Table Of Content

“Azərbaycan məktəbi” 2013/4 AZƏRBAYCANDA MƏKTƏB KİTABXANALARININ İNKİŞAF TARİXİNDƏN Yusif Qazıyev pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Açar sözlər: kitabxana, kitabxanaçı, beşillik, qərar, sinifdənxaric, mütaliə. Ключевые слова:библиотека, библиотекарь, пятилетка, решение, внеклассное, чтение. Key words: library, librarian, five-year term, resolution, outofclass, reading. Ötən əsrin 20-ci illərində kitabxanalar laşdırır, təkmilləşdirir və yeni iş üsulları ya- özünün yeni mərhələsinə daxil oldu. 1929- ra dırdı. Mütaliənin səmərəli olması üçün 1933 və 1934-1938 illər məktəb kitab- mək təb kitabxanasında da müəyyən işlər xanalarının məhsuldar dövrü kimi qiy mət- aparılırdı. lən dirilməlidir. Bu qərarlarda ədəbiyyat dərslərinin Bu illərdə Azər bay canda məktəb mövqeyini yüksəltmək üçün mühüm və - kitab xanaları dövlət planı və büdcəsi əsa- zifələr irəli sürülürdü. Bu vəzifələrin yalnız sında sürətlə inkişaf etməyə başladı. Bu dərs lərin keçirilməsi ilə kifayət qədər dövr də kifayət qədər bədii uşaq ədəbiyyatı ödənilmədiyi göstərilirdi. Ona görə də və dərsliklər nəşr edildi. Təkcə 1929-cu ildə ədəbiy yat dərsləri üzrə sinifdənxaric müta- I və II dərəcəli məktəblər üçün Azərnəşr tə- liə nin təş kili barədə mətbuatda məqalələr rəfindən 50 adda 534000 nüsxə, 1930-cu ilin dərc edilirdi. Azər baycan SSR Elmlər Aka- 9 ayında isə 49 adda 693000 nüsxə dərs lik demiyasının hə qiqi üzvü olmuş F.Qasımzadə çap edilmişdir. “Məktəb dənxaric bədii qiraət haqqında” Bu dövrdə məktəb kitabxanalarına məqaləsində sinifdən xaric mütaliənin əhə- qarşı sında aşağıdakı vəzifələr dururdu: mü- miy yəti ilə bağlı qeyd edirdi ki, sinifdən xa- taliə vasitəsilə dərslərdə alınan bilikləri ric bədii əsərlərin şa gird lər tə rəfindən müta- geniş lən dirmək; şagirdlərdə əməyə mə həb- liəsi bir tərəfdən on ların ədə biy yatdan mə- bət oyat maq normaları tərbiyə etmək, eyni lumatlarını genişlən dirir, on lar da bədii zövq zamanda kitab üzərində müstəqil işləmək və bədii tərbiyəni yüksəl dirsə, digər tərəf- bacarıq ları nı, şagirdlərin fərdi istedad və dən..... məktəbdən xa ric mütaliənin siyasi qabiliy yətlə rini inkişaf etdirmək, onları əhəmiyyəti də vardır. ictimai həyata hazırlamaq və s. Müəllif məqalədə sinifdənxaric müta- 1929-cu ildə “Kitabxana işini yaxşı - liənin müəllimin ümumi iş planına daxil laş dırmaq haq qında”kı qərarda kütləvi ki - olmasını irəli sürürdü. O, oxucuların mütaliə tabxanaların uşaq lara necə xidmət etmələri gündəliyinin olmasını, kitabxana ların şa - müəyyən ləş dirilirdi. Qərarda 1929-1930-cu gird lərin bu işə cəlb olunmasını məs ləhət illərdə ki tab xanalrın nəzdində olan uşaq verir. Qeyd edir ki, şagirdlərin nə kimi əsər- şöbələri şəbəkəsinin ən azı 50 faiz artırıl - lər alıb oxu masına, əsərin hansı cəhətinə da- ması nəzərdə tutulurdu. ha çox fikir verdiyinə diqqət yetirmək lazım- Kitabxanaçılar öz iş üsullarını yaxşı - dır. O dövrdə sinifdənxaric mütaliənin 107 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi əhəmiy yətini göstərmək və onun təşkili işçiləri isə uşaqları həmin kitabxanaların işi məsələlərini işıqlandırmaqda bu məqalənin ilə tanış etməli; oraya vaxtaşırı ekskursiyalar çox böyük rolu və əhəmiyyəti olmuşdur. təşkil etməli, habelə əlaqəli şəkildə işləməyi Çox gözəl niyyətlə yazılmış bu fikirlər ön plana çəkməlidirlər, kitabxana hesabatı- 1940-cı ildə müəllif tərəfindən “Ədəbiyyatın nın statistik blanklarında uşaq ədəbiyyatının metodikası” kitabında qismən inkişaf miqdarını əksetdirən xüsusi qrafaların ol ma- etrdiril mişdir. Ədəbiyyatın tədrisi metodika- sını tələb edirdi; o, uşaq kitabxanalarını me- sının işlənməsi ilə əlaqədar olaraq nəşr todik mərkəz hesab edirdi. edilən vəsaitlərdə sinifdənxaric işlərə, o Məktəb kitabxanalarının kitab fondu- cümlədən mütaliənin təşkili metodikasına da nun zənginləşməsində ictimaiyyətin kömə- xüsusi yer verilirdi. Bu məsələ proqramlarda yini irəli sürmüşdür. da ildən-ilə xeyli yer tuturdu. Bir sözlə, bu Artıq yeni uşaq ədəbiyyatının yaran- məqalənin o vaxt sinifdənxaric mü taliənin ması genişlənirdi və məktəb kitabxana ları- metod və üsullarının formalaş masında nın kitab fondu daha da zənginləşirdi. 1936- böyük əhəmiyyəti və rolu olmuş dur. cı ilin aprelində Bakıda uşaq bədii ədə biy- 1 yanvar 1935-ci il məlumatına əsasən yatının sərgisi təşkil edildi. Sərgidə 70 tər- Azərbay canda 625 kitabxana olmuşdur. cümə kitabı, 15 dənə Azərbaycan yazıçı və Bunlardan 278-i kütləvi, 212-i məktəb və şair lərinin yazdığı yeni əsərlər nümayiş et- uşaq (bunlardan 42-i Bakıda), 135-i elmi- dirilirdi. Bu rəqəmlər az vaxt içərisində əldə kütləvi kitabxana idi. Bütün kitabxanaların edilmişdir. Belə ki, işin hazırlığı barədə qə- kitab fondu 4.541.211 nüsxə idi. 3.173 rar həmin ilin 13 yanvarında verilmişdir. ibtidai, yeddiillik və orta məktəbdə 488493 Lakin hələ də məktəb kitabxanalarının şagird olmuşdur. Mövcud kitabxanalar isə kitab fondu və kitabxana xidməti qənaət- lazımi səviy yədə deyildi. ləndirici deyildir. Məktəb kitabxanalarının 1935-ci il ərzində Azərbaycanın kitab fondunu artırmaq və uşaqlara kitab rayonlarında 20 yeni kitabxana yara dıl - xidmətinin keyfiyyətini yüksəltmək məqsə- mışdır. 1936-cı ildə isə rayonlarda daha 87 dilə “Məktəb kitabxanaları şəbəkəsinin mək təb kitabxanası təşkil edildi. genişləndirilməsi və onlar üçün ədəbiyyat Azərbaycan SSR XMK şagirdlərin nəşri haqqında” qərar qəbul edilmişdi. Bu mütaliəsinə ciddi rəhbərlik məq sədi ilə qərara əsasən bütün ibtidai, natamam orta və 1935-ci ildə məktəb kitabxanaları üçün 18 orta məktəblərdə kitabxanaların açılması maddədən ibarət təlimat hazırlayıb maarif üçün 2 milyon manat məbləğində pul müəssisələrinə göndərdi. buraxılmışdır. Təlimatda kitabxananın xidmət və Bu qərara uyğun olaraq Az.SSR Xalq metodiki işinin məzmunu göstərilirdi. Xid - Komissarlar Soveti 1937-ci il 17 may tarixli mət işləri: kitab dövriyyəsi, kitabların mü - “Məktəb kitabxanaları şəbəkəsinin genişlən- hafizə və istifadə qaydaları, kitabxana tex - dirilməsi və onlar üçün ədəbiyyat nəşri nikasının qoyuluşu haqqında təlimatlar və haqqında” yenidən 3177 saylı qərar qəbul mütaliə üçün tövsiyə siyahıları geniş məz - etdi. 13 maddədən ibarət olan bu qərarda munla izah edilirdi. əlaqədar təşkilatlara və idarələrə müvafiq Qarşıya məqsəd kimi qoyulmuşdu ki, tapşırıqlar verilirdi. məktəblilərin uşaq yaşlarından kütləvi Azərbaycan SSR Xalq Komissarları kitabxanalarından isti fadə etməyi bacarmalı, Sovetinin bu qərarı Bakı Xalq Maarif Şöbəsi müəllimlər, uşaq və məktəb kitabxanaları tərəfindən Bakıda maarif işçiləri evində 108 “Azərbaycan məktəbi” 2013/4 çağırılan müəllimlərlə kitabxana işçilərinin respublika nın məktəblərinə 2300 nüsxə geniş müşavirəsində, həmçinin şəhər və kitab gön dərdi. rayonlarda müzakirə edilmiş və məktəb Məktəb kitabxanalarının sayı miqdar- kitabxanalarının işinin yaxşılaşdırılması ca çoxaldı. 1935-ci ilin 1 yanvarında Azər- üçün konkret tədbirlər qəbul edilmişdir. baycanda uşaq və məktəb kitabxanlarının Yeri gəlmişkən, bütün bu tədbirlər sayı 212, kitab fondu isə 832744 nüsxə idisə, sayəsində artıq 1938-ci ilin yanvarın birinə 1938-ci ilin 1 iyununda yalnız məktəb ki- kimi respublikada kütləvi və məktəb tabxanalarının sayı 1628-ə, kitab fondu isə kitabxanalarının sayı 1.098-ə çatdırılmışdır. 386204 nüsxə idi. Bunlardan 43596 nüsxə 1939-cu ilin yanvarından 3.228-ə çatdı. kitaba malik 810 ibtidai məktəb kitabxanası, Həmin qərardan bir neçə ay sonra 188860 nüsxə kitaba malik 646 natamam Azərbaycan SSR Xalq Komissarlar Soveti orta məktəb kitabxanası, 153746 nüsxə işin icrasını yoxladı. Yoxlamadan aydın oldu kitaba malik 172 orta məktəb kitabxanası ki, bir çox idarə və müəssisələr, o cümlədən idi. Azərbaycan SSR XMK də qərarı lazımınca Azərnəşr Azərbaycanda 18 ildə 170 yerinə yetirmə-miş lər. Azərbaycan SSR milyon tirajla 1012 adda dərs kitabı və 23 Xalq Komissarları Soveti 1937-ci ilin no- milyon 50 min tirajla 852 adda pedaqogika yabrında yenidən “Məktəb kitab xanalarının və metodika ədəbiyyatı buraxmışdır. təşkilinə dair tədbirlər və onlar üçün Həmin ildə uşaq və ictimai kitab xana- ədəbiyyat nəşri haqqında” adlı qərar verdi. ların sayı isə 107-dən 158-ə çatmışdır. Qərarda işin pis təşkilindən və ona la zımınca Lakin arxiv materialından aydın olur yanaşılmamasından, Azərnəşr və Azərbay- ki, 1938-ci ilə qədər kitabxana işinə dair heç can SSR XMK-nın pis işindən danışılırdı. bir vəsait nəşr edilməmişdir. Bu qərar uşaq kitabxanaları ilə məktəb Lakin bu dövrdə də məktəb kitabxana- kitabxanaları, uşaq kitabxana işçilərilə larının işi tələb olunan səviyyədə deyildir. müəllim arasında sıx əlaqə yaradılmasına, Məktəb kitabxanalarının işinə rayon XMŞ, məktəb kitabxanaları üzərində rəhbərliyin məktəb direktorları zəif rəhbərlik edirdilər. artmasına və onlara metodik yardımın geniş- Yoxlamalardan aydın olur ki, bir çox lənməsinə, məktəb kitabxanalarının maddi rayonlar (Göyçay, Kəlbəcər, Qubadlı və s.) cəhətdən möhkəmlənməsinə və onun işinin məktəb kitabxanasının komplektləşdirilməsi keyfiyyətcə yaxşılaşmasına əhəmiyyətli üçün Azərkitabla müqavilə bağlamamışlar. dərəcədə kömək etmişdir. Bir çoxları isə (Cəbrayıl, Dəvəçi, Qax, 1937-ci ildə məktəb kitabxanalarının Quba, Nax çıvan, Nuxa, Sabirabad, Stepa- uşaq ədəbiyyatı ilə təmin olunması məqsə- nakert, Xaçmaz, Xızı, Jdanov və Yevlax) dilə 2 milyon manat vəsait buraxıldı. İlin müqavi ləni formal bağlamışlar. Yəni Azərki- sonunadək məktəb kitabxanalarının sayını taba heç bir qəpik dəyişməmişlər. Azərki- 3000-ə çatdırmaq və onlar 14 dildə 900.000 tabın kitabxana kollektoru məktəb kitabxa- nüsxə kitab verilməsi nəzərdə tutulurdu. nalarına az kitab ayırırdı. Bundan başqa Həmin ildə kitabxana kollektoru tə - kitabxanalar hələ məfkurəcə zərərli və rəfindən 43 rayonun məktəb kitabxana larına köhnəlmiş ki tablardan təmizlənməmiş və 232.400 manatlıq, Bakı şəhərinin məktəb onlar ixtisaslı kadrlarla təmin olunmamışlar. kitabxanalarına isə 147.100 manat lıq kitab Qeyd edilən nöqsanları aradan qaldırmaq göndərildi. üçün 1938-ci il ərzində məktəb kitabxanala- 14 sentyabr 1938-ci ildə Azərkitab rına 279000 manat pul buraxılması nəzərdə 109 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tutulurdu. orta məktəbin V-VII, VIII-X siniflərində 1937-ci ilin nəticələri araşdırılarkən ədəbiyyat tədrisinin bir-birindən fərqli şə kildə məlum oldu ki, uşaq ədəbiyyatı kəmiyyət və keçirilməsi sinifdənxaric mütaliə üçün keyfiyyət baxımından diqqətə layiqdir. tövsiyə edilən ədəbiyyatın tərtibinə öz tə sirini Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfindən iş göstərirdi. V-VII siniflər üçün tövsiyə edilən qiymət ləndirilib Azərbaycanda uşaq ədəbiy - ədəbiyyat şagirdlərin oxumaq, düz gün və yatının yaxşılaşdırılması üçün Azər nəşr bədii danışmaq, ayrı-ayrı personajları səciy - qarşısında əməli təkliflər qoydu: yələndirmək qabiliyyətini inkişaf et dirməyə 1. 1937-1938-ci ildə orijinal və qa baq- yönəldilmişdir. cıl uşaq ədəbiyyatın nəşrinin tematik planını Rəyçi: A.Muradov, əməkdar müəllim müəyyən etmək və yazıçılarla müqavilə bağlamaq. İstiafdə edilmiş ədəbiyyat 2. Müttəfiq respublikalarının uşaq 1. Mehdizadə M. Azərbaycanda sovet nəşriyyatları ilə əlaqə yaratmaq və türk dilinə məktəbinin tarixinə dair xülasələr. – B., 1958. tərcümə üçün ən yaxşı əsərlərin siyahısını 2. “Kommunist tərbiyəsi uğrunda”. tutmaq. Jurn. B., 1932, № 9-10. 3. Folklor materialı əsaında uşaq 3. AzR MDTA, fond 57, siyahı 1, iş nağıllarını, oyunlarını və nəğmələrinin və s. 1170, 1224, 1313, 1266. toplanışını təşkil etmək və bu materialları 4. Orta məktəb üçün ədəbiyyat proq - yenidən işləmək üçün yazıçılarla müqavilə ramı. B., 1939. bağlamaq. 4. 1937 və1938-ci illər ərzində uşaq Ю.Газыев mütaliəsinə aid məzmunca yaxşı müxtəlif Об истории школьных библиотек materialların nəşrini plana salmaq, həmçinin в Азербайджане rus dilində olan əsas nəzəri materialların türk Резюме dilinə tərcüməsini təşkil etmək. В статье говорится что в 1928-1940 г. 5. Uşaq ədəbiyyatının yaradılmasına сформирова лись рабочие режимы шко ль - elmi işçiləri, vətənpərvərləri, ölkəşünasları, ных библиотек. Было урегулировано из - mühəndisləri-neftçiləri, təbiətşünasları cəlb дание методической литературы для биб- etmək. лиотек, а также художественной литерату- 6. Uşaq əsəri və bədii tərcümə üçün ры для детского чтения, их качество и əmək haqqı sisteminə yenidən baxmaq, çap количество повысилось. olunanların say vərəqindən qaçmamaq, an caq bu əsərlərin keyfiyyət və səviyyəsini nə zərə Y.Qazıyev almaq, əmək haqqının ödənilməsi hissələrlə From development the history of yox, bir dəfəlik olmalı. school libraries in Azerbaijan 7. Uşaq ədəbiyyatının rəsmiləşdiril məsi Summary və gözəlləşdirilməsi üçün xüsusi rəssamlar As a result of those decisions number ayırmaq. of school libraries and their book fund 8. Azərbaycan yazıçılarının ən yaxşı increased sufficiently (1928-1940). Work uşaq əsərlərinin rus dilinə tərcüməsini təşkil methods of school librarians were formed. etmək. Belles-lettres edition for both methodic lite- 1937-1939-cu dərs ilində şagirdlərdə rature and child home reading for libraries ədəbi biliyin dəqiqləşdirilməsi məqsədi ilə improved quantitatively and qualitatively. 110