De jacht op Proteus

283 Pages·2007·1.27 MB·Dutch

De jacht op Proteus
Piet Meeuse
bron
PietMeeuse,DejachtopProteus.DeBezigeBij,Amsterdam1992
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/meeu001jach01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
7
Avontuurlijke vertellers
PietMeeuse,DejachtopProteus
9
Don Quichot
Of de avonturen van een lezer
1
Hetistegenwoordiggeenaanbevelingmeeromeenroman‘experimenteel’tenoemen:
vooreengrootdeelvanhetlezerspubliekisdezeterm,terechtoftenonrechte,
synoniemgewordenmet‘onleesbaar’.Maarexperimentenmetderomanvormzijn
zooudalsderomanzelf.Watindeloopdereeuwen‘roman’werdgenoemdiszo
gedurigvanvormeninhoudveranderddatdatnauwelijkseenriskantebeweringis.
Enmisschienheefthetfeitdatderomaneeuwenlangalseeninferieurgenrewerd
beschouwderweltoebijgedragendathijooknahetverwervenvaneenliteraire
statusresistentisgeblekentegenallerleirigidevormvoorschriften.Erbestaatgeen
definitievevormvanderomanenalledoodverklaringentenspijtishijnogeven
vitaalalsaltijd.
EenvandevermakelijksteenmerkwaardigsteromanexperimentenuitdeEuropese
literatuurisalbijnaviereeuwenoud,enstamtuiteentijdtoenderomannogabsoluut
nietserieuswerdgenomenalsliterairgenre.Datlaatsteblijktookuitdieromanzelf,
diedebespottingvandepopulairsteromansuitdiedagenalsuitgangspuntheeft.Het
iseenromanalscommentaaropderoman,omniettezeggen:eenantiroman.
AlsDegeestrijkeridderDonQuichotvandeManchametterugwerkendekracht
beschouwdkanwordenalsdeeerstegroteprozaromanindeEuropeseliteratuur,dan
isdatzekerookvanwegehetironischekarakterervan:deromanblijktinhandenvan
Cervantesmeteenaltebeschikkenovereenenormerijkdomaanmogelijkhedenen
middelenomzichzelfterelativeren,endaarintegelijkzijnkrachtenvitaliteitte
bewijzen.Mogelijkhedendieinlatereeuwen-vanLaurenceSternetotThomas
Mann,NabokovenGombrowicz,omermaareenpaartenoemen-ookvolopzijn
benut.
PietMeeuse,DejachtopProteus
10
2
InDekunstvanderomanheeftMilanKunderazijnideegeschetstvaneen
geschiedenisvandeEuropeseroman,dieparallelzoulopenmetdegeschiedenisvan
demodernetijd-eengeschiedeniswaarinallegrotethema'sgeëxploreerdworden
diedezichontplooiendewetenschaplaatliggen.Hijlaatzichdaarbijleidendoorhet
ideevanHermannBrochdatderomanmoetontdekkenwatalleenderomanontdekken
kan,enzijngeschiedenisbegintookbijCervantes,dieheteerstegrotethemavande
Europeseromanaansnijdt:datvanhetavontuur,volgensKundera.
Zondertwijfelis‘avontuur’eencentraalthemainDegeestrijkeridderDonQuichot
vandeMancha,maaralseréénthemawasdatalvanoudshercentraalstondin
verhalendproza,vandeoudheidtotenmetdegevulgariseerderidderepiekdie
Cervantesopdehaknam,danwashetwelhetavontuur.Omhetboekrechttedoen
zoujeeigenlijkmoetensprekenover‘avonturenmethetavontuur’,wanthetisjuist
demerkwaardigedubbelzinnigheidvandatbegripdieinhetSpaansemeesterwerk
zokostelijkwordtuitgebuit-enwaardoordeeerste‘echte’romantegelijkeen
experimenteleromanmagheten.
Avontuur-hetisnogsteedseengewildartikel.Terwijlenerzijdsallesinhetwerk
gesteldwordtomallemogelijkeongemakkenenrisico'suitteschakelen,klaagtmen
anderzijdsdathetlevenzovoorspelbaarenzosaaiwordt.Eennogalschizofrene
klacht.Enonzewereldzouonzewereldnietzijnalsdieschizofrenieintussenniet
ookdriftiggeëxploiteerdwerdalseengatindemarkt:vooreenpaarduizendgulden
ishet‘avontuur’tekoopalseen‘onvergetelijkeveertiendaagsesafari’,compleet
metLandrover,gegarandeerdeolifanten,ennatuurlijk:eersteklasairconditioned
hotels.Wantinhetluilekkerlandwaardeklantkoningiskunnenwehetkrijgenzoals
wehethebbenwillen.
PietMeeuse,DejachtopProteus
11
Enzowillenwehetblijkbaar:welgekieteldworden,maarnietbedreigd.Koning
Klantwileencomfortabelavontuur,liefsttotindepuntjesgeorganiseerd,want
avontuurisvakantie.Ofbeter:devakantiemoetopgetuigdwordentoteenavontuur.
Hetismethetwoord‘avontuur’hetzelfdealsmetallewoordendieopwindenden
veelbelovendklinken:dewereldvandecommercieendemediadoenergoedezaken
mee.Alleenalhetfeitdathetzo'nwervendekrachtbezitenzobegerenswaardiglijkt
doetvermoedendatheteensterkgeromantiseerdbegripis,enhetwoord
‘romantiseren’wijstonsmeteenindegoederichting:dievanderoman.
Wanthetavontuurisnietwathetlijkt.Wieperongeluknogeensechtiets
meemaaktenmetdeschrikisvrijgekomen,weetdathetglorieuzemomentvanhet
avontuurpasaanbreektwanneerhetachterderugis:wanneerhetingeurenenkleuren
verteldwordt.Heteigenlijkeavontuurisnietdechaotischereeksopwindende
gebeurtenissendiejemeemaakt,maardatwaternaderhandvanoverblijft.Hetis
eenproduktvanhetvertellen:eenvormgegevenervaring.Ennietvoornietswordt
deOdyssee-diearchetypischeavonturenroman-bevolktdoorvelevertellers,
waaronderOdysseus,diezijnmeestfabelachtigeavonturenzelfopdist.
Maaralshetavontuurinderdaadpasinhetvertellenontstaat,danverwijstditeerste
grotethemavandeEuropeseromanmeteenooknaarhetavontuurdathetvertellen
zelfisgeworden:wantwatderomanonderscheidtvandeoeroudetraditievan
mondelingovergeleverdeverhalenis,dathetvertellenhierzijnonschuldheeft
verloren.Devertellerisschrijvergeworden.
ZoalsBenjaminopmerktein‘DerErzähler’:‘Dekraamkamervanderomanishet
individudatinzijneenzaamheidnietmeerinstaatis,zichoverzijnbelangrijkste
verlangensexemplarischuittespreken,datzichzelfgeenraadweetengeenraadkan
geven.Eenromanschrijvenbetekenthetopdespits
PietMeeuse,DejachtopProteus
12
drijvenvanhetincommensurabeleinhetmenselijkleven.Temiddenvandevolheid
vanhetlevenendoordeuitbeeldingvandezevolheidgeeftderomanblijkvande
dieperadeloosheidvandelevende.’EnaansluitendnoemtookhijdeDonQuichot
alsheteerstegrotevoorbeeldvanderoman.Hetvertellenisinderomangeen
vanzelfsprekendeoverdrachtvanervaringenmeer-hetiseenindividuelepoging
gewordenomdewereldopeigenhoutje‘uittevinden’,enduszelfeenavontuur.
DonQuichotgeeftinderdaadaanleidinggenoegtotbespiegelingenoverde
dubbelzinnigheidvanhetbegrip‘avontuur’.Nietalleenishetinzijngeheeleen
ironiseringvandewonderbaarlijkeavonturenzoalsderidderromansdieboden,maar
indekarikatuurdieCervanteservanschildertwordttegelijkdatandereavontuur
geboren.
3
Watmeteenopvaltinditboekishetgroteplezierinhetvertellen:datstraaltervan
af.Vanmeetafaanisduidelijkdatdemanierwaaropdedolzinnigeavonturenvan
deheldgepresenteerdwordeneenbelangrijkerolvoorzichopeist.Cervantesschept
ereenbijzondergenoegenindevertelsituatietecompliceren:degeschiedenisdie
hijverteltiszogenaamdontleendaaneenmanuscriptvande‘Arabische
geschiedschrijverCideHametiBenengeli’.ZeisdusuithetArabischvertaald,maar
hetisgeengewonevertaling,wantookdevertalermengtzichafentoeinhetverhaal,
entenslotteisernogeenderdeinhetspel,de‘tweedeverteller’,dieafentoeweer
commentaaropdevertalergeeft.
Inhetachtstehoofdstukwordthetverhaal,uitgerekendophetmomentwaarop
DonQuichoteengevechtoplevenendoodbeginttegende‘kloekeBiskajer’,
plotselingstilgezetmetdelaconiekemededelingdatdevertellernietverderkan,
PietMeeuse,DejachtopProteus
13
omdathetmanuscriptwaaruithijputhierafbreekt.Inhetvolgendehoofdstukvertelt
hijdanhoehijbijtoevalhetboek(vanBenengeli)vindtwaarindecomplete
geschiedenisstaatopgetekend,enpasdaarnakandedraadvanhetijselijkgevecht
weerwordenopgevat.
Zowordteengelijktijdigheidvanhetvertellenenhetverteldebereiktdieinfeite
eenbespottingisvanwatmisschienweldeoudstevertelconventiemagheten:de
suggestiedathetverhaalhandeltoverietsdataanhetvertellenvoorafgegaanis-
ietsdat‘echtgebeurd’is.Hierspeelthetavontuurzichafophetmomentwaarophet
verteldwordt,zodathetvertellenzelfookietsavontuurlijkskrijgt.
Datblijktopnieuwinhetvierenveertigstehoofdstuk,waarverteldwordthoeDon
Quichotomprotocolair-ridderlijkeredenenweigertintegrijpenwanneerdewaard
vandeherbergdooreenstelschurkenwordtafgetuigd.Nadathijdespanning
behoorlijkheeftopgevoerdzegtdevertellerplotseling:‘Maarwijmoetenhemhier
achterlaten;waarlijk,erzalhemweliemandtehulpkomen(...);laatonslievereen
vijftigschredenterugkerenomtehorenwatDonLuisderechterantwoordde...’(Ik
citeersteedsuitdevertalingvanWerumeusBuningenVanDam,devijfdedruk
1963)
MeteensoevereineironielaatCervanteskeeropkeermerkendatdewereldwaarin
weonsbewegeneenverteldewereldis.EnwanneerSanchoPanzaeenkeerde
gelegenheidkrijgteenverhaaltevertellenpaktdatzodesastreusuit,datjegeneigd
bentdezeoerkomischeepisodetelezenalseenkleincollegeindemetafysicavan
hetvertellen.
Sancho'sverhaalgaatovereenherdermeteenkuddegeiten,dieaandeoevervan
eenrivierkomt.Zijngeitenmoetenstukvoorstukovergezetwordenmeteenklein
bootje.TerwijlSanchonauwgezetverslagdoetvanhetheenenweervarenmet
telkenseengeit(‘ennogeen,ennogeen...’),krijgtDonQuichotdeopdrachtomde
telbijtehouden.Alnaeenpaargeitenishijdetelkwijt:‘Latenwijmaarzeggen
dathij
PietMeeuse,DejachtopProteus
14
zeallemaaloverzette,’zeiDonQuichot,‘envaarnietzoheenenweer,wantdan
krijgjezenogingeenjaarover.’WaaropSanchozijnverhaalafbreektenbeëindigt
methetargumentdathijonmogelijkverderkanvertellenalshijnietweethoeveel
eralaandeoverkantzijn,wantdanweethijniethoeveelovertochtenhijnogmoet
beschrijven.
Zoheefthijzijnmeester,dieverslaafdisaanverhalen,flinktuk,maarhetis
bovendienooknogeenprachtigironischargument:Sancho'srealismeweerlegt
zichzelfalshetware.Hetlaatprecieszienwaarindesoevereiniteitvaneenverteller
bestaat,enwaaromhijgeenboekhoudervandefeitenkanzijn.Overhet
verteltechnischeprobleemwaarinSanchozichhierverstriktzoueenmooie
verhandelingteschrijvenzijn.Maarditallesisnietmeerdaneenterloopsegrap,
waardoorookSancho'snuchterepragmatismenogevenfraaigecontrasteerdwordt
metdeverhevenverhalenhongervanzijnmeester.Cervantestoontzicheenmeester
inzulketerloopsedubbelzinnigheden,enjehoorthemhaastgrinnikenwanneerhij
DonQuichotopeenbepaaldmomenttegenSancholaatzeggen:‘Spreekop,vriend
Sancho;gavoort,wantjespreektvandaagalseenboek.’
Inhetbeginvanhettweededeelkomteenhoofdstukvoorwaarindevertalerzich
regelmatiginhetverhaalmengtmetdewaarschuwingdathethiermoetgaanom
eenapocriefhoofdstuk,omdathijnietgelooftdatSanchoPanzazijnvrouwheeft
toegesprokenopdewijzediehierwordtverhaald.
Nogzotterwordthet,wanneerDonQuichotzelfoptreedtalsvertellerenverhaalt
welkeavonturenhijbeleefdeindegrotvanMontesinos.(NetalsbijOdysseusvoor
hem,enbijbaronvonMünchhausennahem,vernemenwedemeestkrasseavonturen
uitzijneigenmond.Enzohoorthetook:watiseenavonturierzondereensterk
verhaal?)Onzeriddermaakthetintussenwelerggortig:deavonturendiehijopdist
PietMeeuse,DejachtopProteus
15
zijnzozeerinstrijdmetalleswatredelijkengeloofwaardigis,datCervantesopnieuw
eenkleintussenspelinvoegt.Hijvermeldtdatdevertalerindemargevanhet
handschriftvanBenengelihierbijeenkanttekeningvond,waarinzelfsBenengeli
zijntwijfelsuitoverdewaarheidvandezeavonturen:‘...maaralsditavontuurapocrief
schijntligtdeschuldnietbijmij,endaaromschrijfikhetneerzondertebeoordelen
ofhetvalsisofecht.Gijlezer,dieeenwijsmanzijt,besliszelfwatgeervandenken
moet,wantikmagenkannietandershandelen,alhoewelhetzekerschijntdathij
hetinhetuurvanzijndoodenverscheidennaarmenzegtherriep,enverklaardedat
hijhethadverzonnenomdathijmeendedathetindetrantenaardlagvande
avonturendiehijinzijnboekenhadgelezen.’
BijeenanderegelegenheidbegintCideHametiBenengelieenhoofdstukmetde
plechtigeverzekering:‘Ikzweeralskatholiekchristen...’,waarnade‘vertaler’zich
haastomuitteleggenhoehetmoetwordenopgevatdateenmoorsemohammedaan
zweertalseenkatholiekchristen.Ditsoortschielijketoelichtingenlijktverdachtveel
opdievanpoliticidieprecieskunnenuitleggenwaaromzenietgezegdhebbenwat
zezeiden-wathungeloofwaardigheidnietpleegttevergroten.
ZoneemtCervantesregelmatigafstandvanzijnverhaal:hijcreëerteenspeelruimte
tussenhetverhaalendelezer,waarindeverschillendevertellers(Benengelienzijn
vertaler)hetverteldezelfbecommentariërenenoplosseschroevenzetten.Endie
speelsepresentatievanhetverhaal,ditregelmatigverbrekenvande
werkelijkheidsillusie,doetgeenogenblikgeforceerdaan.Datdepersonagesuiteen
ingelastepastoralegeschiedenisplotselingfigurenblijkentezijndiehetverhaalvan
dedolenderidderbinnenstappen,endatDoroteamethetzelfdegemakwaarmeeze
uithaarverhaalstaptevenlaterderolopzichneemtvandefantastischeprinses
Micomico-
PietMeeuse,DejachtopProteus
16
na-datallesmaaktdeeluitvanhetsteedsingewikkelderspeldatdeschrijverspeelt
metdelezer,enmetzijnheld.WantDonQuichotiseenbijzondersoortheld.
4
DonQuichotiseenvandiezeldzameheldendieletterlijkenfiguurlijkzoverbuiten
hunboekjegaandatiedereenzekent,ookalheeftmengeenletterinhetboekgelezen.
Eenvandiesuperheldendiespreekwoordelijkzijngeworden,enikgeloofdaterin
deEuropeseliteratuureigenlijkmaaréénandereheldtevindenisdiedezesuperstatus
methemdeelt:Faust.
Merkwaardiggenoegzijnzebeiden,alsliterairecreaties,ooknog‘tijdgenoten’
tenoemen(hetvolksboekoverFaustverscheenin1587;heteerstedeelvanDon
Quichotin1605).EnbeidenzijnzeexponentenvandieEuropeseexpansiedriftdie
zichtoenopallegebiedendeedgelden,endieindezetweefigurendegrenzenvan
hetmenselijkeaftast.Maarwateenverschiltussendietwee!TerwijlFaust,zich
pijnlijkbewustvandeontoereikendheidvanzijnkennis,willensenwetenssamenspant
metdemachtenderDuisternisenzichzoinhetverderfstort,trektDonQuichot,die
vandeprinsgeenkwaadweet,dewereldinmeteenblindvertrouweninzijntotaal
inadequateboekenkennis.WordtFausthetslachtoffervanzijnongebreideldezucht
naarkennis,DonQuichotwordthetslachtoffervanzijnongebreideldezuchtnaar
heldendaden.
Hijblijkt,omtebeginnen,hetslachtoffertezijnvandatromantischemisverstand
dat‘avontuur’heet.Ookhijhongertnaaravontuur,enniettoevalligishijdanook
indeeersteplaatseenhartstochtelijklezer.Hijheeftzoveelridderromansverslonden,
zoveeladembenemendeavonturengelezen,datookhemhetavontuuriets
begerenswaardigslijkt.Maarandersdanvoordemoderneconsumentishetavontuur
voorhemnoggeendoelopzich.Uitzijnlectuurheeft
PietMeeuse,DejachtopProteus