Ceza adalet sisteminde uzlaştırma

373 Pages·2008·1.69 MB·Turkish

ÖNSÖZ

Bu Tezde, ceza adalet sistemimize yeni bir kurum olarak, 5237
sayılı yeni Türk Ceza Kanunu ve 5271 sayılı yeni Ceza Muhakemesi
Kanunuyla giren uzlaştırma incelenecektir. 1970’lerde ilk defa Kanada ve
ABD’de ortaya çıkan uzlaştırma, çok kısa bir süre içerisinde Dünyanın
pek çok ülkesinde uygulanma imkânı bulmuştur. Ülke uygulamaları
arasında farklar olmakla birlikte, temel felsefesini onarıcı adalet fikrinden
alan uzlaştırma, tarafsız bir kişinin yardımıyla güvenli ve denetimli bir
ortamda mağdurla failin bir araya gelmesine imkan sağlayan bir süreç
olarak tanımlanmaktadır. Taraflar, uzlaştırma sırasında suç ve sonuçları
hakkında konuşurlar, birbirlerine sorular sorup cevaplar alırlar ve sorunun
çözülmesi için ne yapılması gerektiğini birlikte değerlendirirler. Bu sayede
mağdur, bir uzlaştırmacının yardımıyla suçun kendisini nasıl etkilediğini
failin bilmesini sağlayabilir, aklındaki sorulara cevaplar alabilir ve maruz
kaldığı kayıpların giderilmesi amacıyla eyleminin sorumluluğunu üstlenen
faile birlikte bir telafi planı hazırlanmasına katılabilir. Fail ise eyleminin
doğrudan sorumluluğunu üstlenebilir, yaptıklarının sonuçlarını anlayabilir
ve zarar verdiği kişinin bu durumunun düzeltilmesi için bir plan
hazırlayabilir. Yine bu süreç sayesinde fail, eyleminden dolayı pişmanlık
duyarak, hem rehabilite olabilir ve hem de topluma yeniden
kazandırılabilir. Bu nedenle mağdur, fail ve toplum bakımından pek çok
olumlu neticeler verebilecek uzlaştırma kurumunun Türk ceza adalet
sistemine, sistemin kendine özgü özellikleri de dikkate alınarak başarıyla
entegre edilmesi büyük önem taşımaktadır.
Bu tezin temel amacı, uzlaştırma kurumunun gerek felsefi alt
yapısının gerekse de Dünyadaki uygulanma örneklerinin ayrıntılı bir
şekilde açıklanması ve böylece Ülkemiz ceza adalet sistemi bakımından
uygulanabilir bir uzlaştırma modelinin ortaya konmasıdır. Bu bağlamda
uzlaştırma kurumunun temel felsefi dayanağı olan “onarıcı adalet”
kavramı, karşılaştırmalı hukukta uzlaştırma kurumuna bakış ve uygulama
örnekleri, uluslararası belgelerin uzlaştırmaya bakışı, uzlaştırmanın
ii
mağdur ve fail açısından faydalı neticeler verebilmesi için dikkat edilmesi
gereken hususlar, bir uzlaşma sürecinin nasıl olması gerektiği ve Türk
hukukunda uzlaşmanın başarılı olabilmesi için gerek kanunî alt yapı ve
gerekse uygulama yönünden alınması gereken önlemlerin ayrıntılı
biçimde ele alınması gerekmektedir. Bu amaçla Tezde ilk olarak
uzlaşmanın temel felsefi alt yapısını teşkil eden onarıcı adalet kavramı
ele alınacak, bu bağlamda onarıcı adalet teorisi, onarıcı adaletin temel
ilkeleri ve karşılaştırmalı hukukta uzlaştırma uygulamaları incelenecektir.
Bu arada bir uzlaşma sürecinin başından sonuna kadar dikkat edilmesi
gereken hususlara ve uzlaştırmacı konusuna değinilecektir. Ardından
uluslararası hukukta uzlaştırma konusunda yaşanan gelişmeler ele
alınacaktır. Ceza hukuk sistemimizin kaynağının Kıta Avrupa’sı olması
nedeniyle Kıta Avrupa’sındaki uzlaştırma uygulamaları Ülkemiz
uygulaması açısından büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle özellikle
Kıta Avrupa’sı ülkelerinin uzlaştırmaya ilişkin kanunî düzenlemeleri ve
uygulamaları ayrıntılı bir şekilde incelecektir. Son olarak, Ülkemiz
açısından gerek mevzuat ve gerekse de uygulama yönünden uzlaştırma
bakımından yaşanan sıkıntılar ele alınarak, bunlara çözümler
geliştirilmeye çalışılacaktır.
iii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ........................................................................................................... İ
İÇİNDEKİLER............................................................................................... İİİ
KISALTMALAR............................................................................................İX
GİRİŞ.............................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM
ONARICI ADALET VE UZLAŞTIRMA
I. ONARICI ADALET KAVRAMI, ONARICI ADALETİN AMACI VE
TEMEL İLKELERİ..................................................................................... 7
II. ONARICI ADALET TEORİSİ VE DİĞER ADALET TEORİLERİ................ 14
A. Genel Olarak......................................................................................14
B. Onarıcı Adalet Teorileri.....................................................................15
1. Ahlâki Değerlerin Bozulmasının Tersine Dönmesi (Reversal of
Moral Disengagement)...................................................................15
2. Sosyal ve Ahlâki Gelişme (Social and Moral Development)............16
3. Duygusal ve Ahlâki Psikolojik Yönden İyileşme (Emotional and
Moral Psychological Healing).........................................................17
4. Bütünleştirici Utanma (Reintegrative Shaming)...............................18
C. Bir Adalet Teorisi Olarak Onarıcı Adalet ve Diğer Adalet
Teorileri...............................................................................................20
1. Tazmin Edici Adalet (Restitutionary Justice)....................................20
2. Cezalandırıcı Adalet (Retributive Justice)........................................24
3. Onarıcı Adalet..................................................................................25
III. UZLAŞTIRMA KAVRAMI VE UZLAŞTIRMANIN AMACI........................ 27
IV. UZLAŞTIRMA UYGULAMALARININ ÇEŞİTLERİ.................................. 30
A. Genel Olarak......................................................................................30
B. Gayri Resmi Uzlaştırma (Informal Mediation).................................33
C. Doğrudan Uzlaştırma ve Dolaylı Uzlaştırma (Direct Mediation
and Indirect Mediation)......................................................................34
Ç. Toplum Uzlaştırması (Community Mediation)................................36
iv
V. UZLAŞTIRMACI....................................................................................... 37
A. Seçim..................................................................................................37
B. Tarafsızlık...........................................................................................42
C. Eğitim.................................................................................................43
VI. UZLAŞTIRMA HİZMETLERİNİN KURUMSAL YAPISI........................... 47
VII. UZLAŞTIRMANIN CEZA ADALET SİSTEMİYLE İLİŞKİSİ.................... 51
A. Genel Olarak......................................................................................51
B. Uzlaştırmanın Ceza Muhakemesinin Bir Parçası Olması...............53
C. Uzlaştırmanın Ceza Muhakemesinden Ayrı Olması .......................56
Ç. Uzlaştırmanın (Onarıcı Adalet) Ceza Muhakemesinin Yerine
Tamamen Geçip Geçemeyeceği Sorunu..........................................58
VIII. UZLAŞTIRMAYI BAŞLATAN KİŞİLER VE UZLAŞTIRMANIN
BAŞLAMA AŞAMALARI........................................................................ 62
IX. UZLAŞTIRMA MÜZAKERELERİ VE MÜZAKERELER SIRASINDA
DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR.......................................... 66
A. Uzlaştırma Müzakerelerinin Yeri, Zamanı ve Müzakerelere
Katılacak Kişiler.................................................................................66
B. Tarafların Haklarının Korunması ve Aralarındaki Dengenin
Sağlanması.........................................................................................69
C. Uzlaştırmacının Sorumlulukları ve Dikkat Etmesi Gereken
Hususlar .............................................................................................73
Ç. Gönüllülük (Voluntariness)..............................................................79
D. Gizlilik.................................................................................................81
E. Sonuç (Uzlaştırma Anlaşması).........................................................84
1. Genel Olarak...................................................................................84
2. Uzlaştırma Anlaşmalarının İçeriği....................................................86
3. Uzlaştırma Anlaşmalarının İçeriğinin Sınırı......................................90
X. UZLAŞTIRMANIN CEZA ADALET SİSTEMİNE ÇEŞİTLİ
YÖNLERDEN ETKİLERİ VE YARARLARI.............................................. 94
A. Mağdur Bakımından..........................................................................94
B. Fail Bakımından...............................................................................100
C. Toplum Bakımından........................................................................102
Ç. Ceza Adalet Sisteminin İş Yükü ve Hızı Bakımından....................105
D. Ceza Adalet Sisteminin Masrafları Bakımından............................107
E. Failin Islahı ve Yeniden Suç İşlemesinin Önlenmesi
Bakımından.......................................................................................111
F. Ağır Nitelikteki Suçlar ve Mükerrir Suçlular Bakımından.............123
v
İKİNCİ BÖLÜM
ULUSLARARASI HUKUKTA VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA
UZLAŞTIRMA
I. ULUSLARARASI HUKUKTA UZLAŞTIRMA .......................................... 128
A. Avrupa Konseyi...............................................................................128
B. Avrupa Birliği...................................................................................131
C. Birleşmiş Milletler ...........................................................................133
II. KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA UZLAŞTIRMA..................................... 136
A. Genel Olarak....................................................................................136
B. Almanya...........................................................................................141
C. Amerika Birleşik Devletleri.............................................................157
Ç. Avusturya.........................................................................................163
D. Çek Cumhuriyeti..............................................................................173
E. Danimarka........................................................................................176
F. Finlandiya.........................................................................................177
G. Fransa..............................................................................................186
Ğ. İsveç.................................................................................................198
H. İtalya.................................................................................................199
I. Lüksemburg......................................................................................209
İ. Norveç................................................................................................211
J. Polonya.............................................................................................218

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK CEZA ADALET SİSTEMİNDE UZLAŞTIRMA
I. GENEL OLARAK..................................................................................... 224
II. UZLAŞTIRMANIN CEZA ADALET SİSTEMİMİZ İÇERİSİNDEKİ YERİ
VE HUKUKİ NİTELİĞİ........................................................................... 225
III. ANAYASAL AÇIDAN UZLAŞTIRMA..................................................... 234
A. Genel Olarak....................................................................................234
B. Ceza Sorumluluğunun Şahsiliği ve Kusursuz Ceza Olmaz
İlkeleri Bakımından..........................................................................237
C. İnsan Haysiyetinin Korunması ve Orantılılık İlkeleri Bakımından238
Ç. Hak Arama Hürriyeti ve Adil Yargılanma Hakkı Bakımından.......239
vi
IV. ÇEŞİTLİ CEZA HUKUKU KURUMLARIYLA UZLAŞTIRMANIN
İLİŞKİSİ................................................................................................. 240
A. Uzlaştırma ve Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan
Nedenler ...........................................................................................240
B. Uzlaştırma ve Suçun Manevi Unsuru.............................................242
C. Uzlaştırma ve Şahsi Cezasızlık Sebepleri İle Cezayı Kaldıran
Şahsi Sebepler.................................................................................243
Ç. Uzlaştırma ve Dava ve Cezaların Düşürüleceği Haller.................246
Ç. Uzlaştırma ile Hapis Cezasının İnfazı Açısından Seçenek
Kurumlar ve Adli Para Cezası.........................................................249
D. Uzlaştırma ve Önödeme..................................................................252
V. 6.12.2006 TARİHLİ VE 5560 SAYILI ÇEŞİTLİ KANUNLARDA
DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA İLİŞKİN KANUNDAN ÖNCE CEZA
MEVZUATINDA UZLAŞTIRMANIN DÜZENLENİŞİ VE BUNUN
DEĞERLENDİRİLMESİ......................................................................... 255
VI. 6.12.2006 TARİHLİ VE 5560 SAYILI ÇEŞİTLİ KANUNLARDA
DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA İLİŞKİN KANUNLA YAPILAN
DEĞİŞİKLİKLER VE BUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ......................... 258
A. Genel Olarak....................................................................................258
B. Terim Sorunu...................................................................................260
C. Uzlaştırma Kapsamındaki Suçlar...................................................262
1. Soruşturulması veya Kovuşturulmasının Şikâyete Tabi Suçlar......263
2. Katalog Suçlar...............................................................................267
3. Etkin Pişmanlık Hükümlerine Yer Verilen Suçlar...........................274
4. Uzlaştırma Kapsamına Giren Bir Suçun, Bu Kapsama Girmeyen
Bir Başka Suçu İşlemek Amacıyla ya da Bu Suçla Birlikte
İşlenmiş Olması............................................................................276
5. Çocuklar Tarafından İşlenen Suçlar..............................................277
Ç. Uzlaştırmacı.....................................................................................278
D. Uzlaştırma Sürecinin Başlaması....................................................283
1. Uzlaştırma Sürecinin Başlatılmasının Zorunluluğu........................283
2. Uzlaştırma Sürecinin Başlatılması.................................................286
3. Uzlaştırmanın Başlayabilmesi İçin Failin Suçu Kabul Etmesi
Sorunu..........................................................................................289
4. Birden Fazla Mağdur veya Suçtan Zarar Gören Olduğu
Durumlarda Uzlaştırma Yoluna Gidilebilmesi İçin Hepsinin
Uzlaştırmayı Kabul Etmesinin Gerekmesi.....................................291
5. Şüphelinin, Mağdurun veya Suçtan Zarar Görenin Reşit
Olmaması Halinde, Uzlaştırma Teklifi Kanuni Temsilcilerine
Yapılması......................................................................................292
vii
E. Uzlaştırma Müzakerelerine Katılacak Kişiler.................................293
1. Mağdur ile Suçtan Zarar Gören Olarak Gerçek Kişilerin veya Özel
Hukuk Tüzel Kişilerinin Katılması.................................................293
2. Mağdur ve Failin Uzlaştırma Müzakerelerine Bizzat Katılmasının
Zorunlu Olmaması........................................................................295
3. Müzakerelere Kanuni Temsilci, Müdafi ve Vekilin Katılması..........298
F. Uzlaştırma Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar...........299
1. Gönüllülük......................................................................................299
2. Gizlilik............................................................................................301
3. Denetim.........................................................................................304
G. Uzlaştırma Raporu veya Belgesi ile Uzlaştırmanın Hukuki
Sonucu..............................................................................................306
1. Uzlaştırma Raporu veya Belgesinin İlam Mahiyetini Haiz Belge
Olması..........................................................................................306
2. Kamu Davasının Açılmasının Ertelenmesi veya Hükmün
Açıklanmasının Geri Bırakılması Kararı Verilmesi........................307
Ğ. Uzlaştırma Masrafları......................................................................310
H. Uzlaştırmanın Ceza Muhakemesi Sürecini Uzatmasının
Önlenmesi ........................................................................................312
1. Uzlaştırmanın Gerçekleşmesi İçin Öngörülen Süreler...................312
2. Uzlaştırmanın Esas İtibarıyla Soruşturma Aşamasıyla
Sınırlandırılması...........................................................................313
3. Uzlaştırma Teklifinin Açıklamalı Tebligat veya İstinabe Yoluyla
Yapılabilmesi ile Adreste Bulunmama..........................................315
4. Uzlaştırma Teklifinde Bulunulması veya Teklifin Kabul
Edilmesinin, Soruşturma Konusu Suça İlişkin Delillerin
Toplanmasına ve Koruma Tedbirlerinin Uygulanmasına Engel
Olmaması.....................................................................................317
VII. YASAL OLARAK DÜZENLENMESİ GEREKEN HUSUSLAR ............. 318
A. Uzlaştırmanın Müstakil Bir Kanunla ve Daha Ayrıntılı Olarak
Düzenlenmesi...................................................................................319
B. Uzlaştırma Hizmetinin Kurumsallaştırılması.................................320
C. Uzlaştırmanın Temel Felsefesinin Zararların Tazmini Değil,
Diyalog Olduğunun Açıkça Vurgulanması.....................................323
Ç. Mükerrirler, İtiyadi Suçlular, Suçu Meslek Edinen Kişiler ve
Örgüt Mensupları Açısından Özel Hükümler Getirilmesi..............327
Ç. Şikâyete Tabi Suçlar Bakımından Tarafların Doğrudan
Uzlaştırmaya Başvurabilmelerine İmkân Sağlanması...................329
D. Uzlaştırmanın Kapsamının Suç Teşkil Eden Haksızlıklarla
Sınırlanmaması................................................................................330
viii
E. Edimin Bizzat Fail Tarafından Yerine Getirilebilecek Nitelikte
Olması...............................................................................................331
F. Uzlaştırmanın Başarısızlıkla Sonuçlanması Halinde de
Sonucunun Dikkate Alınabilmesi...................................................332
SONUÇ......................................................................................................334
KAYNAKÇA..............................................................................................342
ÖZET.........................................................................................................360
ABSTRACT...............................................................................................361