Table Of Content

EUSKAL GRAMATIKA LEHEN URRATSAK - IV (Juntagailuak) GRAMATlKA BATZORDEA EUSKALTZAINDIA 1994 EUSKALTZAINDIA GRAMATIKA BATZORDEA EUSKAL GRAMATIKA LEHEN URRATSAK • IV (Juntagailuak) 1994 GRAMATIKA BATZORDEA Burua: Patxi Altuna Idazkaria: Patxi Goenaga Idazkariordea: MªPilarLasarte Kideak: Miren Azkarate Pierre Charritton Andolin Eguzkitza Alan King Jose Mª Larrarte JesusMªMakazaga Jose Antonio Mujika Beñat Oyhar~abal Francisco Ondarra Karmele Rotaetxe Pello Salaburu Azken moldatzailea: Miren Azkarate eorpus-amaneiatzeaeta EJIE-rekik:o bitartekotza: Jesus Mari Makazaga Aurkibidea AURKIBIDEA SARTAURREA 1 o. JUNTAGAILUAK, MENDERAGAILUAKETA LOKAILUAK: bereizkeraoinarrítzeko irizpide bila l. Juntaduraetamenderakuntza 5 2. Hiru irizpide 7 3. Juntagailuaketa lokailuak 10 4. Kausazko lokailuenarazoa 13 5. Juntagailu motak 15 Laburpena 16 1.EMENDIOZKOJUNTADURA 19 O. Aurkezpena 19 1.Forma,funtzioa etajuntagaiak 21 1.1. Emendiozkojuntagailua 21 1.2.Juntagaiak 23 1.3. Izen sintagmarenbameko osagaienjuntaketaala kasusintagmen artekoa? 33 1.4. Kasu markarik gabeko izen sintagmenjuntaketarenezintasuna 42 1.5. Posposiziodun sintagmenkasu berezia 43 1.6. Beste zenbaitesapide 46 2. Singularrekokomunztadurajuntaduran 49 2.1. Perpausakjuntatzendirenean 50 2.2. Kideko sintagmakjuntatzenditugunean 51 2.3. Erreferente bereko izen sintagmakditugunean 52 2!4. Izen sintagmaabstraktuak 53 2.5. Partitiboa 54 2.6. Aditzasintagmajuntatuenaurrean 54 2.7. Juntadurazko zenbaitesapide (hau etabeste, haueta hori) 55 IX EuskalGramatika. Lehen Urratsak -IV 3. Osagai ezabaketaemendiozkojuntaketetan 57 3.1. Juntagaiak kasu-sintagmak direnean 59 3.2. Juntagaiak perpausakdirenean 62 3.2.1. Kasu sintagmenezabaketa 62 3.2.2. Aditzarenezabaketa 62 4.Ere lokailua emendioaren indargarri 73 4.1. Eta erebai/ eta ere ez 74 4.2. Eta bai ere/ etaez ere 75 4.3. Bai eta ere/ ezeta ere 77 4.4. Baila ere / ezta ere 80 4.5. Eta ere 81 5. Baiezkoetaezezko zenbaitjuntadurarenberezitasunak:banakaritza (bai bai ,ez... ez ) 81 6. Etajuntagailuarentokia 84 7. Emendiozkoesamoldeak 87 7.1. Ezezik/ ez ezen / ez eze 87 7.1.1. Lehen atalarenfonna 88 7.1.2. Bigarrenatalarenfonna 92 7.1.3. Hurrenkera 96 7.1.4. Funtzioa 98 7.2. Ez bakarrik 99 7.2.1. Lehen atalarenfonna 99 7.2.2. Bigarrenatala 102 7.2.3. Bestelako zenbait 105 7.2.4. Funtzioa 108 8. Ezaugarri nagusiak labur bilduz 111 2. JUNTAGAILU HAUTAKARIAK. 119 1.Edojuntagailua 120 l.l. Fonnaetafuntzioa 120 1.1.1. Zeinmailatakoosagaiakelkartzendituen 120 1.1.1..1. Edo adierazpen-perpausetan 121 1.1.1.2. Edo galde-perpausetan 124 1.1.1.3. Egindakoesapideak 126 1.1.2. Izen-sintagmarenbameko osagaienjuntaketaketa izen-sintagmenak: noiz bataetanoiz bestea 127 1.2. Balioa 130 1.2.1. Edo adierazpen-perpausetan 130 x Aurkibidea 1.2.2. Edo galde-perpausean 137 1.2.3. SinonimoakeIkartuz 138 1.2.4. ZenbatzaileakeIkartuz 138 1.3. Ezabaketak 139 1.3.1. Juntagaiakkasu-sintagmakdirenean 139 1.3.2.Juntagaiakperpausakdirenean:aditzarenezabaketa 140 1.3.2.1. Aditz osoaeskasdenean 140 1.3.2.2.Laguntzailearenezabaketa 141 1.3.2.3. Aditzarenondarkiarenezabaketaperpaus jokatugabeetan 141 1.4. Tokia 142 1.4.1.Edo Xedo y 142 1.4.2. X edo 144 2. Edotajuntagailua 145 2.1. Formaetafuntzioa 145 2.1.1. ZeinmailatakoosagaiakeIkartzendituen 146 2.1.1.1. Edota adierazpen-perpausetan 146 2.1.1.2. Edota galde-perpausetan 147 2.1.2. Izen-sintagmarenbarnekoosagaienjuntaketaketa kasu-sintagmenaknoiz bataetanoizbestea 149 2.2. Balioa 150 2.2.1. Edota adierazpen-perpausetan 150 2.2.2. Edota galde-perpausetan 153 2.3. Ezabaketak 153 2.4. Tokia 155 3.Ala juntagailua 155 3.1. Formaetafuntzioa 155 3.1.1. Zeinmailatako osagaiakeIkartzendituen 156 3.1.1.1.Ala galde-perpausetan 156 3.1.1.2.Ala adierazpen-perpausetan 156 3.1.2. Izen-sintagmarenbarnekoosagaienjuntaketaketa izen-sintagmenak: noiz bataetanoizbestea 162 3.2. Balioa 163 3.3. Juntagailuhautakariaren bidezjuntatutako sintagmaketa aditz-komunztadura 164 3.3.1. Numero komunztadura 164 3.3.2. Aditzarenpertsonakomunztadura 165 3.4. Ezabaketak 166 XI EuskalGramatika. Lehen Urratsak -IV 3.5. Tokia 167 3.5.1. AlaX, ala y 168 3.5.2. X ala 169 4.Nahi(z), zein juntagailuak 170 4.1. Fonnaetafuntzioa 170 4.2. Balioa : 171 4.3. Ezabaketak 173 4.4. Tokia , 176 5.Ezpa 178 Laburbilduz 179 3. AURKARITZAKOJUNTADURA 183 1.Juntagailu aurkariak 183 2.Baina, aurkaritza-juntagailu nagusia (A, baina B ) 184 2.1. Aurkaritzahonen zer-nolakoak 184 2.2.Baina -kelkartzen dituenjuntagaiak 188 2.3. Ezabaketak 191 2.4. Baina juntagailuakhartzenduen lekua 194 3.Baiziketa horren kideen aurkaritza (ez A, B baizik) 196 3.1. Aurkaritzahonen zerno1akoak 197 3.2. Ezabaketak 204 3.3. Juntagailu bakoitzaren tokiaetaerabilera 207 3.3.1. Baizik juntagailua 207 3.3.2. Baino etaezpada juntagailuak 210 3.3.3. Baina juntagailua(baizik-en parekodenean) 210 3.3.4. Ez baina, ez baizik-en pareko 213 3.3.5. Ezeziketa ez ezen aurkaritzaegituran 214 4. Baina, baizik/baizen eta baino-ren beste zenbaiterabilera 214 4.1. Baina menderakuntzagisakoegituran 215 4.2. Baina lokailu 216 4.3. Baizik, etabainohitzenerabilera"murriztalea" 216 4.4. Baizik espletibo edogehigarri hutsa 219 Laburpena 220 Bibliografia 225 Gai aurkibidea 231 XII Sartaurrea SARTAURREA Oso gutxi ezaguna den arren, Bizkaiko idazle klasiko batek, Añibarrok, erabili zuenizenbumhorretaz-SARTAURREA-zbataiatunahiduguatarikosolaslaburhao, irakurleakbumetabelarrihartansartuaurretik,ataritikberetik,jakindezanzertazari deneskuarterazaionGramatikalibumhau. Gaurbainolehenargitaratudu, izanere, Gramatikabatzordeakbesteriketairakurleakerebaduseguraskihaienberri.Hiruziren guztira. LehenaPerpaus bakunaz, bigarrenaEuskal aditzaz, hirugarrenaLokailuez. (Diogunbidenabarargitaratu berriadelabestebatere: bilehenbizikoenbildumaden "Gramatikalaburra"). Etaorainhonenaditzeaizateangaldegingodu irakurle berak, azkenhau kontatu gabelaugarrenaden bestehonek, zein duen bere gaiaetaedukia. Honalaburkiroesanalibumarenlehenorrialdeetanluzexko azaltzenzaizuna. Bi perpaus elkarganatzendirenean sortzendenperpaus elkartuabi eratakoaizan daitekeelagauzajakinada:edotaelkarganatudirenakmailaberekobiperpausdiraeta izatenjarraitzendira,edotabietarikobatbestearenbarneanosagaigisatxertatzenda. Lehen kasuan bi perpausen estekailuak juntagailuak deitzen ditugu, haiek elkarri juntatubaizikegitenezdutelako,etaezbatabestearimenderatzen;bigarrenean,aldiz, menderagailuak. Badabiotariklehenbizikoak,juntagailuakalegia,diralibumhone tan aztertu ditugunak, besteak hurrengorako utzirik. Bi perpaus elkarri juntatzeko, ordea,modubatbainogehiagodagoenezgero,hortiksortzendirenperpausakeremota batekoakbainogehiagokoakdirahalanola,emendiozkoak,hautakariaketaaurkariak. Ezzaitezelaizu,otoi, irakurle,hitzberrihoriekentzutean,baldinhorietanezagu tzen ez badituzu zuk ikasi zenituen kopulatiboak, disjunktiboak, adbertsatiboaketa abar. Berberakdira. Hori bail, lehenez bezalaeuskal izen berriz bataiatuaketazuri irakatsi zizkizutenak baino bi gutxiago, gainera; orduko bosthaietatik him bakarrik baitiragure ustezjuntagailu izenaren beteko. Ondoriozkoak (ilatiboak deitzen zire nak) himgarrenlibumkian, lokailuenartean, sartugenituelaoroitzenzara, agian,eta banakariak,berriz,(distributiboakdeituak)ezdiragureustezsailberriaetaezditugu 1 EuskalGramatika. Lehen Urratsak -IV sail berritzat hartu, ezpada horko hiru horietako bietan barreiatu, emendiozkoetan sartuz batzuketahautakarietan beste batzuk. Batere harrokeriarik gabe esan dezakegula uste dugu euskarazjuntagailuengai neaninoizemanizandeninformaziorikjorienaetaoparoenaaurkitukoduzulalibumki honetan. Hori sinestaraztekoez dizugu hemen hitzaspertu luzerikegingo; aski duzu Aurkibidezehatzarigainbegiratutxikibatemateaetagero,denerazenbatorrialdediren ohartu ondoren, orainarteko euskal gramatikek, hala nola Azkue, Altube, Lafitte, Villasanterenek, gai berari zenbatlekuematenzioten erreparatzea. Ezdahori guremerituaetaezdugu horretan merezimendu handirik. Lanegiteko moduakikaragarrirohobetudiraetagureaurrekoekizanezzituztenbezalakobaliabi deakizanditugugukeskumenean.Gurelana,izanere,orainartegutxitaneginizanden bezala,testuengaineaneginda,horaipaturikogramatikakzokoratugabe,noski.Baina beriroesan,batezereiturrietarajodugu,euskalliteraturakotestuakarakatuditugueta hemenematendizugundotrina,puntuaskotanberriaetaorainarteemangabea,haietan edan. Edozein punturen adibide edo froga gisa dakartzagun aipamen ugariek ezerk bainohobekierakutsikodizutediogunaegiadela.Zeresanikez,horiguziaOrotariko EuskalHiztegi-kokorpuserraldoiarietaeskergarizordioguetahurazelamedioegin ahal izanda. Biurtehandizaritugaralibumhonenlantzen.Lanorduaskoren,nekeetagatazka gehiagorenetaezinkontaabalaeztabaidaberoenfmituaetaemaitzaduzueskuarteko libumhau. Euskararenesparruangutxienalanduaetagorrienazegoenarloalanduxea gelditzendahonenbestez,betierehemenaxaletikbaizikezinarakatuizandirenpuntu batzukgeroko ikerlanmonografikoekargitukodituztelakoan. Eskerrak emateabakarrikfalta dugu etapozikematen dizkiegu lehenikOEH-ko arduradunei,gureeskuetanutzidutelako,beharizandugunetaeskatudugunoro,nabi genuen material guzia. Hitz gutxitan ezinesan daiteke zenbatetaraino erraztu digun lana.Halabereskertzendituguargitaraemanaurretiklibumkiosoairakurrietaoharrak egin dizkiguteneuskaltzainak. Azkenik, edizio hau ere, lehengo libumkiena bezala, aski laster agortuko delakoan baikaude, aurretiaz nabi ditugu eskertu libumki hau irakurriahalaatzemanditzatenokerraketamakurrakgaztigadiezazkigutenak,hurren goedizioetanzuzendu ahalditzagun. Bumenik bi hitz libuman zehar ageri diren adibideen gainean. Autore zaharren testuakgaurkoortografia-sistemaraegokituditugu,ehzetorrenlekuantxemanaz,eeta 2