Table Of Content

“Azərbaycan məktəbi” 2014/5 UŞAQLARIN DAVRANIŞI VƏ TOLERANTLIQ MƏDƏNİYYƏTİ Kifayət Məmmədova Təhsil Problemləri İnstitutunun elmi işçisi Açar sözlər: məktəbəqədər təhsil, tərbiyə, təlim, uşaq, şəxsiyyət, tolerantlıq, inkişaf, ailə, müəssisə, mədəniyyət, valideyn, tərbiyəçi. Ключевые слова: дошкольное образование, воспитание, обучение, дети, лич- ность, толерантность, развитие, семья, учреждение, культура, родитель, воспита- тель. Key words: pre-school education, upbringing, education, child, personality, patience, development, family, establishment, culture, parent, educator. Uşaqların dostu və himayəçisi olan yönləndirmə, təkmilləşdirmə vəzifəsi və ira- ulu öndərimiz Heydər Əliyev demişdir ki, dəsi ilə qarşılaşır. Ona görə də böyüməkdə uşaqlar bizim gələcəyimizdir. Gələcəyimizi olan nəslin, xüsusən uşaqların və yeniyetmələ- nə cür tərbiyə edəcəyiksə, böyüdəcəyiksə, rin bö yüklərlə və yaşıdları ilə qarşılıqlı müna- ölkəmizin, millətimizin, dövlətimizin sibəti prosesində hörmət, əməkdaşlıq və qarşı- gələcəyi bundan asılıdır. lıqlı anlayış əsasında ünsiyyətini formalaşdır- Elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi maq vacib məsələlərdən biridir. müasir dövrdə uşaqların davranışına ardıcıl Sosial-pedaqoji səviyyədə tolerant diqqət yetirilməlidir. Tolerantlıq mədəniyyəti- mə dəniyyət əsasında tərbiyələndirilmə işi, nin tərbiyə olunması problemi çoxmillətli və cəmiyyətin tolerant şəxsiyyətlərə olan zəruri bir-birindən fərqli mədəniyyətlərə malik xalq- tələbatın həyata keçirilməsi hələ məktəbəqə- lar yaşayan Respublikamızda ən aktual məsə- dər yaşdan başlamalıdır. Bu, uşaqların sosial lələrdən biridir. Müasir cəmiyyətdə tolerantlıq və şəxsi ünsiyyəti, fəaliyyətindəki uğurları- mədəniyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb etməklə, nın əsas şərtidir. Tolerant mədəniyyət prin- o, həm ümumi insani dəyər kimi, həm də sosi- sipləri sosial münasibətlərin bütün sahələrin- al fəaliyyət forması kimi çıxış edir. Tolerantlıq də vacib şərtlərdəndir. Tolerantlıq mədəniy- mədəniyyətinin hərtərəfli öyrənilməsinin yətinin formalaşdırılmasının təməli elə mək- vacibliyi onunla izah olunur ki, müasir mədə- təbəqədərdən başlayır. Çünki uşaq şəxsiyyə- ni insan yalnız savadlı insan deyil, həm də tinin inkişafını sürətləndirən tolerantlıq özünəhörmət hissinə malik və ətrafdakıları mədəniyyəti davranış mədəniyyətinin digər qəbul edə bilən insan olmalıdır. Bu barədə növləri kimi hələ uşaqlıq dövründən rüşeym İslam dinində də çox dəyərli fikirlər vardır. şəklində formalaşaraq inkişaf edir. Lakin Tarixdən məlumdur ki, İslam qardaşlığı sayə- bunlar öz-özünə deyil, uşağı əhatə edən sində möminlər irq, qövmiyyətçilik, məzhəb böyüklərin, valideyn və tərbiyəçilərin onu kimi fərqliliklərə baxmayaraq, əsrlər uzunu düzgün istiqamətləndirməsi nəticəsində birlik, bərabərlik hüzuru ilə yaşamışlar. İnsan həyata keçirilərək, onların ciddi nəzarəti doğulduğu gündən etibarən fiziki inkişaf altında daha da uğurlu alınır. baxımdan təbiət qanunlarına tabe olsa da, Tolerant şəxsiyyətin inkişafında ilk müəyyən dövrdən sonra özünü dəyişdirmə, olaraq ailənin böyük rol oynaması danılmaz 63 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi bir faktdır. Ailə daxilində valideynlərin bir- siyyətinin sistemli və məqsədəuyğun şəkil- birinə qarşı olan münasibətləri övlad tərbi- də inkişaf etdirilməsində məktəbəqədər yəsində mühüm şərtlərdəndir. Valideynlər təhsilin rolu da danılmazdır. Bununla bağlı sərtlikdən, şiddətdən, kobud davranışlardan İslahat Proqramında göstərilir: “Cəmiyyət bacardıqca kənarlaşmalıdırlar. Onların, öz gələcəyini təmin etmək məqsədi ilə yeni xüsusən atanın adil davranışı, fədakarlıq nəslin yüksək səviyyədə hazırlığına nail misalları ailənin məmnunluğunu artırır, olmalı və buna görə də təhsil üstün inkişaf səmimi münasibətlərin bərqərar olmasına etdirilən sahəyə çevrilməlidir” [2]. Çünki səbəb olur. Uşaq ilk davranış qaydalarını ölkəmizin gələcəyi olan uşaqların şəxsiyyə- ailədə öyrənməlidir. Yalnız ata-ana deyil, tinin inkişafına məktəbəqədər müəssisələrdə uşağı əhatə edən digər ailə üzvlərinin davra- təlimin sistemliliyi, tərbiyəçinin şəxsi nümu- nışları da uşağın tərbiyəsinə böyük təsir nəsi birbaşa təsir göstərir. Uşaq şəxsiyyəti- edir. Valideynlərin gözəl davranışları öv - nin inkişafında tolerantlığın mühüm əhəmiy- ladları üçün ən dəyərli və əvəzolunmaz tər- yət kəsb etməsini nəzərə alaraq hər bir tərbi- biyə nümunəsidir. Belə ailələrdə valideynlə- yəçi uşaqlarda milli-mənəvi şüurun inkişaf rin təşkil etdikləri yüksək tərbiyəvi mühit etdirilməsinə çalışmalı, xalqımıza, mədə- övladlarının gözəl və nümunəvi tərbiyəyə niyyətimizə, bütünlüklə milli dəyərlərimizə yiyələnmələriilə yanaşı, eyni zamanda uşaq- qarşı uşaqlarda böyük məhəbbət formalaş- ların sağlam gələcəklərinin təminatçısı olur dırmalı və hər şeydən əvvəl, soykökümüzü, və bütün bunlar da valideynlərin cəmiyyət Azərbaycan xalqının qədim ənənələrini üçün sağlam şəxsiyyət formalaşdırmalarına uşaqlara tanıtmalıdırlar. Bununla yanaşı, təkan verir. Övlad tərbiyəsindəki uğur ailə uşaqlara Respub lika mızda yaşayan digər başçıları arasındakı xoş ünsiyyətlə, vali- xalqların mədəniyyətləri, dinləri, adət-ənə- deynlərin övladlarının dostlarına çevrilməsi, nələri, dilləri haqqında, eyni zamanda onlara qarşı diqqəti artırmaqla, uşaqların ümumbəşəri dəyərlər, insan hüquqlarını, fikirlərinə hörmətlə yanaşılması, uşaqların azadlıq və insan üstünlüyünün vacibliyi, suallarını səbrlə cavablandırmaları ilə və s. insanlara qayğı, onların dərdinə acımaq, bu kimi digər müsbət tərbiyəvi təsir üsulları onları qəbul etmək bacarığı və s. öyrədilmə- ilə əlaqədardır. Özlərinin nümunəvi tərbiyə si onlarda tolerantlıq mədəniyyətinin inkişa- üsulları ilə yanaşı, valideynlər eyni za manda fına böyük təsir göstərir. uşaqlara qarşı daim diqqəti artırmalı, onlara Uşaqların öz ailəsinin, ətrafındakıların ətrafdakı insanlarla, həmyaşıdları ilə hörmət dünyaya baxışları, adətləri, ünsiyyəti və s. və ehtiramla davranmağı, möhkəm iradəlili- tam fərqli olduğundan, onların qrup daxilin- yi, digərlərinə qarşı dözümlü münasibət, də digər millətdən olan uşaqlarla sosial güzəştə getmək bacarıqları formalaşdırmağa münasibətlər qurması o qədər də asan olmur. çalışmalıdırlar. Bütün bunlar uşaq şəxsiyyə- Odur ki, onların bu münasibətləri qurmaları- tinin inkişafının ailədə qoyulan təməlinin na tərbiyəçi daim dəstək verməli, təlimdə daha da möhkəm olmasını təmin edir. bərabər imkanların vacibliyini nəzərə alaraq, Valideynlərin övlad tərbiyəsi ilə bağlı bu işə xüsusi diqqət yetirməlidir. Peyğəmbər (ə.s.) buyurmuşdur: “Valideynin Kiçikyaşlı uşaqlarda tolerantlığın for- övladına gözəl tərbiyədən qiymətli hədiyyə- malaşdırılmasında oyundan istifadə edilməsi si ola bilməz” [1]. çox effektlidir. Çünki oyun məktəbəqədər Qeyd etdiyimiz kimi, uşağın inkişafı yaşlı uşaqların fəaliyyətinin əsas növü oldu- üçün ailə mühiti vacibdir, lakin uşaq şəx- ğundan, bu proses zamanı, müəyyən tədbir- 64 “Azərbaycan məktəbi” 2014/5 lərin və bayramların keçirilməsi uşaqların mədəniyyətinin öyrənilməsində aşağıdakılar dünya xalqlarının ənənələri ilə daha yaxın- nəzərə alınmalıdır: dan tanış olmaları məqsədi daşıyır. Belə ki, - cəmiyyətin yüksək tolerantlıq mədə- Azərbaycan xalq oyunları, süjetli-rollu oyun - niyyətinə malik şəxsiyyətlər yetişdirilməsinə lar, xalq bayramlarının keçirilməsi, mə sələn, olan tələbatı və məktəbəqədər təhsil müəssi- “Novruz bayramı” ənənələri, dini bayramla- sələrinin qoyulmuş bu məsələnin həyata rımız, məsələn, Qurban Bayramı, ya xud da keçirilməsinə hazır olması; respublikamıza yaxın digər qonşu ölkələrin - məktəbəqədər yaş dövründən başla- xalq bayramlarının öyrənilməsi və ya müxtə- yaraq, tolerantlığın tərbiyə olunmasının va- lif xalq nağıllarının personajlarının rollu cibliyi və məktəbəqədər yaşlı uşaqlara tole- oyunlarda yaradılması şəxslərarası münasi- rant mədəniyyəti komponentinin nəzəri bət problemlərinin həlli məqsədi daşımaqla, əsaslarının lazımi qədər aşılanması; uşaqlarda tolerantlığın inkişafına yönəldilir. - problemin elmi-metodiki təminatına Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda şəx- təcrübi tələbatların ödənilməsi; siyyətin və tolerantlığın inkişafında əmə- - fəaliyyət prosesində başqaları ilə qar- yin də mühüm rolu vardır. Məhz əmək şılıqlı əlaqə zamanı lazım olan tolerant mə- zamanı onlarda təsəvvür, müşahidə və dəniyyətini dəyər kimi qəbul etməyə imkan qaydaların mənimsənilməsi prosesi baş verən motivasiyanın yaradılması; verir və bu da uşaqlarda əməyin mənimsə- - müxtəlif həyat situasiyalarında dav- nilmiş formalarının sonralar müstəqil təc- ranış və ünsiyyət qaydaları haqqında biliklə- rübədə tətbiqinə, yəni təcrübi bacarıqların rin əldə olunmasına kömək edən koqnitiv fəaliyyətə tətbiqinə çevrilir. Əvvəlcə bacarıqların formalaşdırılması; uşaqlar mənimsənilən normaları və davra- - mübahisə, konflikt şəraitində dözüm, nış qaydalarını (kiçik yaşlarda) təqlid özünü idarə edə bilmək qabiliyyətinin inki- yolu ilə izləyirlər, sonralar isə nisbətən şafını müəyyənləşdirən emosional iradənin, mürəkkəb qaydaların və normaların müxtəlif milli və dini mənsubiyyətə malik (böyük məktəbəqədər yaşlarda) mahiyyə- insanlara münasibətdə xeyirxahlıq, şəfqət, tini anlamağa başlayırlar. Uşaqlar əməklə dözümlülüyü təmin edən davranışın forma- müstəqil məşğul olduqları zaman yoldaş- laşdırılması; ları ilə birlikdə fəaliyyət göstərir və bu - digər insanlarla qarşılıqlı ünsiyyət və prosesdə onlarda yoldaşları ilə ümumi fəaliyyət zamanı vacib olan tolerant mədə- rəyə gəlmək, fəaliyyətin hansısa mərhələ- niyyətinin dəyər kimi qəbul edilməsi; sində müəyyən məsələlərlə bağlı güzəştə - mübahisə, konflikt yaratmaqdan və getmək kimi vərdişlər formalaşır. Kreativ aqressivlikdən uzaq olmaq və belə xoşagəl- məhsulun uğurlu alınması üçün təşəbbüs məz şərait yarandıqda, dözüm və özünüida- göstərmək qabiliyyətləri tolerantlıq baca- rəetmə bacarıqlarının formalaşdırılması; rığının səviyyəsini ölçməyə imkan verir. - ətrafdakılara, yaxud müxtəlif millətə Bunun da nəticəsində tərbiyəçi uşağın və digər mədəniyyətə malik insanlara qarşı tolerantlıq mədəniyyətinin inkişafındakı münasibətdə sədaqət, xeyirxahlıq və dözüm müəyyən çatışmazlıqları izləyir, onun tərbiyə etmək. təmin olunması üçün hansısa tapşırıqlar İnsan həyatının məzmunu sevgidən, verməyə nail olur. tolerantlıqdan, incəsənətdən, gözəllik və esteti- Məktəbəqədər yaşlı uşaqların şəxsiy- kadan zövq almaqdır. Keyfiyyətsiz, estetikadan yətinin inkişafına yönəldilmiş tolerantlıq uzaq həyat tərzi müasir insana əsla yaraşmaz. ___________________________ 65 * 5 “Azərbaycan məktəbi” № 5 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Keyfiyyətdən uzaq həyat tərzi insanın 4. Əmrahlı L. Uşaqların məktəbə ha zır - düşüncə tərzinə, həyatdan aldığı zövqə, lanmasının psixoloji məsələləri. Bakı, 2006. hədəflərindəki gözəllik, estetika və zarafat 5. Lunkov A. Pedaqoqiçeskaya po moş anlayışına, ədəb-ərkandakı söhbətinə, süfrə roditelyam v podqotovke detey k şkolnomu davranışına qədər bütün həyatına təsir edir. obuçeniyu. Moskva, 1999. Keyfiyyətə əhəmiyyət verilmədikdə 6. “Düşünən insan” jurnalı, 2014, və insanların həyatında estetika, gözəllik №31. kimi məfhumlar olmadıqda isə dünya bir növ cəhənnəmə çevrilir. Bu kobud həyat tərzinin tam əksinə, К.Мамедова keyfiyyət, təmizlik və etikanın əhəmiyyəti Quranda da xüsusi vurğulanmışdır. Uca Allah Поведение детей и культура толе- bir ayəsində: “Libasını təmizlə! Pisliklərdən рантности uzaqlaş,” - demişdir. Deməli, davranışın məz - mununda yüksək əxlaqi keyfiyyətlər də öz Резюме yerini tutur. Üstün əxlaq anlayışı həyatın hər sahəsinə, insanların bütün düşüncə və davra- В статье говорится о поведении nışlarına kübarlıq qazandırır. толерантстве у детей, о его значении в Beləliklə, məktəbəqədər yaşlı uşağın формировании у них уважения, терпимо- şəxsiyyətinin inkişafına böyük təsir göstərən стикокружающим, а также о воспитании tolerantlıq mədəniyyətinin bünövrəsinin ailə - положительного поведения учащихся. də qoyulması və bu prosesin sistemli olaraq məktəbəqədər müəssisələrdə davam etdiril- məsi məsələlərində valideyn və tərbiyəçilərin K.Mammadova birgə səyi uğurlu nəticəyə səbəb olur. Children's behavior and tolerance culture Rəyçi: prof. M.İlyasov Summary İstifadə edilmiş ədəbiyyat In this article the role of children's 1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil personality development of a culture of tole- sahəsində İslahat Proqramı. Bakı, 1999. rance, the importance of the development, 2. Cabbarov M. Təhsil sistemi milli language, religion and race aslılı, the child- dəyərlərə və peşəkar kompetensiyalara ren of the people who respect and demons- malik Azərbaycan vətəndaşı yetişdirməli- trating patience in the social arena approach dir.// Azərbaycan məktəbi, 2013, № 5. or as a member of the community to bring 3. Altı yaşlı uşaqların məktəbə hazır- their national respect for moral values is lanması. N.M.Kazımov, Y.Ş.Kərimovun re- about style. daktəsi ilə. Bakı: Maarif, 1980. 66