Dergiyi Oku PDF
Preview Dergiyi Oku
SD HAZİRAN-TEMMUZ-AĞUSTOS 2017 YAZ, SAYI:43 ISSN: 1307-2358 TESA TÜRKİYE EĞİTİM, SAĞLIK VE ARAŞTIRMA VAKFI ADI NA SA Hİ Bİ Dr. Fah ret tin Ko ca SO RUM LU YA ZI İŞ LE Rİ MÜ DÜ RÜ Prof. Dr. Na ci Ka ra ca oğlan YA YIN KU RU LU Tıp Prof. Dr. Mustafa Altındiş Prof. Dr. Yüksel Altuntaş Prof. Dr. Lütfü Hanoğlu Yrd. Doç. Dr. İlker Köse araştırmalarının Prof. Dr. Fahri Ovalı Dr. Bülent Özaltay Prof. Dr. Hanefi Özbek ahlaki arka planı Prof. Dr. Gürkan Öztürk Prof. Dr. Mustafa Öztürk Prof. Dr. Recep Öztürk Prof. Dr. Haydar Sur Prof. Dr. Muzaffer Şeker Ahlaki kurallar ne kadar çeşitlendirilirse çeşitlendirilsin kendi Prof. Dr. Akif Tan Doç. Dr. Mustafa Taşdemir içerisinde tutarlı bir bütünsellik ve evrensellik içerir. Bu nedenle Yrd. Doç. Dr. Mahmut Tokaç * Soy isimlere göre alfabetik sırayla parçalanamaz ve ayrıştırılamaz. Günümüzde tüm toplumlar YA YIN KO OR DİNA TÖ RÜ tarafından genel kabul görmüş, insanı insan yapan asgari ahlaki Ömer Çak kal GÖR SEL YÖ NET MEN kurallar toplumun tüm fertlerine, unsurlarına ve onların her türlü A. Se lim Tun cer GRA FİK TASARIM davranış biçimlerine rehberlik yapar. Konu tıp araştırmaları Murat Çakır olduğunda ise ahlaki anlamdaki bu asgari kuralların boyutunun YA PIM Me di com ve anlamlılığının artması beklenmelidir. Çünkü tıp araştırmaların YÖ NE TİM AD RE Sİ Ko şu yo lu Mah. Ali de de Sk. De mir li Si te si nihai gayesi insanlık için, özelde insan sağlığı için ve genelde A Blok No: 7 / 3 Kad ı köy–İs tan bul daha iyiye ulaşmak için kurgulanmalıdır. Buna ulaşmak için Tel: 0216 681 53 66 BAS KI hedeflenen amaç ve kullanılan yöntemlerin ahlaki boyutunun Ege Basım Ltd. Şti. Esatpaşa Mah. Ziyapaşa Cad. No: 4 da bu nedenle azami düzeyde olması beklenir. Ege Plaza Ataşehir / İstanbul Tel: 0216 472 84 01 Araştırma etiğini hem usul hem de esas olarak irdelediğimizde YA YIN TÜ RÜ Ulu sal Sü re li Ya yın karşımıza araştırıcıları bağlayan kurallar dizisi çıkar. Tüm SD’ye gönderilen makaleler, alıntı tespit bu nedenler ile insanlar ve hayvanlar üzerinde yapılan her programı ithenticate’te tarandıktan sonra kabul edilmektedir. Yazıların içeriğinden yazarları türlü araştırma için ilk şart, belirlenmiş evrensel etik kurallara sorumludur. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında, yayımcının yazılı izni olmaksızın hiçbir uyulmasıdır. Dünya Tıp Birliği’nin Cenevre Bildirgesi “Hastamın yolla çoğaltılamaz. sağlığı benim ilk önceliğimdir” cümlesiyle hekimi bağlamaktadır; WEB www.sdplat form.com Uluslararası Tıp Etiği Kodu “Tıbbi hizmetleri verirken, hekimin E-POS TA bilgi@sdplat form.com yalnızca hastanın yararına göre davranması gerektiği”ni bildir- mektedir.Tıbbi araştırmalarda yer alanlar da dahil olmak uluslararası etik ve bilimsel bir kalite standardlarının üzere, hastaların sağlığını, esenliğini ve haklarını korumak uygulanmasını hedefler. ve yükseltmek hekimin görevi olarak öngörülmektedir. Araştırmaların gayesi de kendisi kadar önemlidir. Ayrıca hayvanlar ve canlı dokular üzerinde yapılan her Araştırmanın insanlığa yararlı olmak veya bilimsel bir türlü araştırma içinde de belirli etik kurallar belirlenmiştir. merak gayesi ile yapılması doğal olarak beklenirken, İlk kez 1964 yılında Dünya Tıp Birliği, insanlardan elde akademik unvan veya başka faydalar temin etmek için edilen ve kime ait olduğu belirlenebilen materyal ya yapılan araştırmalar, yanlış olmayan fakat bilimsel gaye da veriler üzerinde yapılan araştırmalar da dâhil olmak açısından hoş karşılanmayan bir tavrı barındırır. üzere, gönüllülerin yer aldığı tıbbi araştırmalar için bir etik Tıp araştırmalarında en büyük motivasyon olan öz- ilkeler klavuzu olan Helsinki Bildirgesini kabul etmiş, daha günlüğü yakalamak ve merak etme düşüncesi, sınır- sonraki yıllarda da yaptığı değişiklikler ile güncellemiştir. ları zorlamadan etik süzgeçten geçirilmeli ve sonuçta Ardından tarafların sorumluluklarını düzenleyen ‘’İyi Klinik araştırmadan elde edilecek kazanç ise öncelikli olarak Uygulamalar Kılavuzu’’ geliştirilmiştir. yukarıda sözü edilen gaye çerçevesinde manevi haz Helsinki Bildirgesine göre, kabul edilmiş en iyi girişimlerin olmalıdır. Bu durum da doğal olarak araştırıcıyı saygın bile, güvenli, etkili, verimli, erişilebilir ve kaliteli olması ve ayrıcalıklı kılacaktır. Sonuç olarak tıp araştırmalarında açısından, yapılacak yeni araştırmalarla sürekli olarak ahlaki kaygı, bilimsel ve kişisel / kurumsal her türlü değerlendirilmesi söz konusudur. ‘’İyi Klinik Uygula- kaygıların önünde olmalıdır. malar Klavuzu’’ ise, klinik ilaç araştırmalarının tasarımı, yürütülmesi, kaydedilmesi ve raporlanmasına ilişkin Ne yazık ki gerçekler bizi her zaman doğrulamıyor. İçindekiler 6 24 TIPTAKİ ARAŞTIRMALARIN AHLAKİ ARKA PLANI KLİNİK ARAŞTIRMALAR GEREKLİ Mİ YOKSA PROF. DR. HANEFİ ÖZBEK KOBAY MI OLUYORUZ? YRD. DOÇ. DR. MAHMUT TOKAÇ 28 MENTAL SAĞLIK ALANINDA ARAŞTIRMALARDA YAŞANAN ETİK SORUNLAR DR. AHMET ÇÖPÜR - PROF. DR. EROL GÖKA 12 ENFEKSİYON HASTALIKLARI ALANINDA ETİK AÇIDAN SORUNLU ARAŞTIRMA ÖRNEKLERİ PROF. DR. RECEP ÖZTÜRK 18 ÇOCUKLARDA YAPILAN BİLİMSEL ARAŞTIRMALARIN ETİK BOYUTLARI PROF. DR. FAHRİ OVALI 32 YENİ BİR AHLAKİ TARTIŞMA: BEYİNDE DOPİNG PROF. DR. LÜTFÜ HANOĞLU - ECE RUŞEN 38 YENİ BİR İLAÇ, YENİ UMUTLAR: SMA İÇİN SPİNRAZA VE KRİTİK BİR DEĞERLENDİRME PROF. DR. GÜRKAN ÖZTÜRK 4|SD YAZ 2017 40 76 TOPLATILAN İLAÇ ÖYKÜLERİ (I. KISIM): CEPTEN SAĞLIK HARCAMALARI: SAATLİ BOMBA; DİETHYSTİLBESTROL DÜNDEN GELECEĞE PROJEKSİYON PROF. DR. RECEP EROL SEZER PROF. DR. HACER ÖZGEN NARCI 46 82 TIBBİ ARAŞTIRMALARDA PATENT HAKKININ ÖNEMİ “TAMAMLAYICI SAĞLIK SİGORTASI” ZEYNEP ELİF CANSAP SÜRECİ VE GELİNEN NOKTA DOÇ. DR. S. HALUK ÖZSARI 50 TIP KONGRELERİNE ETİK AÇIDAN BAKIŞ PROF. DR. ABDULLAH SONSUZ 54 NURİ ÖZCAN: TASAVVUF, EDEBİYAT VE MUSİKİYİ MECZEDEMEYEN GERÇEK MUSİKİ İCRA EDEMEZ 88 HEMŞİRELİKTE YETERLİĞE DAYALI EĞİTİM VE GELİŞTİRİLMESİ İÇİN ÖNERİLER DR. HATİCE ŞEN 92 ÇOCUKLARIN PSİKOLOJİK İYİ OLUŞUNU 60 GÜÇLENDİRMEDE EBEVEYNLERİN ROLÜ PROF. DR. HALUK YAVUZER - DOÇ. DR. İLKAY DEMİR BİLİM TARİHİNDE ŞAİBELİ PARLAKLIK: HAWTHORNE ARAŞTIRMALARI PROF. DR. HAYDAR SUR 62 TÜRKİYE’DE KLİNİK ÇALIŞMALAR PROF. DR. AHMET ÖZET 64 AKILCI ANTİBİYOTİK KULLANIMI AÇISINDAN HIZLI ANTİJEN TESTLERİ MEHMET AKİF SEZEROL 96 66 ASKERİ HASTANEDE TERÖR SUÇLUSUNUN TEDAVİSİ, KISA BİR ANEKDOT SAĞLIKTA SİSTEM LİDERLİĞİ PROF. DR. AKİF TAN PROF. DR. SABAHATTİN AYDIN 100 10. YÜZYIL DÜŞÜNÜRLERİNDEN YAHYA İBN ADÎ’NİN KİTABINDAKİ AHLAK EĞİTİMİ PROF. DR. AYTEN ALTINTAŞ 72 İLAÇ TAKİP SİSTEMİ: SANCILI DOĞUM DR. SAİM KERMAN 74 104 SAĞLIK SEKTÖRÜNDE DEĞER TEMELLİ YÖNETİM KARİKATÜR PROF. DR. MEHVEŞ TARIM DR. ORHAN DOĞAN 2017 YAZ SD|5 DOSYA: TIPTAKİ ARAŞTIRMALARIN AHLAKİ ARKA PLANI Bilimsel araştırmaların etik arka planı Prof. Dr. Hanefi Özbek 1965’te Sivas’ta doğdu. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesini bitirdi (1991). Van Kapalı Cezaevine tabip olarak atandı (1991). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sağlık-Kültür ve Spor Dairesi Başkanlığı tabip kadrosuna naklen geçti (1993). Van Türk Musiki Derneğini kurdu (1993). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi Bölümü’nün kuruluşunda görev aldı (1994). Farmakoloji ve toksikoloji doktorasının ardından (1998) Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tıp Fakültesinde göreve başladı (1998). Sağlık Bakanlığına İlaç ve Eczacılık Genel Müdür Yardımcısı olarak geçti (2008). Tıbbi farmakoloji alanında doçent unvanını aldı (2011). Halen Medipol Üniversitesi Sağlık Hizmetleri MYO Müdürü ve Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi olan Özbek, evlidir ve iki çocuk babasıdır. 6|SD YAZ 2017 R âzî (Ebû Bekir Muhammed mesinden türediği bilinmekte olup; etik, Yapılan yabancı dil bin Zekeriyyâ er-Râzî, felsefenin dört ana dalından biri olarak 854-925), “Bir dirhem ilim kabul edilmekte ve ahlâk kavramı yerine sınavlarının içeriğinin de bin okka edebe muhtaçtır” de kullanılmaktadır (1). Bilim, insan ha- derinlemesine incelenmesi sözüyle günümüzün bilim yatını kolaylaştıran (bazen zorlaştıran?); ve etik konularının ve so- binlerce yıldır insan zihnini meşgul eden şarttır. Bu sınavın bir bilim runlarının ta bin yüz yıl öncesinde de pek çok soruya cevaplar arayan ve bu bir şekilde yaşandığını haber vermekte. soruların birçoğuna kanıta dayalı olarak adamına lazım olacak Ziya Paşa (Abdülhamid Ziyaeddin, cevap verebilen bir disiplin olarak da 1825-1880) ise “İlim meclisine girdim, tanımlanabilir. Dolayısıyla bu alanda yabancı dil bilgisini mi kıldım talep, ilim ta gerilerde kaldı, illâ başarılı olan bilim adamlarının saygınlığı ölçtüğü; yabancı dil edep illâ edep” dizeleriyle bilimde etik ve popülaritesi de yüksek olmaktadır. konusunun önemini veciz bir şekilde dile Günümüzde bu saygınlığı ve popülarite- kurslarına gidilmesini getirmekte. İbnü’l Arâbi’den Mevlânâ’ya yi elde etmek (Nobel Ödülü almak gibi) kadar pek çok kişiye mal edilen ancak başta olmak üzere daha pek çok ödüle mecburi kılacak şekilde âriflik mektebinden beş yıldızla mezun layık görülmek yanında doktor, yardımcı olmuş halkımızın sînesinde son evresine doçent, doçent, profesör gibi unvanları hazırlanmış sorulardan ulaşan şu sözler de çok anlamlı: “İn- isminin başına yazdırmak da pek çok sanda yok ise edep, n’eylesin medrese insanın hayali veya doğrudan uğraşı mı oluşturulduğu; yoksa mektep, okusa âlim olsa, yine merkep, alanı olmaktadır. İster böyle bir amacı kişilerin hayatında ortalama yine merkep.” Böyle kalabalık bir giriş- olsun isterse olmasın, bunları az ya da ten sonra konuyu ağır ağır işlemeye çok gerçekleştirebilmek, bilim adamının beş seneyi yabancı dil başlayabiliriz. Öncelikle etik kavramının bilimsel faaliyetler yönünden oldukça tanımını bir hatırlayalım: Etik veya töre aktif olmasını zorunlu kılmaktadır. Bu sınavlarında harcatmak amaçla bildiri, makale, tez, kitap gibi bilimi kelimesinin Yunanca ethos keli- bilimsel faaliyetlere imza atmak; kongre, için mi düzenlenmiş olduğu sempozyum, panel gibi bilim toplantı- ayrıca sorgulanmalıdır. larına davet edilmek; bu toplantılarda konferans vermek, oturum başkanlığı yapmak şeklindeki pek çok faaliyetten birçoğunu yapmış olmak gerekmekte- atılacak bir şey değildir. Dolayısı ile dir. Bütün bunları gerçekleştirebilmek daha yolun başındaki akademisyenlerin için belirli ve ağır eğitim/eğitimleri almış önemli bir kısmnın en çok zorlandıkları olmanın yanında, hayatın önemli bir alanlardan biri yabancı dil sınavlarıdır süresini bu alanlarda yoğunlaştırmak diyebiliriz. Türkiye’de bugün herhangi da işin cabasıdır. Bu kadar yoğun bir bir lisansüstü eğitime başlayabilmek emek harcayabilmek de öyle kolay için yabancı dil sınavından belirli bir olmayıp hayattaki birçok önemli şeyden puanı geçmiş olmak şartı aranmaktadır. fedakârlıklarda bulunmayı gerektirir. Bilimde tıptan mühendisliğe, yabancı Bazı kişilerin (ya etikle ilgili konulara dil eğitiminden arkeolojiye, ilahiyattan yeterince vâkıf olamadıklarından ya müziğe, heykeltıraşlıktan spora kadar da bu konularda yeterince hassasiyet pek çok farklı alan vardır. Dolayısıyla ya- göstermediklerinden olsa gerek) bu bancı dil ve bu arada ALES sınavlarının kadar fedakâr olmadan da bir yerlere bunların hepsinde zorunlu hale getiril- gelebilmek için “kısa yolları” tercih mesinin ne kadar doğru bir yaklaşım ettikleri görülmekte, bu yüzden etik olduğu aslında ayrıca irdelenmelidir. boyutta, hatta hukuki boyutta sorunlar Yukarıda sayılan alanlarda sırf yabancı ortaya çıkabilmektedir. dil sınavından belirli bir puanı alamadık- ları için yıllarını yardımcı doçent olarak Bilimsel araştırmalarda bilerek veya tüketen, bilgi ve birikimleri itibarıyla o bilmeyerek yapılan pek çok etik dışı alandaki profesörlerin bile önünde durumdan bilmeden yapılanlar için; saygıyla eğildikleri birçok insanın varlığı, tecrübesizlik, acelecilik ya da kişinin yabancı dil sınavlarının sorgulanması çevresinde danışabileceği bir mentor için yeterli bir dayanak olabilir. Ayrıca, bulamaması gibi geçerli sayılabilecek bahaneler üretilebilir; peki ya bilerek yapılan yabancı dil sınavlarının içeriğinin yapılanlar? Tıptaki araştırmaların ahlaki de derinlemesine incelenmesi şarttır. yönden zaman zaman sorgulanır hale Bu sınavın bir bilim adamına lazım gelmesinde sorun yalnızca bilim ada- olacak yabancı dil bilgisini mi ölçtüğü; mından mı kaynaklanmaktadır? Elbette yabancı dil kurslarına gidilmesini ki hayır! Bu konudan diğer çevrelerin mecburi kılacak şekilde hazırlanmış ve dayatılan bazı şartların da sorumlu sorulardan mı oluşturulduğu; yoksa olduğu söylenebilir. İlk olarak işe ya- kişilerin hayatında ortalama beş seneyi bancı dil sınavlarından başlayabiliriz. yabancı dil sınavlarında harcatmak için “Tıptaki araştırmaların ahlaki arka planı mi düzenlenmiş olduğu ayrıca sorgulan- ile yabancı dil sınavlarının ne ilgisi var?” malıdır. Akademik hayata başlamış bir denilebilir. Bilim adamı olmaya aday kişi- kişinin, hayatının en verimli yıllarından lerin ahlaki boyutta bozulması, zor(unlu) ortalama beş seneyi alan yabancı dil lukların konulduğu yerlerden itibaren sınavı serencamı sonucunda bu sınav- başlamaktadır kanaati hiç de yabana dan geçmekle elde edilecek kazanım, 2017 YAZ SD|7 acaba bu beş yıllık zamana değmekte aktarılması gibi araştırma-yöntem ve ilaç firmaları olan ve yayınlanması ilaç midir? Eğer değiyorsa diyecek bir şey teknikleri dersinde anlatılan kuralların firmasının onayına bağlı bulunan ilaç yok, ama değmiyorsa buradaki kayıp pek çoğuna uyulmadığı ve bilimsel klinik araştırmaları vs. akla gelmektedir. Türkiye gibi bir ülke için önemlidir. makale yazma tekniklerinin yeterince Tıpta uzmanlık öğrencilerinin tezleri bilinmediği ya da dikkate alınmadığı ile işe başlayabiliriz. Tıpta uzmanlık Yabancı dil sorununun lisans, hatta görülecektir. Özellikle araştırma yöntem tezleri, genel itibarıyla insan üzerinde lisansüstü eğitime kadar uzayan bir ve teknikleri ile istatistik konularının veya insanla ilgili bilgiler kullanılarak sorun olması, bu konuların ilköğretim araştırmacıların bir kısmında gereken yapıldıkları için önemli bir kısmı klinik sırasında halledilememiş olması da ayrı düzeyde oturmadığı da söylenebilir. araştırma da sayılabilir. Tıpta uzmanlık bir konudur. Bilim adamı adaylarının bir Yukarıda sayılanların daha ziyade bi- sınavını kazanan bir öğrenci uzmanlık kısmı karşılaştıkları bu ilk zor(unlu)luğa limsel yönden bir yetersizliği gösterdiği, eğitimini alır ve mevzuat gereğince bir bağlı olarak yerine adam sokma, sınav dolayısıyla bunun etikle ne ilgisinin oldu- uzmanlık tezi hazırlar. Bu tezin kabul sorularını çalma, sınav sonuçlarıyla oy- ğu sorulabilir. Bilimsel yönden kusurlu edilmesinden sonra “uzmanlık eğitimini nama, sınav sorularını hazırlayan kişilerin olan, yani geçerliliği sorgulanır hale bitirme sınavı”ndan geçerek uzman açtığı yabancı dil kurslarına gitme vs. gelmiş yayınları üretmek ne kadar etiktir unvanını alabilir. Tıpta uzmanlık tezleri, gibi bazı yollara tevessül edebilmektedir. öyleyse? Böylece, en hafif deyimiyle Sağlık Bakanlığı’nın ilgili birimlerinde Bu durum etik, hatta hukuki boyuttaki kalitesi düşük çalışmaların bir sonucu kayıt altında tutulmakta olup, ayrıca sorunları da beraberinde getirecektir. olarak bilim dergilerinde yayınlanmış YÖK’ün Ulusal Tez Merkezinden internet Dolayısıyla Türkiye’nin bilim alanında bir ama bilimsel özelliği düşük doküman- aracılığıyla bu tezlere ulaşılabilmektedir. yabancı dil sorunu vardır ve bu sorunun lar ortaya çıkmaktadır (“Yayın sayısı Peki, bu tezlerin içerikleri, tezler için daha ilköğretim sırasında, yerli yerince sıralamasında dünyanın önde gelen olmazsa olmaz şart olan “orijinalite ve Türkiye’nin çıkarları doğrultusunda bir ülkeleri arasına girdik ama bu yayınlara şartı”, bir bilim eserinde olması gereken çözümü acilen gereklidir. Yabancı dil ve yapılan atıf sayısı sıralamasında neden standartların ne kadarının sağlandığı ALES sınavlarını geçen bir kişi yüksek sonlardayız?” sorusunun bir cevabı da gibi hususlarda bir inceleme yapılmış lisans veya doktora gibi bir lisansüstü her halde bu olsa gerektir). İşin bir başka mıdır? İyi bir tezi hazırlayabilmek için eğitimine başlayabilmektedir. Tıpta yönü de şöylece ifade edilebilir: Böyle kafa yapısıyla buna hazır bir tez öğren- Uzmanlık Sınavını (TUS) kazananların bir tez özetini en az bir hoca (profesör, cisine, tez öğrencisinin buna ayıracak da eğitime başlayacakları kuruma kayıt doçent veya yardımcı doçent) ile bir yeterli bir zamana, araştırma ihtiyaçlarını yaptırabilmeleri için yine yabancı dil lisansüstü eğitimi alan veya bu eğitimi ve masraflarını karşılayacak bütçeye sınavından belirli bir puanı almış olmaları bitirmiş bir öğrenci (yüksek lisans veya sahip bir projeye ve tez yaptırabilecek şartı aranmaktadır. Peki, bu lisansüstü doktora öğrencisi) hazırlamaktadır. Ha- yeterlikte bir danışmana ihtiyaç vardır. eğitimi ne kadar lisansüstüdür? Lisan- zırlanan bu makale bilim dergisi şartlarını Türkiye’de bu sayılanların ne kadarı süstü eğitimini başarı ile tamamlayan sağlamış bir dergiye gönderilmekte sağlanabilmektedir? Yukarıda sayılan kişilerin hepsi gerçekten bilim adamı ve bu derginin muhtemelen profesör sebeplerden dolayı uzmanlık tezlerinin olma nosyonunu kazanabilmekte midir? unvanlı editör veya editör yardımcıları bir kısmının derleme, dosya tarama Lisansüstü eğitim veren enstitülerin ders tarafından incelenmektedir. Editör, (retrospektif çalışma), anket çalışması ve laboratuvar çeşitlilikleri ve yeterlilikleri makale konusunda uzman olan en az gibi “orijinal araştırma” kavramı ile pek ile bunların içerikleri, ayrıca dersleri iki hakeme (bunlar da profesör, doçent de ilgisi bulunmayan ürünler olacağı veren hocaların yeterliği de incelenecek veya yardımcı doçent unvanlarından ortadadır. Yapılan tezlerden elde edile- olursa bu soruya daha doğru bir cevap birine sahiptir) bu araştırma yazısını gön- cek sonuçların geçerliği ve güvenirliği verilebilir kanaatindeyim. Lisansüstü dermektedir. Bu kadar bilim adamının ise ayrı bir tartışma konusudur. Tez eğitimi sırasında hazırlanan tezlerin elinden geçtikten sonra bilimsel ve/veya konularının birbirine benzerliği veya veya seminer konularının bir kısmı daha etik problemlere sahip makalelerin nasıl birbirinin tekrarı gibi olması hususları da sonra tıbbi bir araştırma olarak yayınla- yayınlanabildiği sorusu ve bu soruya ayrıca irdelenebilir. Bu tür çalışmaların nabilmektedir. Bu araştırmaların sıhhati verilebilecek cevap(lar) da ayrıca sor- Türkiye’ye, tezi yapana ve yaptırana konusunda soru işaretleri belirmeye gulanmalıdır. Doktora eğitimini veya TUS neler kazandıracağı veya neler kay- başlarsa önemli bir sorunumuz var de- eğitimini tamamlayan bir kişinin, kendi bettireceği sorularının cevapları, aynı mektir. Dolayısıyla tıptaki araştırmaların başına bir bilim araştırmasını kurgulayıp zamanda konunun ahlaki boyutunun da ahlaki arka planına buralardan başlamak gerçekleştirmesi ve yayınlayabilmesi cevabı olacaktır. Tıbbi araştırmalar ile uygun bir düşünce gibi gelmektedir. istenen şeydir. Peki bunları yapamayan ilgili Yüksek Lisans ve Doktora tezlerinin bir kişiye doktor (PhD) unvanının veya durumu, Tıpta Uzmanlık Tezlerine göre Ülkemizde lisansüstü eğitimde bir denkliğinin verilmesi ne kadar etiktir ve bir nebze daha iyi gibi gözükebilir. sorun olup olmadığı, var ise bunun ne kadar doğrudur? Bir bilim araştırma- Çünkü bu tür çalışmalar için proje çözümü konusu bu yazının sınırlarını sını kurgulayamayan, gerekli araştırma yapabilmek ve buradan maddi kaynak zorlar. Bunun yerine “Ayinesi iştir kişinin ve çalışmaları gerçekleştiremeyen, sağlayabilmek daha fazla mümkündür. lafa bakılmaz” sözünün gereğine göre elde ettiği verilerin temel istatistiklerini Ayrıca öğrencinin sırf tez yapabilmek hareket ederek konuya yaklaşabiliriz. dahi yaptıramayan bir kişinin bilimsel için harcayabileceği yeterli bir zamanı da Yani lisansüstü eğitimi alanların ve araştırmalar sırasında etik dışı yollara bulunmaktadır. Ancak bunlardan elde bu eğitimi verenlerin birlikte yaptıkları girişmesi sanki mukaddermiş gibi edilen sonuçların da ne kadar geçerli araştırmaları ve yayınları inceleyerek bu gözükmektedir. Etik dışı yolların (intihal, ve güvenilir olduğu ayrıca tartışılabilir. konuda az-çok bir fikir sahibi olabiliriz. aşırma, çarpıtma, fabrikasyon, salami- Örneğin tıp alanındaki yüksek lisans zasyon, duplikasyon, haksız yazarlık Tıpla ilgili bir araştırmada (zaman, ortam, veya doktora tezlerinden özetlenerek gibi) ne oldukları da zaten bilinmektedir. proje vs. her şey tamam olsa bile) verilerin yayınlanmış makalelerin bir kısmında: elde edileceği gönüllülerin sayısı, tezin başlıkla içeriğin tam uyuşmaması, Şimdi konuyu biraz daha tıptaki gücü (power) ile Tip-I hata ve Tip-II hata bulgular ile tartışma-sonucun birbirine araştırmalara teksif edebiliriz. Tıptaki yapılması ihtimalini çok etkilemektedir. karıştırılması, istatistik analiz yöntemi- araştırmalar denilince yine yüksek Araştırmacıların en çok muzdarip oldukları nin bu çalışmaya uyup uymadığına lisans ve doktora tezleri, tıpta uzmanlık konulardan biri araştırma için yeterli sayı- bakılmaksızın başka bir çalışmadan öğrencilerinin hazırladığı tezler, öğretim da gönüllü (denek) bulamama sorunudur. kopyala-yapıştır yöntemiyle makaleye üyelerinin yaptıkları yayınlar, destekçisi Gönüllü sayısı gereğinden az olduğunda 8|SD YAZ 2017 Tip-II hata, gereğinden fazla olduğunda dımcı doçentler üzerinden incelenebilir. Tıpla ilgili bir araştırmada Tip-I hata yapma ihtimali artmaktadır. Bir Bir kişi yardımcı doçent olarak göreve araştırmada Tip-I ve Tip-II hata ne kadar başladığında başına gelebilecekler (zaman, ortam, proje vs. iyi dengelenmiş ise ve çalışmanın gücü şöylece sıralanabilir: Görev yaptığı her şey tamam olsa bile) %80’in altında değilse bu araştırmanın, yer yeni kurulmuş bir üniversite veya iyi bir araştırma olma özelliklerinden fakülte olabilir ve görev aldığı anabilim verilerin elde edileceği birçoğunu sağlamış olduğu söylenebilir. dalındaki tek öğretim üyesi de kendisi Bunlar yerine getirilemiyorsa bu durumda olabilir. Bu durumda çiçeği burnunda gönüllülerin sayısı, tezin araştırmanın sonuçları geçerliliğini ve bilim adamımız idarecilik mi yapsın, güvenilirliğini yitirecektir. Dolayısıyla bu doçentlik dosyasını hazırlamak için gücü (power) ile Tip-I hata araştırma ile ilgili olarak ilgili kurumun, bilimsel bir araştırma mı yapsın, bilim ve Tip-II hata yapılması bilim adamlarının, teknisyenlerin ve toplantılarına (kongre, sempozyum) gönüllülerin zamanı, emekleri ve paraları mı gitsin, öğrenci derslerine mi girsin, ihtimalini çok etkilemektedir. boşa harcanmış olacağından böyle bir yoksa doçentlik için şart olan 65 puanı durumun etik yönden ne kadar mahzurlu alabilmek amacıyla yabancı dil sınavına Araştırmacıların en olacağı bellidir (Bu sorunu çözebilmek mı hazırlansın? Anabilim dalında başka için araştırmacıların tez konularını uz- öğretim üyeleri varsa bu durumda tıpta çok muzdarip oldukları manlık eğitimlerinin son aylarında değil uzmanlık, yüksek lisans veya doktora de birkaç yıl önceden almaları, yeterli öğrencileri de ana bilim dalının nüfusuna konulardan biri araştırma sayıda gönüllü bulma konusunda akılcı bir katılacağı için bunlara verilecek eğitim için yeterli sayıda gönüllü yaklaşım olabilir. Böylece veri uydurma, ve bunların tez danışmanlıkları da az çarpıtma gibi ahlâk dışı birçok eylemin önce sayılan iş yüküne eklenecektir. (denek) bulamama önü veya mazereti, daha baştan kesilmiş Yeni doçentlik kriterlerinin şartları da olacaktır). göz önüne alındığında, öğretim üyemiz sorunudur. Gönüllü sayısı doçentliğe başvurmak için gerekli kri- Doktora veya tıpta uzmanlık tezini terleri bu kadar iş yükü arasında nasıl gereğinden az olduğunda başarıyla verdikten sonra kişi isterse sağlayacaktır? Elbette ki tüm bunlar Tip-II hata, gereğinden fazla yardımcı doçent olarak öğretim üyeliği kişinin gayri ahlaki yollara başvurma- hayatına başlayabilmekte, bundan sının bir mazereti olamaz. Ancak klinik olduğunda Tip-I hata yapma sonra da doçent ve ardından profesör araştırmalarda ahlaki bir takım sorunlar olarak yoluna devam edebilmektedir. var ise bunların yolunu döşeyen taşların ihtimali artmaktadır. İşte bu yolculukta da klinik araştırmalar da bilinmesi, tedavi açısından yararlı yapılabilmekte ve bunlarda da ahlaki olacaktır. Tıptaki bir öğretim üyesinin yönden sorgulanabilecek hususlar bilimsel araştırma yapacak tüm şartları bulunabilmektedir. Bu konu, örneğin yar- sağladığını düşünelim. Bu durumda 2017 YAZ SD|9 çalışmaya başlanabilmesi için etik ve tamamlayıcı tıbbın” alanına giriyorsa Yaptığım üç ayrı araştırmanın sonuçları kurulu onayı ve bazı klinik araştırmalar müthiş bir ön yargı ile karşılaşmak ve olumsuz çıkmıştı. Ben de bunları bir için de Bakanlık izni alınması zorunludur. araştırmacının annesinden emdiği sütün araya getirip bir bilim toplantısında, Ülkemizde bu konuda da gerek araş- araştırma protokolünden damla damla bu yolun başındaki arkadaşlara da tırmacıya ve gerekse etik kurullarına ait gelmesi işten bile olmamaktadır. Tüm bu örnek oluşturması amacıyla sunmak önemli sorunlar bulunmaktadır. aşamaları geçtikten sonra araştırmaya gafletinde (!) bulundum. O toplantıda başlayabileceğinizi sanıyorsanız yanılıyor bana yapılanları yazmasam daha iyi Öğretim üyesi tüm bunları aşıp maka- olabilirsiniz. Bir de hastane yönetiminden olacak. Yine sonuçları olumsuz çıkan lesini yazdığında ise bunu yayınlatacak idari izin alınması gerekiyor. Yani hastane bir çalışmamı bir dergide yayınlatmak bir dergi bulma konusunda ayrı bir sorun yöneticileri ile de aranız iyi olmalıdır. Bu için editörle yaptığım bilimsel kavga yaşamaktadır. Küçük bir örnek vermek konuda gereken hassasiyeti gösteren ise başka bir hikâyenin konusu olabilir gerekirse: Science Citation Index’e yöneticileri tenzih ederiz. Çünkü hastane (ama editör sonunda makaleyi kabul girmiş birçok dergi, yayınlanması için imkânlarının lüzumsuz kullanımı da ayrı etti ve yayınladı). Sonuç olarak öğretim kendisine gönderilen makaleler için bir etik ihlal olarak değerlendirilebilir. üyelerini bir şey bulmak veya keşfetmek daha önce kendi bünyesinde yayınlan- Dolayısıyla yerli yerinde işletilen bir idari yönünde anlamlı sonuçlara erişmiş yayın mış makalelere atıf yapılmamış ise zorluk izin müessesesi, hem tıbbi araştırmaların yapmaya zorlamak, bilim insanlarını çıkarabilmektedir. Maksat, derginin etki ahlaki yönüne katkı sağlayacak hem başka bir ümit kalmadığından dolayı (impact) puanını yükseltmektir. Eğer tec- de hastane imkânlarının heba olmasına yan yollara sapmaya teşvik ediyorsa rübeli (!) bir araştırmacı iseniz makaleyi engel olacaktır. bu soruna da el atmakta fayda olacağı göndereceğiniz dergiyi seçtikten sonra, açıktır. Bilim adamlarının birer “bulucu bir punduna getirip makale içerisinde, o Yukarıda sayılan zorluklardan birçoğu (finder)” değil birer “araştırmacı (rese- dergide daha önce yayınlanmış üç-beş araştırmacıları yıldırabilir ve bunlarla archer)” oldukları ilgili tüm çevrelerce makaleye atıf yapmayı unutmazsınız. mücadele etmek yerine bazı araştırma- iyice kanıksanmalıdır. cılar yanlış yollara tevessül edebilir. Bu Tıbbi araştırmalar yaparken karşılaşılan durumda örneğin “masa üstü yayıncılık” Tüm şartlar uygun olsun ve çok güzel etik sorunlara örnekler vermeye devam ne güne duruyor. Ancak dergiler çeşitli bir araştırma yapmış olalım. Bu araştır- edelim. Araştırmacımız diyelim ki hastane dijital yazılımlar kullanarak bu tür durum- manın çalışma düzeneği ve uygulanan veri tabanından toparlayacağı verileri kul- ları artık tespit edebiliyor. istatistik analiz yöntemlerinin doğruluğu lanarak retrospektif bir çalışma yapacak. çok önemlidir, hatta bir araştırmanın Burada sık karşılaşılan etik ihlallerden Tıbbi araştırmalardan elde edilecek “bilimsel” sıfatını kazanabilmesi için biri, verilerin hangi anabilim dalının eme- verilerin işlenmesi sırasında da birçok vazgeçilmez bir kriterdir. Bu konuda iki ği ile üretildiğine bakılmaksızın yayına etik ihlal yapılabilmektedir. Örneğin ve- ayrı örnek vermek istiyorum: 1986’da dönüştürülmesidir. Sonuçta örneğin rilerin istatistik analizleri araştırmacıların yayınlanan bir araştırmada 30 farklı göz hastalıklarıyla ilgili yayınlanmış bir beklediği sonuçları vermeyebilir. Bu dergide (The Lancet, JAMA, British makalenin yazarları arasında göz hekimi durumda verilerle oynamak, olmayan Medical Journal, The New England hariç pek çok kişi bulunabilmektedir. “Eş gönüllüler üretip verileri artırmak gibi etik Journal of Medicine gibi dergiler dahil) veya yakın akraba kontenjanı” sebebiyle ihlaller de olmayacak şeylerden değildir. yayınlanan 4.200 makalenin yalnızca ilgisiz pek çok kişinin isminin makaleye Bu durum, çarpıtma (falcification) olarak %20’sinin çalışma düzeni ve istatistik yazılması da yapılan başka bir etik adlandırılmaktadır. analiz yönünden geçerli olduğu ortaya ihlaldir. 5-10 araştırmacının bir araya konmuştur (yani yaklaşık 31 yıl önce gelip anabilim dalının tüm imkânlarını Makaleyi yazdınız ve bir dergiye gön- durum bu idi). İkinci örneği kendi kendilerine seferber etmesi ve yayınla- derdiniz diyelim. Dergi, incelenmek yaptığım bir ön araştırmadan verece- nan her bir makalede sırayla her birinin üzere kendisine gelen makaleyi, özellikle ğim: “Student’s-t” testleri, hemen her birinci isim olarak yer alması yapılan Türkiye’deki bir hakeme gönderdiğinde, akademisyenin dağarcığında bulunan başka bir etik ihlaldir. Bazı anabilim dalı yazarların ismi her ne kadar gizlenmiş ve yapılması gayet basit olan istatistik başkanları veya bölüm başkanları, kendi olsa da (makaleyi dikkatlice okuyunca analiz testleridir. İki sene kadar önce anabilim dalından veya bölümünden yazarların kimler olduğunu anlamak çok internetten, içinde “Student-t” kelimesi yapılacak araştırmaların tümünde (katkısı da zor olmamaktadır) makalenin başına geçen rasgele 100 makaleyi indirip bir olsun veya olmasın) kendi isimlerinin de gelebilecekler ayrı bir yazı konusu olabi- Halk Sağlığı uzmanı arkadaşımla birlikte olması gerektiğini düşünebilmektedirler lir (etik kurallarına bağlı hakemleri tenzih incelemiştik. Bu 100 makalenin 90’ında (böyle düşünmeyen başkanları tenzih ederiz). Bir bilim adamının orijinal bir fikir Student’s-t testinin ya gereksiz olduğu ya ederiz). Yani araştırmacının önünde bir üretip bunu araştırması ve sonuçlarını da yanlış kullanıldığı sonucuna ulaştık. de anabilim dalı ve ardından bölüm da yayınlaması en doğal hakkıdır. Ancak Dolayısıyla bu ikinci örneğe bakarak başkanlığı engelini aşmak gibi bir yayınlanan makaleler, araştırmacıların bugün de durumun eskisinden pek farklı zorluk bulunabilmektedir. Ardından vardıkları sonuçlar yönünden ince- olduğu söylenemez düşüncesindeyiz. etik kurulu engeli gelebilmektedir. lendiğinde, araştırmaların neredeyse Sonuç olarak bir araştırmanın çalışma Bazı etik kurulu üyeleri kendi isimleri tümünde olumlu ve de anlamlı yönde düzeneği ve istatistik analiz yöntemi veya işaret edecekleri kişilerin isimleri sonuçlar elde edildiği görülecektir. yanlış ise ortada geçerli ve güvenilir araştırma protokolüne yazılmamış ise Edison’un bile yüzlerce, bazen de bir bilimsel sonuç da yoktur denilebilir. sorun çıkarabilmektedir (düzgün çalışan binlerce kez deneme yapıp olumlu bir Bu durum (yukarıda verilen iki örnek etik kurullarını tenzih ederiz). Etik kurulu sonuca ulaştığı veya ulaşamadığı bir de göz önüne alınarak) PubMed’deki onayı alan tıbbi araştırmaların önemli bir dünyada, diğer bilim adamlarının bu milyonlarca makaleye teşmil edildiğinde kısmı aynı zamanda Sağlık Bakanlığın- kadar “şanslı” olmaları ve araştırdıkları ortaya çıkacak fecaat dikkatlerinize arz dan da izin almak zorundadır. Bakanlık her çalışmanın olumlu bir şekilde so- olunur. Diyelim ki doçentliği verdiler (Bir çalışanları zaman zaman kendilerini nuçlanması önemli bir araştırma konusu bilim atasözü: doçentlik alınmaz, verilir), etik kurulu yerine koyabilmekte ve etik olabilir. Peki, olumsuz bir sonuç elde sıra geldi profesörlüğe. Bu kez yine aynı kurulu onayı ile Bakanlık iznini birbirine edildiğinde bunu bir sempozyumda şekilde yayın yapma telaşı başlayacaktır; karıştırabilmektedir. Yani araştırma sunmak akılcı bir davranış mıdır veya çünkü profesör olmak için de doçent- başvurusu aylarca sürünebilmektedir. bir dergide yayınlatmak mümkün liğe benzer şartlar getirilmiştir. Yani Hele bir de araştırma konusu “geleneksel müdür? Kendimden örnek vereyim: doçentlik serencamının aşağı-yukarı 10|SD YAZ 2017
Description:The list of books you might like
