drejt qeverisjes së konsoliduar të trashëgimisë së përbashkët ndërkufitare natyrore dhe kulturore të

72 Pages·2016·2.28 MB·Albanian

DREJT QEVERISJES SË KONSOLIDUAR TË TRASHËGIMISË SË PËRBASHKËT NDËRKUFITARE NATYRORE DHE KULTURORE
TË RAJONIT TË LIQENIT TË OHRIT

Vlerësimi i studimit bazë i rajonit të Liqenit të Ohrit - Shqipëri

Projekt-raporti i përbashkët i IUCN – ICOMOS

Janar 2016
Përmbajtja ......................................................................................................................................................................................... i
A. Përmbledhje Ekzekutive ............................................................................................................................................. 1
B. Zona e studimit........................................................................................................................................................... 5
B.1 Mjedisi fizik .................................................................................................................................................. 5
B.2 Mjedisi biotik ............................................................................................................................................... 7
B.3 Mjediset Kulturore ....................................................................................................................................... 0
C. Vlerat dhe burimet e trashëgimisë/ cilësitë ............................................................................................................... 6
C.1 Vlerat dhe burimet e trashëgimisë natyrore ................................................................................................ 6
C.2 Vlerat dhe burimet e trashëgimisë kulturore ............................................................................................. 12
D. Gjendja aktuale e ruajtjes së vlerave dhe burimeve të trashëgimisë ...................................................................... 16
D.1 Vlerat dhe burimet natyrore ...................................................................................................................... 16
D.2 Gjendja e ruajtjes së trashëgimisë kulturore ............................................................................................. 21
E. Kuadri Ligjor & Institucional/Mbrojtja dhe dispozitat ligjore ................................................................................... 22
E.1 Legjislacioni i mbrojtjes së trashëgimisë natyrore dhe institucionet përgjegjëse...................................... 22
E.2 Legjislacioni për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore ................................................................................. 26
E.3 Legjislacioni dhe politika e planifikimit të hapësirave dhe institucionet përgjegjëse ................................ 28
E.4 Bujqësia ...................................................................................................................................................... 29
F.1 Analizimi socio-ekonomik i situatës aktuale ........................................................................................................... 31
F.1.1 Popullsia ..................................................................................................................................................... 31
F.1.3 Shërbimet dhe infrastruktura ..................................................................................................................... 32
F.1.4 Aktivitetet kryesore ekonomike ...................................................................................................................... 32
F.2 Potencialet dhe mundësitë për zhvillimin e ardhshëm .......................................................................................... 37
F.2.1 Bujqësia ...................................................................................................................................................... 37
F.2.2 Turizmi dhe trashëgimia ............................................................................................................................. 40
G P ërfundimet dhe rekomandimet ............................................................................................................................. 49
G.1 Vlerat natyrore ........................................................................................................................................... 49
G.2 Vlerat e trashëgimisë kulturore.................................................................................................................. 50
G.2 Bujqësia ...................................................................................................................................................... 51
G.3 Pylltaria ...................................................................................................................................................... 52
G.4 Turizmi ........................................................................................................................................................ 52
Referencat ....................................................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Anekset ............................................................................................................................ Error! Bookmark not defined.
ANEKSI I: Bimët vaskulare në Liqenin e Ohrit ........................................................... Error! Bookmark not defined.
ANEKSII: Lista e peshqve në rajonin e Liqenit të Ohrit në Shqipëri ................................ Error! Bookmark not defined.
ANEKSI III: Lista e amfibëve dhe zvarranikëve në rajonin e Liqenit të Ohrit në Shqipëri Error! Bookmark not defined.
ANEKSI V: Lista e llojeve të shpendëve në rajonin e Liqenit të Ohrit në Shqipëri.. Error! Bookmark not defined.
ANEKSI V: Lista paraprake e gjitarëve në rajonin e Liqenit të Ohrit në Shqipëri ... Error! Bookmark not defined.
i
ANEKSI VI: Lista e taksonëve endemikë në Liqenin e Ohrit (burimi: MMPF 2003) . Error! Bookmark not defined.
ANEKSI VII: diatomikët endemikë nga Liqeni i Ohrit (burimi: Levkov and Williams 2012) ... Error! Bookmark not
defined.
ANEKSI VIII: Speciet jorruazore të rëndësisë së ruajtjes në rajonin e Liqenit të Ohrit Error! Bookmark not defined.
ANEKSI X: Peshqit e rëndësisë së ruajtjes në rajonin e Liqenit të Ohrit ................ Error! Bookmark not defined.
ANEKSI X: Amfibët dhe zvarranikët e rëndësisë së ruajtjes në rajonin e Liqenit të Ohrit .... Error! Bookmark not
defined.
ANEKSI XI: Llojet e shpendëve të rëndësisë së ruatjes në rajonin e Liqenit të Ohrit .. Error! Bookmark not defined.
ANEKSI XII: Gjitarët e rëndësisë së ruajtjes në rajonin e Liqenit të Ohrit .................... Error! Bookmark not defined.
ANEKSI XIII: Bimët vaskulare të rëndësisë së ruajtjes në rajonin e Liqenit të Ohrit .... Error! Bookmark not defined.
ANEKSI XIV: Llojet e habitateve t ë kullotave të interesit Europian të ruajtjes në pjesën shqiptare të rajonit të
Liqenit të Ohrit ............................................................................................................... Error! Bookmark not defined.
ANEKSI XV: Vlerësimi i tipareve më të rëndësishme gjeologjike dhe gjeomorfologjike në pjesën shqiptare të
shtrirjes së Liqenit të Ohrit (Shumka, 2015) .................................................................... Error! Bookmark not defined.
ANEKSI XVI: Problemet e ruajtjes dhe kërcënimet kryesore përkatëse të identifikuara për Liqenin e Ohrit
(burimi: Kostovski et al., 2010) ........................................................................................ Error! Bookmark not defined.
ANEKSI XVII: Rezultatet nga Seminari i Analizimit SWOT (21 gusht 2015, Pogradec) .......... Error! Bookmark not
defined.
ANEKSI XVIII: Zonimi i propozuar për Territorin tokësor dhe Ujor të Peisazhit të Mbrojtur të Pogradecit... Error!
Bookmark not defined.
ANEKSI XIX: Vlerësimi i marrëveshjeve institucionale dhe instrumentave të politikave për menaxhimin e
burimeve natyrore dhe kulturore në rajonin e Liqenit të Ohrit –Shqipëri ..................... Error! Bookmark not defined.
ANEKSI XX: Parimet kryesore dhe kuadri ligjor mbi planifikimin territorial (hapësinor) në Shqipëri ......... Error!
Bookmark not defined.
ANEKSI XXI: Të dhënat demografike bazë mbi rajonin e Liqenit të Ohrit në Shqipëri......... Error! Bookmark not
defined.
ANEKSI XXII: Të dhënat ekonomike bazë mbi rajonin e Liqenit të Ohrit në Shqipëri ........... Error! Bookmark not
defined.

ii
Lista e tabelave
Tabela 1 Biodiversiteti dhe endemiciteti i Liqenit të Ohrit .......................................................................................... 8
Tabela 2 Numrat e taksonëve të regjistruar si nga Liqeni i Ohrit ashtu edhe nga Liqeni i Prespës dhe shtrati i tyre
(burimi: Levkov & Williams, 2012) ............................................................................................................... 8
Tabela 3 Krahasimi i numrave të taksonëve diatomikë në liqenet e lashtë apo të mëdhenj (burimi: Levkov &
Williams, 2012) ............................................................................................................................................. 8
Tabela 4 Panoramë e numrit total të rëndësisë së ruajtjes së specieve në rajonin e Liqenit të Ohrit ..................... 11
Tabela 5 Vlera aktuale ekonomike e përvitshme e shërbimeve të ekosistemit në pjesën shqiptare të rajonit të
Liqenit të Ohrit (burimi: Shumka, 2015) ..................................................................................................... 12
Tabela 6 Vlerësimi i kërcënimeve ndaj Liqenit të Ohrit duke përdorur klasifikimin e kërcënimeve sipas IUCN-CMP
(burimi: Kostovski et al., 2010) ................................................................................................................... 18
Tabela 7 Nxjerrja e mineraleve .................................................................................................................................. 35
Tabela 8 Produktet tipike kryesore të identifikuara në rrethin e Korçës .................................................................. 39

iii
Lista e Figurave
Figura 1 Gjeologjia e basenit të Liqenit të Ohrit (burimi: Hoffmann, 2014) .................................................................... 6
Figura 2 Pjesa shqiptare e shtratit të Liqenit të Ohrit (burimi: Shumka 2015) ................................................................. 10
Figura 3 Indeksi i biodiversitetit endemik për liqenet e lashta të përzgjedhura në shkallë botërore dhe Liqeni Viktoria
duke marrë parasysh edhe sipërfaqen e zonës. Numrat në kllapa mbi liqenet tregojnë numrin total të
specieve endemike përkatëse (burimi: Albrecht and Wilke 2008) .................................................................... 7
Figura 4 Lidhjet ndërmjet Shërbimeve të Ekosistemit dhe Mirëqenies së Njeriut (burimi: Hassan et al. 2005) ........... 12
Figura 5 Numri i netëve, turistët vendas (burimi: Vjetari Statistikor, Bashkia e Pogradecit) ........................................ 36
Figura 6 Numri i netëve, turistët e huaj (burimi: Vjetari Statistikor, Bashkia e Pogradecit) .......................................... 37
Figura 7 P.D.O. P.G.I. & T.S.G. markat e tregëtimit ....................................................................................................... 37

iv
List a e akronimeve

MV Mesatatja Vjetore (përqëndrimi i substancave prioritare në
ujë)
STHA Spektroskopia e Thithjes Atomike
FSHAZH Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit (AADF)
SH Shqipëria
SSBU Strategjia e Sektorit të Bujqësisë dhe Ushqimit
SHASHP Shoqata Amerikane e Shëndetit Publik (APHA)
SVCE Sistemi i Vlerësimit për Cilësinë Ekologjike të përrenjve
dhe lumenjve p ërmes Europës që përdorin bentik ë
(AQEM/STAR)
RMT Rezultati Mesatar për Takson
SHTUA Shoqata Tregëtare e Udhëtimit për Aventurë
GPMB Grupi i Punës për Monitorimin Biologjik
KOB5 Kërkesa për Oksigjen Biokimik (e matur gjatë një
periudhe 5-ditore)
QSZHE Qendra për Sipërmarrje dhe Zhvillim Ekonomik
KOK Kërkesa për Oksigjen Kimik
PRQBL Përdorimi i Ruajtur dhe i Qëndrueshëm i Biodiversitetit në
Liqenet e Prespës, Ohrit dhe Shkodrës
VKM Vendimi i Këshillit të Ministrave (Shqipëri)
DDD Dichlorodiphenyldichloroethane (një metabolit i DDD)
DDE Dichlorodiphenyldichloroethylene (një metabolit i DDT)
DDT Dichlorodiphenyltrichloroethane (insekticid organoklorin,
tani e ndaluar për përdorim bujqësor)
OT Oksigjen i Tretur
EOK Emërtimi i origjinës së kontrolluar
EOKG Emërtimi i origjinës së kontrolluar dhe të garantuar
KE Komisioni/Komuniteti Europian
EN Europian (një document i BE-së është një starndard
rajonal për përdorim në Bashkimin Europian)
AMM Agjencia e Mbrojtjes së Mjedisit
RCE Raporti i Cilësisë Ekologjike
SCM Standarti i Cilësisë së Mjedisit
BE Bashkimi Europian
OBU Organizata Bujqësore e Ushqimit
OMP Organizata e Menaxhimit të Peshkimit
PBB Produkti i Brendshëm Bruto
LGM Leht ësirat Globale t ë Mjedisit
GIZ Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit GmbH
GIS Sistemi i Informacionit Gjeografik
ZRSH Zona e Rëndësishme e Shpendëve
QNSRRPK Qendra Ndërkombëtare për Studimin e Ruajtjes dhe
Restaurimit të Pronës Kulturore
ICOMOS Këshilli Ndërkombëtar i Monumenteve dhe i Siteve
ZRB Zona e Rëndësishme e Bimësisë
IPA Instrument i Ndihmës Para-Hyrëse në Bashkimin Europian
IAKSA Institituti i Antropologjisë Kulturore dhe i Studimit të Arteve
TKL Trashëgimia Kulturore e Luajtëshme
ONS Organizata Ndërkombëtare e Standartizimit
IUCN Unioni Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës
LOR Rajoni i Liqenit të Ohrit
PMLP Plan i Menaxhimit të Liqenit të Prespës
NJB Njeriu dhe Biosfera
BMA Bimë Mjekësore Aromatike
masl metra mbi nivelin e detit
VMM Vlera Maksimale e Miratuar (përqëndrimi i substancave
v
parësore në ujë)
VME Vlerësimi Mijëvjeçar i Ekosistemit
MK Ministria e Kulturës
MM Ministria e Mjedisit
MBZHRAU Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit
të Ujërave
MMPF Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Fizik (Ish Republika
Jugosllave e Maqedonisë)
KKA Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë
QKVF Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike
AKZM Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura
AKM Agjencia Kombëtare e Mjedisit (Shqipëri)
SKZHI Strategjia Kombëtare për Zhvillimin dhe Integrimin
N-takon ëve Numri i taksonëve
KKT Këshilli Kombëtar i Territorit
KKU Këshilli Kombëtar i Ujërave (Shqipëri)
OCP OrganoChlorine Pesticide
OECD Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim
GZ Gazeta Zyrtare
RZ Revista Zyrtare
VJU Vlera e Jasht ëzakonshme Universale
ZM Zonë e Mbrojtur
DMO Destinacioni i Mbrojtur i Origjinës
TGM Tregimi Gjeografik i Mbrojtur
NVO Ndotësi i Vazhdueshëm Organik
RAPA Agjencitë Rajonale për Mbrojtjen e Mjedisit
QBL Qarku i Basenit të Lumit
PMBL Plani i Menaxhimit të Basenit të Lumit
DRKK Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare
ZMV Zona e Mbrojtjes së Veçantë
SWOT Pikat e Forta, të Dobëta, Mundësitë dhe Kërcënimet
GST Garantimi i Specialitetit Tradicional
UNDP Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara
UNEP Programi i Mjedisit i Kombeve të Bashkuara
UNESCO Organizata e Arsimit, Shkencës dhe Kulturës e Kombeve
të Bashkuara
UNWTO Organizata e Turizmit Botëror e Kombeve të Bashkuara
TSHUU Trajtimi i Shkarkimit të Ujrave Urbane
EU Ent i Ujrave
QTB Qendra e Trashëgimisë Botërore
KTB Komiteti i Trashëgimisë Botërore
DKU Direktiva e Kuadrit të Ujrave
OBSH Organizata Botërore e Shëndetësisë
STB Siti i Trashëgimisë Botërore
PMKU Plani i Menaxhimit të Kufindarësit Ujor
ITSHU Impjanti i Trajtimit të Shkarkimit të Ujrave
vi
A. Përmbledhje Ekzekutive
Prona e Trashëgimisë Botërore “Trashëgimia Natyrore dhe Kulturore Rajonit të Ohrit” është përshkruar në
Listën e Trashëgimisë Botërore më 1979 fillimisht si një pronë natyrore, sipas kriterit natyror (iii), kriterit të sotëm (vii).
Më 1980 siti u zgjerua sipas kriterit kulturor (iii) dhe kriterit (iv), dhe u bë një pronë mikse.
Më 2009, në seancën e tij të 33-të, Komiteti i Trashëgimisë Botërore miratoi një ndryshim të vogël të kufirit,
i cili zvogëlonte paksa kufijtë në veri dhe në perëndim. Brenda këtij procesi, u nxit kriteri i një zone të ndërmjetme nga
Komiteti. Me këtë rast, Komiteti gjithashtu rekomandoi se “një shtrirje ndërkufitare e pronës për të përfshirë pjesën
shqiptare të Liqenit të Ohrit dhe kufindarësit të tij ujor të merrej parasysh në mënyrë që të konsolidohej vlera dhe
integriteti i pronës.”
Pala nënshkruese e Shqipërisë propozoi projektin pilot “Trashëgimia Natyrore dhe Kulturore e Rajonit të
Ohrit” në kuadër të Procesit Paraprak në mbështetje të emërimeve të Trashëgimisë Botërore, themeluar në bazë
eksperimentimesh në vijim të Vendimeve të Komitetit të Trashëgimisë Botërore (shih veçanërisht 34 COM 12 dhe 35
COM 12). Qëllimet e procesit paraprak janë për të siguruar mbështetje transparente dhe sistematike në procesin e
emërimit në fazat më fillestare të përgatitjes, si edhe për të testuar metodat më funksionale të bashkëpunimit
ndërmjet Palëve Nënshkruese, Qendrës së Trashëgimisë Botërore dhe Organeve Këshilluese me qëllimin e një kuadri
të gjerë për të përmirësuar mbrojtjen dhe menaxhimin e pronave të Trashëgimisë Botërore.
Projekti Pilot Aktual Paraprak e ka zanafillën brenda këtij konteksti dhe veçantia e tij është se ai merr
parasysh një shtrirje të një zone të përzier të përshkrua, Trashëgimia Natyrore dhe Kulturore e rajonit të Ohrit (Ish
Republika Jugosllave e Maqedonisë) për t’u kthyer në një pronë ndërkufitare.
Zbatimi I Projektit Pilot Paraprak mbështetet financiarisht nga Bashkimi Europian përmes programit IPA
brenda projektit “Përmes qeverisjes së konsoliduar të trashëgimisë së përbashkët ndërkufitare natyrore dhe kulturore
të Rajonit të Liqenit të Ohrit” përmes një marrëveshjeje ndërmjet BE-së dhe UNESCO-s.
Vlerësimi aktual i Studimit Bazë është përpunuar me anën e një këndvështrimi për të arritur njohjen dhe
profilizimin e ngritur të zonës ndërkufitare dhe për të identifikuar mundësitë për zhvillimin e saj të qendrueshëm. Ai
gjithashtu përfaqëson një parakusht për planifikimin e integruar të menaxhimit në bazë të bashkëpunimit aktiv
ndërsektorial dhe pjesëmarrjes së publikut dhe për të lehtësuar procesin e shtrirjes së pronës së Trashëgimisë
Botërore “Trashëgimia Natyrore dhe Kulturore e Rajonit të Ohrit” në Shqipëri.
Informacioni dhe vlerësimi në përmbajtje të këtij raporti janë përpunuar mbi bazën e një sërë burimesh të
shkruara, duke përfshirë projekte të mbështetura nga BE-ja, sondazhe të drejtpërdrejta të kryera në zonë dhe
intervistime ndaj aktorëve lokalë.
Më poshtë janë dhënë përmbledhtas rezultatet kryesore të vlerësimit të studimit bazë.
Domethënia e Rajonit të Liqenit të Ohrit
Liqeni i Ohrit është një liqen i thellë, oligografik me prejardhje tektonike dhe ndër më të paktët liqene të
lashta në botë. Kjo ekzistencë e gjatë e liqenit ka lejuar zhvillimin e një ekosistemi të jashtëzakonshëm, i cili ruan një
shkallë të mrekullueshme të biodiversitetit endemik. Nga ana objektive, Liqeni i Ohrit përfaqëson një dukuri natyrore
të pakrahasueshme sipas kriterit (vii) të Direktivave Operative për Zbatimin e Konventës së Trashëgimisë Botërore.
Duke ruajtur rreth 1,500 specie, dhe më shumë se 300 specie endemike, Liqeni i Ohrit mund të konsiderohet ndoshta
si një ndër liqenet më me shumëllojshmëri në botë duke llogaritur edhe sipërfaqen e zonës. Ka të ngjarë që edhe kjo
shkallë e lartë e endemicitetit të nënvlerësohet meqënëse mbeten një numër taksonësh, të cilët studiohen shumë pak
ose aspak, veçanërisht brenda familjeve të Protistëve, Koelenteratëve, Trematodëve, Kestodëve, Nermentinëve,
Tardigradëve dhe Insekteve.

Brenda sipërfaqes ujore të Ohrit, shfaqet endemiciteti në shkallë të ndryshme hapësinore me disa specie të
cilat për vetë liqenin janë endemike dhe disa të tjera të kufizuara vetëm në burimet pranë, përreth ose vetëm në disa
vendodhje të izoluara nga pengesa horizontale dhe vertikale. Vendodhjet më të rëndësishme për ruajtjen e
biodiversitetit endemik ujor brenda Liqenit të Ohrit përfshijnë Veli Dabin, zonën litorale pranë manastirit të Shën
1
Naumit dhe burimin e kompleksit ushqyes në Shën Naum, në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë dhe burimin e
kompleksit ushqyes në Tushemisht/Zagorican (Drilon) në Shqipëri. Aktualisht nuk ka një shqyrtim të plotë dhe
sistematik të shpërndarjes së specieve endemike në Liqenin e Ohrit dhe prurjeve të tij ujore, por ndoshta një numër i
madh speciesh endemike janë të shpërdara në të gjithë liqenin, duke përfshirë katër specie endemike të sfungjerëve
dhe peshq endemikë të shumtë. Specie të tjera endemike janë përshkruar nga vendodhjet në pjesën shqiptare të
liqenit, si psh. një sërë speciesh diatomike endemike, të cilat kohët e fundit janë botuar si të reja për shkencën.
Një numër shumë i madh shpendësh ujorë Palaearktikë shtegtojnë rregullisht në dimër në Liqenin e Ohrit,
duke e kthyer atë një një ligatinë të rëndësishme ndërkombëtare. Në kufindarësin ujor të Liqenit të Ohrit gjithashtu
gjendet një biodiversitet i rëndësishëm. Në bazë të një numri speciesh me vlera të ruajtjes ndërkombëtare dhe
kombëtare në pjesën e kufindarësit ujor të pjesës shqiptare janë identifikuar: 44 taksonë të jorruazorëve, 21 lloje
peshqish, 6 lloje amfibësh, 13 lloje zvarranikësh, 137 lloje shpendësh, dhe 21 lloje gjitarësh.
Evoluimi i biodiversitetit jashtëzakonisht të pasur të Liqeni të Ohrit lidhet ngushtë me ekologjinë e tij të
veçantë. Ashtu si në shumicën e liqeneve të tjera, ekologjia e Liqenit të Ohrit është një pasqyrim i pellgut ujëmbledhës
dhe mjedisit të tij eko-klimatologjik. Prania dhe evoluimi i biodiversitetit të pasur të liqenit mbështetet nga rrjedha
nënujore e ujit të freskët, të pastër e të pasur me oksigjen në liqen. Burimet nënujore ndihmojnë në krijimin e
habitateve të veçanta të specieve endemike meqenëse ato sigurojnë oksigjen, lëndë ushqyese, dhe jone dhe në këtë
mënyrë krijonë kushte tërësisht të ndryshme, por të qendrueshme të kufijve. Shfaqja e një numri taksonësh endemikë
lidhet ekskluzivisht me burimet ujore dhe kjo duket se tregon se uji i burimeve mund të ketë qenë i rëndësishëm për
evoluimin e një sistemi unikal të Liqenit të Ohrit. Për shkak të kohës së gjatë të qëndrimit hidraulik në Liqenin e Ohrit
rrjedhja e ujit është e ulët dhe burimet nënujore kontribojnë për një pjesë të rëndësishme të sasisë të ujit. Përzierja e
vazhdueshme e ujërave të liqenit me ujërat e pastra të burimeve është e rëndësishme për statusin oligografik të
Liqenit të Ohrit dhe për rrjedhojë prodhimin e ulët të algave. Liqeni është ende mjaft oligografik, me një kthjelltësi
prej 14m, por mesatarja e përqendrimit total të fosforit është rritur në 4.5 mg m-3.
Liqeni i Ohrit gjithashtu siguron arkivime të paçmuara të historive tektonike, klimatike, mjedisore dhe
evolucionare (Albrecht et al. 2010). Kohët e fundit, Liqeni i Ohrit është njohur si një zonë e rëndësisë botërore për
rindërtimin afatgjatë të paleo-klimës. Me regjistrimin e një depozitimi afatgjatë dhe pozitave gjeografike të
rëndësishme ndërmjet Mesdheut dhe Europës Perëndimore, ai përdoret në shkallë të lartë për të provuar hipotezat
që kanë të bëjnë me biodiversitetin dhe evoluimin e endemicitetit në liqenet e lashta (Reed et al. 2010).
Pjesa shqiptare e liqenit të Ohrit/Pogradecit paraqet disa nga panoramat më mbresëlënëse mbi liqen dhe
malet përreth. Forma dhe pozicionimi i dukshëm i gadishullit të Linit me zgjatim në liqen, i rrethuar nga një pllajë e
kultivuar e ruajtur qetësisht, me Malin Galicika dhe Malin e Thatë në sfond, është përvoja e parë pamore e
mahnitshme që mund të kenë vizitorët nga peisazhi liqenor, kur zbresin nga Qafë Thana drejt liqenit. Është vërtet
unikale meqenëse krijon në mënyrë të menjëhershme ndjesinë e një vendi të veçantë. Prania e rrënojave të
bazilikatës trekonike e paleo-krishtërimit në Lin, me mozaikët e saj të çmuar mbi majën e këmbanares, konfirmon se
avantazhet e atij pozicionimi ishin kuptuar dhe tashmë ishin përdorur që prej shekujve të kaluar. Vendbanimi i
peshkatarëve në Lin me modelin e rrugës së tij, i përshtatur sipas morfologjisë së gadishullit plotëson panoramën
pamore të një modeli vendbanimi, i cili karakterizon të gjithë zonën e liqenit.
Përfundimet arkeologjike dëshmojnë për pushtimin e hershëm të rajonit nga njerëzit, të paktën që nga
periudha e Neolitit. Vëzhgimet dhe kërkimet e kryera në vitet ’60-të – ’70-të, po rifillojnë së fundmi, veçanërisht në
rrethinat përreth Korçës, me rezultate të mira: gërmime të kryera në shekullin e 21-të hedhin dritë të re mbi
tranzicionin në bujqësi në Europën Jugore dhe Shqipëri. Radiokarboni rrjedh nga vende si Vashtemi dhe densiteti i
zonave të Neolitit të Hershëm në zonë (psh. vendbanime në Podgorie, Vashtemi, Barc, Maliq) “i drejtohen basenit të
Korçës si skaji kryesues i tranzicionit bujqësor në Shqipëri” dhe ndër sitet më të hershme bujqësore në Europë (Allen,
Gjipali, 2014).
Në zonën e Pogradecit, kërkimi ende pret riaktivizimin sistematik: në shumicën e rasteve, zonat arkeologjike
janë shqyrtuar rreth viteve ’60-të – ’70-të dhe këtu rrënojat e pushtimit parahistorik të njerëzve shfaqen më pak të
dendura sesa përreth Korçës, por premtuese në lidhje me shqyrtime të ardhshme dhe sigurisht interesante në lidhje
me mundësinë për të tërhequr vizitorë dhe për aftësinë e tyre për të hedhur dritë mbi historinë e modelit të
vendbanimeve të njerëzve brenda Rajonit të Liqenit të Ohrit.
2
Mbetjet e disa pirgjeve të banesave të vendbanimeve janë gjetur dhe vazhdojnë të gjenden në rajon si në
Shqipëri: në Maliq, Zagradie, pranë liqenit të Prespës, ashtu edhe në Republikën Jugosllave të Maqedonisë: pranë
Gradishtit në Gjirin e Bones, duke hedhur dritë të re mbi modelin e vendbanimeve të njerëzve që nga Neoliti e deri në
ditët e sotme në Rajonin e Liqenit të Ohrit dhe në Ballkan.
Gjurmë të vendbanimeve të fortifikuara të epokës së Bronzit dhe të Hekurit dëshmojnë për vazhdimësinë e
pranisë së njerëzve përgjatë fazave proto-historike, ndër të cilat, është e rëndësishme të përmenden Varret
Monumentale të Selcës së Poshtme, të cilat datojnë në shekullin e 3-të para erës sonë. Dëshmi të pranisë së njerëzve
në Antikitetin e vonë përfaqësohen nga rrënojat arkeologjike të kishës me trekonike në Lin, ndërsa toponimet
dëshmojnë për praninë e Sllavëve përreth liqenit të Ohrit në shekujt pasardhës.
Prania e otomanëve në rajon është veçanërisht e dukshme në Korçë, me zonën e pazarit, hanet dhe
ndërtesat tregtare/të banimit, të cilat së fundmi po restaurohen, megjithatë edhe Pogradeci paraqet shembuj të mirë
të arkitekturës otomane tashmë nën mbrojtje sipas shpalljes së kohëve të fundit të qendrës historike dhe të shtrirjes
së ndërmjetme të qytetit të Pogradecit dhe së bashku me miratimin e regulloreve për administrimin e kësaj qendre.
Megjithatë, kërkohet studim i mëtejshëm për të trajtuar në mënyrë të veçantë territorin e gjerë dhe
peisazhin historik, dhe zhvillimin dhe ndryshimet e tyre.

Përmirësimi i njohurive të vlerave të trashëgimisë
Studimi, i cili është kryer gjatë muajve të fundit, sugjeron se ekziston një mungesë balancimi ndërmjet
njohurive dhe kuptimit të vlerave natyrore dhe historikut të rajonit dhe atyre të vlerave kulturore, zhvillimin e tij
historik nëpër vite dhe peisazhit aktual dhe strukturës/modelit/tipareve të venbanimeve.
Një kuptim i qartë i veçantësisë historike dhe kulturore të rajonit si një i tërë, përtej kufijve të kombe-
shteteve të ditëve të sotme, do të kërkonte një ushtrim të ‘historisë globale’, në të cilin Rajoni i Liqenit të Ohrit bëhet
objekti i studimit dhe në të cilin të gjitha aspektet e veprimtarive të njerëzve, ndërveprimi i tyre me mjedisin dhe me
etnitë e tjera të racës njerëzore/ shoqëritë shqyrtohen përgjatë shekujve.

Faktorët negativë që ndikojnë në pjesën shqiptare të rajonit të Liqenit të Ohrit/Pogradecit
Pavarësisht se Liqeni i Ohrit ka përjetuar ndryshime të mëdha natyrore mjedisore dhe luhatje përgjatë
historisë së tij, shkalla e ndikimit antropogjen e vërejtur në vitet e fundit është një burim shqetësimi. Ka disa të dhëna
për një “krizë të frikshme të biodiversitetit” për shkak të ndikimeve të njerëzve të cilat janë grumbulluar përgjatë
dhjetëvjeçarëve të fundit. Aktualisht shqetësimet kryesore të ruajtjes për Liqenin e Ohrit përfshijnë ndikime të shumta
që burojnë në kufindarësin e tij ujor, trysnitë nga veprimtari të paqendrueshme në bujqësi dhe pylltari, trysnitë nga
veprimtaritë turistike dhe popullsia në rritje pranë kufirit ndarës ujor, paraqitja e specieve të huaja, degradimi i
habitateve natyrore dhe ndryshimet e klimës globale. Edhe pse liqeni është ende oligotropik ngrohja globale mund të
përkeqësojë pasojat negative të eutrofikimit. Pritet që me rritjen e temperaturës përzierja vertikale e ujit do të ulet
dhe ai qarkullim në thellësi do të jetë më pak i shpeshtë.
Një veprim i përbashkët kërkohet përgjatë kufirit shtetëror dhe të përfshijë të gjithë kufirin ujor ndarës,
duke përfshirë anën shqiptare në mënyrë që të reduktohen ndikimet negative ndaj ekosistemeve të cënueshme dhe
të lashta të Liqenit të Ohrit.
Në mënyrë që të sigurohet shfrytëzimi i plotë i mundësive të rajonit, është e rëndësishme të rritet
ndërgjegjësimi mbi një numër pikash të dobëta dhe faktorësh të cilët duhet të trajtohen në mënyrë urgjente,
meqenëse ato mund të kufizojnë dhe pengojnë mundësinë për të shijuar përfitimet e burimeve natyrore dhe
kulturore të zonës, edhe nëse nuk arrijnë të ndalojnë të gjithë procesin, dhe për rrjedhojë ndikojnë në rezultatin
përfundimtar për të cilin është ndërmarrë ky Projekt Pilot. Detajet mund të gjenden në përfundimet.
Çështjet e vërejtura në pjesën shqiptare të Liqenit janë të përbashkëta me ato që ndikojnë pronën e
përshkruar në ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë.
3