahkeme-i Teftiş-i Evkaf müsteşarı Hüseyin Hüsnü Efendi, 27 Nisan
1898 tarihinde rahatsızlanmış ve İstanbul’a geri dönmüştür.37 Yine üyelerden
Cemal Efendi’ye de 24 Mayıs 1899 tarihinde tedavi için İstanbul’a gitmesine izin
verilmiştir.38 Diğer üyelerden Beytülmal Müdürü Hüsnü Efendi ve Hıfzı Bey de

33 BOA.,Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.), 6/22.
34 BOA., Y.A.RES., 92/50.
35 S. K. İrtem, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, s. 147.
36 BOA., Y.A.RES., 92/50; Bu sarık ve cübbe giyilmesi 1904 yılında Tevfik Bey’in Yemen’e
vali olarak atanmasıyla kaldırılmıştır. Bununla ilgili Tevfik Bey, “…bu kıyafet, benden hayli
müddet evvel Hüseyin Hilmi Paşa’nın valiliği zamanında, oraya gönderilmiş bulunan Heyet-i Islâhiye’nin
gösterdiği lüzum üzerine veya doğrudan Sultan Hamid’in tensibiyle kararlaştırılmıştı… Ben İstanbul’dan
ayrılırken elbise hakkında bir ihtar almadığım ve zaten bu kararın modası geçtiği için kıyafet
değiştirmedim… Benden sonra gelen bütün memurlar hep sarıksız ve cübbesizdiler.” diye
bahsetmektedir. Bakınız Tevfik Biren, II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Hatıraları, C. 1,
Haz. Fatma Rezan Hürmen, Pınar Yayınları, İstanbul 2006, s. 312.
37 BOA., Yıldız Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS.), 418/33; İ.HUS., 64/1315-Z-15.
38 BOA., Y.A.HUS., 395/86; İ.HUS., 75/1317-M-28; DH.MKT., 2219/70.
264 YAHYA YEŞİLYURT
rahatsızlanarak geri dönmüşlerdir.39 Bağdatlı Zühavizâde Cemil ve Sükûtizâde
Seyyid Mehmed Efendiler de sonradan sağlık sorunları nedeniyle İstanbul’a
dönenler arasındadır.40
Hüseyin Hilmi Paşa’nın Yemen’de Aldığı Tedbirler
Hüseyin Hilmi Paşa ve beraberindeki Islah Heyeti kendilerine verilen
talimatlar uyarınca Yemen’e giderek, orada Osmanlı idaresini güçlendirmek için
çalışmalar yapmışlardır. Yemen’de Yedinci Ordu Komutanı Abdullah Paşa
askerî işleri, Hüseyin Hilmi Paşa ve Islah Heyeti de daha çok idarî işleri
yürütmüşlerdir. Yemen’in büyük bir coğrafya olması oradaki çalışmaların da
zorluğunu ortaya koymaktadır. Ancak Hüseyin Hilmi Paşa ilk olarak,
talimatlarda da bahsedildiği üzere idarî bazı isteklerde ve düzenlemelerde
bulunmuştur. Hüseyin Hilmi Paşa’nın idarî isteklerinden biri, Yemen kıtasının
büyük bir coğrafya olması nedeniyle dört vilayete ayrılmasıydı.41 29 Ağustos
1899 tarihinde yaptığı bu öneriye, ancak 29 Mart 1903 tarihinde, Yemen’in
gelirinin giderlerini karşılamadığı gerekçesiyle dörde bölünemeyeceği cevabı
verilmiştir.42 Dolayısıyla bu isteği gerçekleşmemiştir. Hüseyin Hilmi Paşa’nın bir
diğer icraatı ise görevini kötüye kullanan devlet memurlarını görevlerinden
azletme ve yerlerine yenilerini atama olmuştur. Örneğin Yemen Vilayeti Zabtiye
Alayı Birinci Merkez Tabur ağası Muhammed Haşim Efendi’nin görevini
yapmadığı tespit edilmiştir.
“Yemen Vilâyeti Zabtiye Alâyı’nın Birinci Merkez Tabur Ağası
Muhammed Hâşim Efendi’nin irtikâb ve irtişâ ile nazar-ı nâsda fevka’l-'âde sû-i
şöhret ve nefret kazandığı tahkikât ve şikâyât-ı vâkı'adan müstebân olmuş...”43
Bunun üzerine Hüseyin Hilmi Paşa ve Islah Heyeti, Seraskerliğe müşterek
bir yazı yazarak M. Haşim Efendi’nin yerine Yemenli Muhammed Abdullah’ın
atanmasının daha uygun olacağını belirtmişlerdir.44 Zaten verilen talimatlardan
biri de Yemenlilerden gerekli görülen kişilerin devlet işlerinde istihdam
edilmesiydi. Aynı zamanda böyle kötü işlerle ünlenmiş bir kişinin işine devam
ettirilmesinin, oradaki halkın devlete olan bakışını olumsuz yönde etkileyeceği
düşünülmüştür. Muhammed Haşim Efendi, bu görevine 14 Haziran 1897
tarihinde atanmıştı.45 Ancak Yemen’deki bazı kabilelerle de ilişki içerisine

39 BOA., İ.HUS., 74/1316-Z-62; DH.MKT., 493/16; DH.MKT., 2237/87; Y.A.HUS.,
395/11; Y.A.HUS., 420/2.
40 BOA., Y.A.HUS., 392/39.
41 BOA., İ.DH., 1367/1317-R-10; Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı Bölümü
(Y.MTV.), 208/9; Hüseyin Hilmi Paşa’ya göre Irak’tan hem nüfus hem de coğrafya
olarak büyük olan Yemen, tek bir vilayet olarak idare edilmemelidir. Atıf Paşa, Yemen
Tarihi, C. 2, s. 216.
42 Bakınız BOA., Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Umûm Vilâyetler Tahrirâtı (Y.PRK.UM.), 62/74.
43 Bakınız BOA., Y.MTV., 180/140.
44 BOA., Y.MTV., 180/140.
45 BOA., İ.HUS., 54/1315-M-33.
HÜSEYİN HİLMİ PAŞA’NIN YEMEN VALİLİĞİ ve ONA YAPILAN SUİKAST 265
(OTAM, 34/Güz 2013)

girerek, onları Osmanlı Devleti’ne karşı isyana teşvik ettiği anlaşılmıştır.
Dolayısıyla 10 Ekim 1898’de Muhammed Haşim Efendi görevinden alınarak
yerine Yemenli Muhammed Abdullah Efendi, rütbesi de artırılarak Merkez
Tabur ağası olarak tayin edilmiştir.46
Bu konuyla ilgili olarak daha başka yargılama ve görevden alınmalar da
gerçekleşmiştir. Yukarıda örnek vaka olarak sunulanın dışında da gelişmeler
olmuştur.47 Islah Heyeti’nde yazı işleriyle görevli Hasan Efendi, vazifesini
kötüye kullanmaktan dolayı görevinden alınmış ve önceki görevlerinde de aynı
şekilde davrandığı için bir daha vazife almaması şartıyla Hasan Efendi’ye görev
verilmemesi kararlaştırılmıştır.48 Görevden alınan memurlar hakkında
soruşturma yapılması için bir de görevli atanmıştır. Nitekim 28 Aralık 1899
tarihinde Islah Heyeti tarafından, görevlerinden açığa alınan memurlar hakkında
soruşturma yapılması için Şûrâ-yı Devlet mustantiklerinden Salim Efendi,
Yemen’e tayin edilmiştir.49 Bu idarî tedbirler hakkında, Rüştü Paşa, yapılan
icraatlar ve neticesinden şöyle bahsetmektedir:
“Kendisinden şüphesi olan memurlara korku düştü. Yeni gelen memurlar da
istikâmetlerini muhafaza ettiler. Bu halin bir tesiri görüldü. Vâli ve Islâh Heyeti
iffet sahibi olduklarından, iffetli memurun ve düzgün çalışmanın kıymeti arttı.”50
H. Hilmi Paşa sadece kötü hal ve hareketi görülen idareci ve memurlara
karşı tedbir almakla kalmamıştır. Aynı zamanda görevini layıkıyla yerine getiren
kişiler hakkında da onların terfi ettirilmeleri ve takdir edilmeleri için merkeze
yazılar göndermiştir.51 Talimat gereği devlete faydası görülen kişilerin
ödüllendirilmesi uygun görülmüştür. 24 Ocak 1900 tarihinde Hudeyde
yakınlarında Midi denilen sahil kesimindeki kabileler isyan etmişler ve Hudeyde
Mutasarrıfı Nusret Paşa bu kabilelere karşı önlem almıştır. İsyancı kabileler yola
getirildiği gibi burada gümrük idaresi de kurulmuştur. Yemen sâdâtından
Ahmed Şerâî Paşa’nın da bu isyanın bastırılmasında büyük gayretleri görüldüğü
için her iki şahsın taltif edilmeleri istenilmiştir.52 Yine devlete yararlılığı görülen
kişilerin hayatlarını kaybetmesi üzerine aileleri de yüz üstü bırakılmamıştır.
Devlete yararlılığı görülen Yemenli herhangi bir kişi hayatını kaybettiği zaman

46 BOA., Y.MTV., 180/140.
47 Örneğin Zemar kazası kaymakamı Mustafa Necati görevinden alınarak yargılanmıştır.
Bakınız BOA., İ.DH., 1372/1317-L-24; yine Yemen’de İbb kazası kaymakamı Emin
Bey, Yemen Vilayeti İdare Meclisi’nde tutuklanarak muhakeme edilmiştir. Detay için
bakınız BOA., İ.DH., 1382/1318-Z-11.
48 BOA., DH.MKT., 2236/57.
49 BOA., İ.DH., 1370/1317-Ş-31.
50 Rüştü Paşa, Ah O Yemen’dir (Yemen Hatıratı), s. 118.
51 BOA., DH.MKT., 2230/7.
52 BOA., Y.PRK.UM., 49/63; Aynı şekilde Udeyn kazası Şeyhü’l-Meşayihi Ali Paşa’nın
oğlu Şeyh Abdullah’ın iyi hizmetlerinden dolayı taltif edilmesi teklif edilmiştir. Bakınız
BOA., DH.MKT., 545/69.
266 YAHYA YEŞİLYURT
ailelerine, örnek oluşturması bakımından maaş bağlanılması için girişimlerde
bulunulmuştur.53
Talimatlardan yola çıkılarak askerî bir takım tedbirler de alınmıştır. Yemen
Zabtiye Alayı’nın jandarma olarak düzenlenmesi için 1898’de çalışmalar
başlatılmıştır. 21 Mayıs 1899 tarihinde ise Yemen’de Jandarma Alayı teşkil
edilmiştir.54 Yemen’de istikrarı sağlamak amacıyla Yemenlilerden zabıta
istihdam edilmesine çalışılmıştır. Ancak bunların güvenilir olmasına özen
gösterilmiş ve rütbe olarak da en fazla yüzbaşılığa kadar yükselmelerine izin
verilmiştir.55 Ayrıca isyancılara karşı tedbir almak ve Yemen’in güvenliğini
sağlamak için Nizamiye Taburlarındaki asker sayısı artırılmıştır.56 Sayısı artırılan
taburlarla isyana kalkışan kabileler üzerine harekete geçilmiş ve bu askerî
tedbirler sayesinde başarı sağlanmıştır. Özellikle de Hicaz ve Asir taraflarındaki
taburlar Yemen’e getirtilmiştir.57 Bunların dışında Redif taburları da Yemen’e
gönderilmiştir.58
Bu yıllarda (1898-1902) isyana katılanlar için de tedbirler alınmıştır. İsyancı
Yemenliler ya Rodos Adası’na sürgün edilmişler yahut da Trablusgarb’da
oluşturulan bir fırka için gönderilmişlerdir.59 1898 yılında tutuklanan asi
Yemenliler, Hudeyde’den devlete ait vapurlarla sevk edilmişlerdir. Trablusgarb’a
gidecek olanlar önce Çanakkale’ye, daha sonra da Trablusgarb’a
gönderilmişlerdir. Bazıları ise Rodos Adası’nda ikâmete tabii tutulmuşlardır.60
Nitekim Hüseyin Hilmi Paşa’nın üstün gayretleri ve görevini layıkıyla
yerine getirmesinden dolayı 31 Mayıs 1899 tarihinde kendisine vezirlik rütbesi
tevcih edilmiştir.61 H. Hilmi Paşa ise kendisine gösterilen teveccüh ve ihsandan
dolayı Padişah’a teşekkür ettiğini bildiren bir telgraf göndermiştir.62 Hüseyin
Hilmi Paşa’nın terfi ettiğini ve vezirliğe atandığını bildiren fermanı Yemen’e
götüren Binbaşı Seyyid Ahmed bin Muhammed, Yemen’in Hüseyin Hilmi

53 Kevkeban Emirliği’nde bulunan Seyyid Ahmed bin Şerafettin Efendi’nin ailesine
maaş bağlanması hususunda Hüseyin Hilmi Paşa ve Islah Heyeti’nden Muhammed
Hıfzı, Yunus Zühdü, Hüseyin Hüsnü imzalı yazı için bakınız BOA., Y.MTV., 214/38.
54 BOA., A.MKT.MHM.,683/30; İradeler Askeri (İ.AS.), 28/1317-M-11; Dahiliye Tesri-i
Muamelat ve Islahat Komisyonu Islahat (DH.TMIK.S.), 24/59.
55 BOA., DH.MKT., 2103/10.
56 BOA., İ.HUS., 75/1317-M-50.
57 BOA., Y.MTV., 186/54.
58 BOA., DH.MKT., 2174/63.
59 BOA., DH.MKT., 2109/17, 2117/8, 2117/91.
60 BOA., DH.MKT., 2163/89, 2120/79, 2120/101; Rodos’ta yaşayan Yemenliler
hakkında bilgi için bakınız Ali Fuat Örenç, Yakındönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada,
Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 2006, s. 253-258.
61 BOA., İrade Taltifat (İ.TAL.), 176/69; İ.DH., 1365/1317-S-10.
62 BOA., Y.PRK.UM., 46/50.