Table Of Content

Czesc i ¦ Wprowadzenie ¦ Fonetyka ¦ Fonologia ROZDZIAL I. Wprowadzenie do nauki o jezyku 1. GRAMATYKA JAKO NAUKA O JEZYKU § I. Przedmiot gramatyki. Gramatyka - szeroko rozumiana -jest nauka o budowie i funkcjonowaniu jezyka. Gramatyka bada i opisuje strone dzwiekowa jezyka, jego zasób morfologiczny i leksykalny, ustala reguly budowy wyrazów oraz laczenia ich w wypowiedzi. § 2. Dzialy gramatyki. W obrebie gramatyki wyróznia sie kilka dzialów. W zaleznosci od zakresu badan i przyjetych metod badawczych gramatyke dzieli sie na opisowa, normatywna, historyczna i porównawcza. 1) G r a m a t y k a opisowa zajmuje sie badaniem i opisem funkcjonowania jezyka na pewnym etapie jego rozwoju. Gramatyka opisowa ustala reguly jezyka, nie wdajac sie w wyjasnianie ich genezy. 2) G r a m a t y k a normatywna, opisujac istniejacy stan jezyka, równoczesnie podaje normy poprawnosciowe zgodne z tym stanem. 3) Gramatyka historyczna bada, opisuje i wyjasnia zmiany, jakie dokonaly sie w okreslonym jezyku na róznych etapach jego rozwoju. 4) G r a m a t y k a porównawcza bada i opisuje fakty kilku jezyków i na tej podstawie ustala zaleznosci genetyczne miedzy poszczególnymi jezykami, stopien ich pokrewienstwa oraz ich najdawniejsza postac. Przedmiotem niniejszego opracowania jest gramatyka opisowa wspólczesnego jezyka polskiego. W zaleznosci od tego, co jest obiektem badan i opisu, w obrebie kazdego z wymienionych wyzej dzialów gramatyki wyróznia sie nastepujace czesci: l)Fon etyke (i fonologie) badajaca dzwiekowa strone jezyka; 2) morfologie, zajmujaca sie budowa wyrazów (slowotwórstwo) oraz ich odmiana (fleksja); 3) s k l a d n i e, zajmujaca sie regulami laczenia wyrazów w wypowiedzenia; 4) leksykologie, zajmujaca sie analiza funkcjonalna i semantyczna slownictwa. Gramatyka w wezszym rozumieniu obejmuje wylacznie morfologie i skladnie. 2. POJECIE ZNAKU JEZYKOWEGO § 3. Istota znaku. Znak mozna okreslic jako przedmiot lub zjawisko, które symbolizuje inny przedmiot lub zjawisko. Znak, dzialajac na jeden ze zmyslów, wywoluje w umysle pojecie symbolizowanego przez ten znak przedmiotu. Znaki moga dzialac na zmysl wzroku (np. plansza na ekranie telewizora jest znakiem okreslonej audycji, a czarna flaga na plazy - znakiem zakazu kapieli), sluchu (np. pierwsze takty poloneza Chopina sa znakiem programu T Polskiego Radia), powonienia (np. zapach dymu jest znakiem plonacego w poblizu ogniska), dotyku (np. uscisk dloni moze wyrazac rózne uczucia: moze byc znakiem przyjazni, wspólczucia, solidarnosci itp.), smaku (zmieniony smak produktu zywnosciowego jest znakiem, ze ulegl on zepsuciu), itd. Wszystkie otaczajace nas i dzialajace na nasze zmysly znaki mozna podzielic na naturalne i umowne. § 4. Znaki naturalne i umowne. l)Znaki naturalne (symptomy, oznaki) sa polaczone z symbolizowanymi przez nie przedmiotami lub zjawiskami zwiazkiem przyczynowo-skutkowym. Podstawa ich jest biologiczna. Powstaja jako skutek istnienia lub dzialania jakiegos zjawiska, które stanowi ich przyczyne. Znaki tego typu nie maja swiadomego nadawcy, gdyz nie sa nadawane przez czlowieka. Sa wiec niezamierzone i interpretowane przez ludzi jako symptomy okreslonych zjawisk na podstawie doswiadczenia. Sa znakami tylko dlatego, ze dzieki ich regularnej powtarzalnosci odbiorca kojarzy ich wystepowanie z okreslonymi zjawiskami. Znaki naturalne sa jednokierunkowe, gdyz maja jedynie odbiorce (czlowieka), natomiast brak im swiadomego nadawcy. Przekazywana przez nie informacja idzie wiec w jednym kierunku: jest odbierana, nie bedac nadawana. Do znaków naturalnych mozna zaliczyc np. ciemne chmury i grzmot jako znak nadciagajacej burzy, slady stóp odcisnietych na piasku jako znak przejscia kogos, podwyzszona temperature ciala jako znak choroby itd. 2) Znaki umowne (konwencjonalne) sa tworzone przez ludzi swiadomie w celu symbolizowania, czyli reprezentowania w uproszczony sposób, pewnych zjawisk otaczajacego nas swiata. Znaki umowne powstaja na podstawie okreslonej umowy (konwencji) spolecznej, która zaklada, ze sa one znane wszystkim uzytkownikom i jednakowo przez nich interpretowane. Znaki umowne sa dwukierunkowe, zwrotne. Maja bowiem okreslonego nadawce, tj. tego, kto wytwarza, „nadaje" dane znaki, oraz adresata, tj. tego, do kogo dany znak jest kierowany, „adresowany". Adresat, który odbierze okreslony znak i wlasciwie go zinterpretuje, staje sie odbiorca. Nadawca i odbiorca moga sie mieniac rolami, przekazujac sobie nawzajem rózne znaki, które moga w Len sposób plynac w dwóch kierunkach: od nadawcy do odbiorcy i na odwrót. Wsród znaków umownych wyróznia sie ikoniczne i symboliczne. 1) Znaki ikoniczne powstaja w oparciu o rzeczywiste podobienstwo do symbolizowanych przez nie zjawisk. Podobienstwo to moze przybierac rózne postacie: od maksymalnej dokladnosci (fotografia, realistyczny obraz, rysunek jakiegos obiektu), poprzez stadia posrednie (róznego rodzaju rysunki i obrazy), do ujec schematycznych (np. znaki drogowe: „przejscie dla pieszych", „dzieci", „uwaga na zwierzeta gospodarskie", „zakaz wyprzedzania"). 2) Znaki symboliczne sa czysto konwencjonalne i nie maja naturalnego zwiazku z symbolizowanymi zjawiskami. Mozna do nich zaliczyc np. znak drogowy „droga z pierwszenstwem przejazdu", swiatla na skrzyzowaniu ulic, znak przeczenia w postaci poruszania glowa w kierunku poziomym i in. Zbiór znaków tworzacych system, tj. taki uklad, w którym kazdy z elementów pelni scisle okreslona funkcje i pozostaje w okreslonej relacji do innych elementów tego ukladu, nazywa sie kode m. Kodem jest np. system znaków drogowych, kolejowych, morskich. § 5. Znak jezykowy. Szczególnym rodzajem znaków umownych sa wyrazy -dzwiekowe znaki jezykowe. Znak jezykowy-podobnie jak inne znaki konwencjonalne - charakteryzuje sie forma i znaczeniem. Na jego forme sklada sie dzwiek (np, w wypadku spójników /, a) lub szereg dzwieków mowy nastepujacych po sobie w scisle okreslonej kolejnosci. Znaczenie, czyli tresc wyrazu jako znaku jezykowego, polega na symbolizowaniu przez ten znak jakiegos fragmentu rzeczywistosci: przedmiotów (czlowiek, kot, clom), pojec (mysl, gniew, radosc), czynnosci i stanów (chodzic, spoc), cech (bialy, dobry), ilosci (piec, siedemdziesiat), emocji (ach!, oj!, do licha!), stosunków miedzy elementami tekstu (/, oraz, albo, gdyz), § 6. Wyraz i desygnat. Wyrazy nie sa znakami przedmiotów, czynnosci, cech itd. lecz - ich pojec. Wyraz ksiazka np. nie oznacza zadnej konkretnej ksiazki, bo ksiazka „w ogóle" nie istnieje. Sa tylko rózne ksiazki: drukowane i rekopismienne, grube i cienkie, jedno- lub wielotomowe, beletrystyczne, naukowe, przeznaczone dla dzieci lub do nauki, oprawne w plótno, pólskórek, papier itp. A zatem wyraz ksiazka oznacza pojecie pewnej liczby zlozonych, zbroszurowanych i oprawionych arkuszy papieru zadrukowanych jakims tekstem, wyabstrahowane z wszystkich konkretnych ksiazek, jakie kiedykolwiek istnialy lub istnieja. Pojecia symbolizowane przez wyrazy sa desygnatami danych wyrazów. Desygnatem wyrazu nie jest wiec przedmiot, lecz pojecie przedmiotu. Miedzy wyrazami a ich desygnatami nie istnieja zadne naturalne zwiazki, dlatego np. brzmienie wyrazu ksiazka nie wynika ani z wielkosci czy ksztaltu jakiejkolwiek ksiazki, ani z jej przeznaczenia, ani z materialu, z jakiego zostala wykonana, ani z przekazywanych przez nia tresci. Pojecie zadrukowanych, zlozonych i oprawionych arkuszy papieru jest symbolizowane w jezyku polskim przez umowny znak jezykowy ksiazka - podobnie jak np. w jezyku niemieckim przez znak Buch, w angielskim przez book, francuskim przez livre, a w rosyjskim przez kniga - po prostu dlatego, ze kiedys ludzie mówiacy po polsku, niemiecku, angielsku, francusku i rosyjsku „umówili sie", ze okreslone pojecie beda nazywali wlasnie takim, a nie innym znakiem. 3. POJECIE JEZYKA § 7. Akt mowy i jego elementy. Porozumiewanie sie ludzi miedzy soba polega na przekazywaniu sobie nawzajem (czyli komunikowaniu) róznych tresci za pomoca znaków jezykowych. Kazdy znak jezykowy sklada sie z dzwieków mowy ludzkiej, a wiec przekazywanie tych znaków sprowadza sie do ich wymawiania, do mówienia, poslugiwania sie mowa. W trakcie komunikacji jezykowej dochodzi wiec do powstania aktu mowy, który przebiega w ten sposób, ze ktos, kto mówi, czyli nadaje komunikat - nazwiemy go nadawca- kieruje znaki jezykowe do kogos, komu chce przekazac pewne informacje - nazwiemy go odbiorca. Aby doszlo do aktu mowy, tj. aby odbiorca uslyszal i zrozumial to, co powiedzial nadawca, musza byc spelnione okreslone warunki. Nadawca i odbiorca musza znac i jednakowo rozumiec pewna liczbe znaków jezykowych, czyli miec wspólne slownictwo. Nadawca nie przekaze jednak odbiorcy zadnej informacji, kierujac do niego np. wyrazy dom, wzgó- rze, stac, na w podanej tu kolejnosci. Aby zostala przekazana okreslona tresc, podane wyrazy musza zostac uksztaltowane np. tak: Dom stoi na wzgórzu, albo Dom stal na wzgórzu, lub Domy stoja na wzgórzu, czy Domy stojace na wzgórzu. A wiec wyrazy bedace w tym wypadku abstrakcyjnymi symbolami: przedmiotów [dom, wzgórze), procesu {stac), stosunku (na), musza zostac odpowiednio uformowane i polaczone ze soba zgodnie z regulami znanymi zarówno nadawcy jak i odbiorcy. Znaki jezykowe polaczone ze soba zgodnie z regulami obowiazujacymi nadawce i odbiorce (oraz wszystkich mówiacych danym jezykiem) tworza tekst (komunikat, przekaz). Tak wiec trzecim - poza nadawca i odbiorca- elementem aktu mowy jest tekst, tj. kazdy skonczony i spójny przekaz slowny, który moze byc równy wyrazowi (Burza, Milcz!) lub skladac sie z zespolu odpowiednio uporzadkowanych wyrazów (Dom stoi na wzgórzu, Nadciaga burza). Tekst jest wytworem, który powstaje w procesie mówienia jako efekt ksztaltowania i laczenia znaków jezykowych - wyrazów. Wyzej wyrazy zostaly okreslone jako znaki desygnatów, czyli pojec okreslonych przedmiotów, czynnosci, cech itd. Tak rozumiany wyraz - nazwiemy go lcksemem - jest jednostka abstrakcyjna, wyuczona i zapamietana przez kazdego uzytkownika okreslonego jezyka. Leksemy - znaki jezykowe - realizuja sie, uzewnetrzniaja, w postaci konkretnych, wymawianych wyrazów, laczac sie w teksty w oparciu o reguly obowiazujace wszystkich poslugujacych sie nimi ludzi. Reguly te musza byc wspólne dla wszystkich mówiacych danym jezykiem. Jak ludzie dochodza do takich regul? Kiedy np. mala Basia poznaje mowe ojczysta, to dzieje sie to w ten sposób, ze dorosli kieruja do niej wielokrotnie szereg tekstów, które Basia z coraz lepszym skutkiem powtarza i zapamietuje. Beda to np. takie teksty: Basia pije mleczko. Kicia pije mleczko. Babcia pije mleczko. To jest tatus. To jest dziadzius. To jest piesek. To jest soczek. Kiedy Basia po wielokrotnym powtarzaniu tych (i wielu innych) tekstów w pewnym momencie zacznie na ich wzór tworzyc samodzielnie nowe teksty, np. Tatus pije mleczko. Dziadzius pije mleczko. Basia pije soczek. Babcia pije soczek. Piesek pije soczek, itd., to znaczy, ze wyabstrahowala z poznanych i zapamietanych tekstów regule: Zdanie oznajmujace = podmiot (rzeczownik w mianowniku) + orzeczenie (czasownik w 3, os. czasu terazniejszego) + dopelnienie (rzeczownik w bierniku), W ten sposób - zapamietujac abstrakcyjne znaki jezykowe, leksemy, oraz reguly ich uzycia w tekstach - Basia poznaje jezyk, czyli k o d, tj. zespól znaków (slownictwo) i regul laczenia tych znaków w teksty (gramatyke). Tak wiec czwartym elementem aktu mowy jest jezyk ¦-- kod. Mówienie, tworzenie tekstów (komunikatów, wypowiedzi) jest procesem konkretnym i indywidualnym, bo polega na artykulowaniu dzwieków mowy za pomoca ruchów narzadów mowy konkretnych osobników, indywiduów. Jezyk jako kod jest tworem abstrakcyjnym i spolecznym. Abstrakcyjnym - bo istnieje w postaci zbioru konwencjonalnych znaków i regul w umyslach poslugujacych sie nimi ludzi. Spolecznym - bo jest wspólny dla wszystkich czlonków danej spolecznosci jezykowej. Mówienie, czyli tworzenie tekstów i kod, czyli jezyk, stanowiac dwa aspekty mowy, sa ze soba nierozerwalnie zwiazane, gdyz jezyk jest wyabstrahowany z konkretnych tekstów, a kazdy tekst moze byc zbudowany tylko na podstawie okreslonego jezyka (kodu). Mówienie jest zawsze mówieniem o czyms, a wiec tekst zawsze dotyczy jakichs desygnatów, faktów, zdarzen. To, czego dotyczy tekst, co jest jego trescia, nazwiemy k o n t e k s t e m. Jest to piaty element aktu mowy. Aby nadawca mógl przekazac tekst odbiorcy, musi istniec miedzy nimi odpowiedni kontakt: czasteczki powietrza przekazujace drgania fali glosowej od ust nadawcy do uszu odbiorcy, drut telefoniczny, fale elektromagnetyczne przy przekazach radiowych i telewizyjnych. Kontakt miedzy nadawca a odbiorcajest szóstym elementem aktu mowy. Akt mowy polega wiec na tym, ze nadawca mówi do odbiorcy, czyli przekazuje mu tekst zbudowany zgodnie ze wspólnym dla nich jezykiem (kodem). Tekst dotyczy jakiegos ko n tekstu, tj. tego, co jest jego trescia, o czym sie mówi i moze byc przekazany tylko pod warunkiem istnienia kontaktu miedzy nadawca a odbiorca. Schematycznie mozna to przedstawic nastepujaco: KONTEKST TEKST NADAWCA -*- ODBIORCA JEZYK KONTAKT § 8. Funkcje jezyka. W poprzednim paragrafie stwierdzono, ze tekst + jezyk stanowia nierozerwalna calosc, gdyz teksty powstaja w oparciu o jezyk, który jest wyabstrahowany z tekstów. W ten sposób myslac o funkcjonowaniu nierozerwalnej calosci, jaka jest tekst + jezyk mozemy mówic o funkcjach jezyka realizowanego za posrednictwem i w postaci tekstów, lub o funkcjonowaniu tekstów realizujacych jezyk. Najwazniejsza i podstawowa funkcja tak rozumianej calosci, czyli jezyka reprezentowanego przez teksty, jest funkcja komunikatywna, polegajaca na przekazywaniu infonnacji na wszelkie mozliwe tematy. Ta nadrzedna funkcja realizuje sie w postaci szeregu funkcji czastkowych, uzaleznionych od stosunku calosci tekst + jezyk do kontekstu, nadawcy, odbiorcy, tekstu, jezyka, kontaktu. W stosunku do kontekstu jezyk za posrednictwem tekstu pelni funkcje symboliczna (reprezentatywna, informatywna, poznawcza), symbolizujac za pomoca znaków jezykowych polaczonych w teksty pewne fragmenty rzeczywistosci. W stosunku do nadawcy jezyk pelni funkcje ekspresy w na. Polega ona na uzewnetrznianiu przez mówiacego jego stanów emocjonalnych, wyrazaniu radosci, gniewu, zdziwienia, niepewnosci itp. W stosunku do odbiorcy jezyk pelni funkcje impresywna. Nadawca, poslugujac sie jezykiem, kieruje w tym wypadku do odbiorcy teksty, za któiych pomoca chce go o czyms przekonac, do czegos sklonic, cos na nim wymusic, uksztaltowac jego opinie itd. Jezyk + tekst w stosunku do samego tekstu pelni funkcje poetycka. Stosujac ja, mówiacy stara sie, aby tworzone przez niego teksty byly poprawne, staranne, estetyczne. W stosunku do samego siebie jezyk pelni funkcje metajezykowa. Najwyrazniej wystepuje ona w tekstach definicji i opisów jezyka. Wreszcie w stosunku do kontaktu jezyk pelni funkcje f a t y c z n a, polegajaca na nawiazywaniu lub podtrzymywaniu rozmowy miedzy mówiacymi. Omówione funkcje jezyka ilustruje ponizszy wykres: FUNKCJA SYMBOLICZNA (Kontekst) (Tekst) -«- FUNKCJA POETYCKA (Nadawca) -«- -? (Odbiorca) FUNKCJA FUNKCJA EKSPRESYWNA ^ (Jezyk) IMPRESYWNA FUNKCJA METAJEZYKOWA (Kontakt) FUNKCJA FATYCZNA 4. ZRÓZNICOWANIE WSPÓLCZESNEGO JEZYKA POLSKIEGO § 9. Czynniki sprawcze. Wspólczesny jezyk polski nie stanowi monolitu. Latwo zauwazyc, ze nie wszyscy Polacy mówia identycznie. Z drugiej strony ta sama osoba moze wyslawiac sie rozmaicie w róznych okolicznosciach. Róznice w mowie poszczególnych osób i grup spowodowane sa calym szeregiem czynników, z których najwazniejsze sa nastepujace: 1) C z y n n i k geograficzny (terytorialny). Róznice w mówieniu róznych osób moga byc uzaleznione od miejsca ich pochodzenia. Mowa mieszkanców wsi rózni sie od mowy mieszkanców miast. Chlop pochodzacy z Pomorza mówi nieco inaczej niz pochodzacy ze Slaska czy z Malopolski. Mieszkaniec Krakowa uzywa do okreslania niektórych desygnatów innych wyrazów niz mieszkaniec Poznania lub Warszawy. Róznia ich tez sposoby wymawiania polaczen niektórych dzwieków. 2) F o r m a wypowiedz i. Porozumiewac sie mozemy ustnie -jest to forma podstawowa, pierwotna, lub pisemnie -jest to forma wtórna. Kazda z nich ma charakteiystycznc cechy. Forma pisana jest zwykle staranniejsza dzieki temu, ze tekst pisany mozemy wielokrotnie poprawiac i korygowac, co nie jest mozliwe w wypadku tekstu mówionego. 3) Typ y kontaktu jezykowego i sytuacja komunikaty w n a. Wypowiedzi tej samej osoby moga sie róznic w zaleznosci od tego, z kim mówi: z rówiesnikiem, przyjacielem, czlonkiem rodziny, przelozonym, podwladnym itd., oraz - w jakiej sytuacji ma miejsce rozmowa: w domu, w urzedzie, szkole, uczelni, sklepie, na ulicy itd. Inaczej bowiem wyslawiamy sie w sytuacjach oficjalnych, np. w miejscu pracy referujac jakas sprawe przelozonemu, inaczej zas - w sytuacjach nieoficjalnych, np. w swobodnej rozmowie z kolega, który nas odwiedzil w naszym domu. 4) Czynniki socjalne. Na sposób organizacji tekstu wplywa równiez srodowisko, z którego sie wywodzi mówiacy, poziom jego wyksztalcenia, wykonywany zawód, wiek, plec. Ludzie wyksztalceni wyslawiaja sie inaczej niz analfabeci, a przedstawiciele róznych zawodów uzywaja w swoich srodowiskach specjalnych, czesto tylko im znanych, wyrazów i zwrotów. W swoisty sposób porozumiewaja sie ze soba przedstawiciele róznych grup wiekowych. 5) Cel w y p o w i e d z i. Na zróznicowanie mowy wplywa równiez cel, jaki przyswieca mówiacemu w trakcie przekazywania komunikatu. Inaczej ksztaltujemy wypowiedzi, gdy chcemy kogos o czyms poinformowac, a inaczej, gdy chcemy na kogos wplynac, wyrazic wlasne emocje itp. Tworzymy wówczas teksty, w których dominuje jedna z funkcji omówionych w § 8.