Carat i ziemstwa na przełomie XIX i XX w

238 Pages·1979·28.11 MB·Polish

by  Leszek Jaśkiewicz

PAŃSTWOWE
A'- a a w n t t w o
NAUKOWE

CARAT I ZIEMSTWA
NA PRZEŁOMIE
XIX i XX (cid:27).

Leszek J#śkie(cid:27)icz
CARAT I ZIEMSTWA
NA PRZEŁOMIE
XIX i XX (cid:27).
WARSZAWA 1979
PAŃSTWOWE wydawn+,t wo nau.ow/
Okł#1kę pr5jek75(cid:27)#ł
STEFAN NARGIEŁŁO
Re1#k75r
KRYSTYNA GÓRA
Re1#k75r 7ech=icz=>
CZESŁAWA KIJEK
K5rek l5rki
ALICJA LASKOWSKA
ELŻBIETA RLSINKIEWJCZ
© C5p>righ7
b> P#ńs7(cid:27)5(cid:27)e W>1#(cid:27)=ic7(cid:27)5 N#Fk5(cid:27)e
W#rsz#(cid:27)# 1979
ISBN 83-01-00468-1
P#ńs7(cid:27)5(cid:27)e W>1#(cid:27)=ic7(cid:27)5 N#Fk5(cid:27)e
W>1#=ie J. N#kł#1 2000 4-20U egzempl#rz>.
ArkFsz> (cid:27)>1#(cid:27)=icz>ch 14.00. ArkFsz> 1rFk#rskich 14,75.
P#pier 5ffse75(cid:27)> kl. HI. b0 g. b2x 104.
O11#=5 15 skl=1F IBM (cid:27) lis75p#1zie 1978 r.
P51pis#=5 15 1rFkF (cid:27)e (cid:27)rześ=iF 1979 r.
DrFk Fk5ńcz5=5 (cid:27)e (cid:27)rześ=iF 1979 r.
Z#mó(cid:27)ie=ie =r 971 78 1-12. Ce=# zl 45,—
Z#kł#1 Gr#ficz=> W>1#(cid:27)=ic7(cid:27) N#Fk5(cid:27)>ch
Łó1ź, Fl. Ż(cid:27)irki 2
WSTĘP
M>śl 5 k5=iecz=5ści F7(cid:27)5rze=i# 5rg#=ó(cid:27) s#m5rzą1F
7er>75ri#l=eg5 (cid:27) R5sji zr51ził# się p51 k5=iec l#7 pięć1ziesią7>ch
XIX (cid:27)iekF, (cid:27) 75kF prz>g575(cid:27)>(cid:27)#=i# Fs7#(cid:27) m#jąc>ch =# celF
zmi#=ę s>7F#cji pr#(cid:27)=5-ek5=5micz=ej chł5ps7(cid:27)# r5s>jskieg5.
Sz>bk5 (cid:27)zr#s7#jąc# liczb# lF1=5ści, prze(cid:27)i1>(cid:27)#=e skF7ki
ref5rm> (cid:27)ł5ści#ńskiej, (cid:27)reszcie r5zległ5ść imperiFm — 1>k75­
(cid:27)#ł> p57rzebę (cid:27)>k5rz>s7#=i# cz>==ik# sp5łecz=eg5 (cid:27) z#rzą­
1z#=iF 7ere=em i FsF(cid:27)#=iF skF7kó(cid:27) jeg5 z#c5f#=i# c>(cid:27)iliz#c>j­
=eg5.
WielF 1zi#ł#cz> p#ńs7(cid:27)5(cid:27)>ch z1#(cid:27)#ł5 s5bie spr#(cid:27)ę z i=15­
le=cji #1mi=is7r#c>j=ej (cid:27) r5z(cid:27)iąz>(cid:27)#=iF m=ós7(cid:27)# róż=5r51=>ch
pr5blemó(cid:27) g5sp51#rcz>ch pr5(cid:27)i=cji. S#m5rzą1F 7ere=5(cid:27)eg5 15­
m#g#ł> się ró(cid:27)=ież zgr5m#1ze=i# szl#checkie, pr#g=ące szerszeg5
F1zi#łF (cid:27) spr#(cid:27)5(cid:27)#=iF (cid:27)ł#1z>. Niek7órz> prze1s7#(cid:27)iciele
szl#ch7> p5s7Fl5(cid:27)#li =#(cid:27)e7 p5(cid:27)5ł#=ie prze1s7#(cid:27)iciels7(cid:27)# =#r515­
(cid:27)eg5 5 ch#r#k7erze 15r#1cz>m. W l#7#ch 1859—1863 szereg zgr5­
m#1zeń szl#checkich (cid:27)>s75s5(cid:27)#ł5 15 c#r# #1res> (cid:27)sk#zFjące =#
k5=iecz=5ść F7(cid:27)5rze=i# i=s7>7Fcji s#m5rzą15(cid:27)>ch 5 ch#r#k7erze
prze1s7#(cid:27)icielskim. Dez>1er#7> szl#checkie =ie m5gł> p5z5s7#ć
bez (cid:27)pł>(cid:27)F =# 1ec>zję kół rzą1ząc>ch, 7>m b#r1ziej, że s7#=
szl#checki b>ł fF=1#me=7em m5=#rchii s#m5(cid:27)ł#1=ej.
23 X 1859 r. Aleks#=1er II p5(cid:27)5ł#ł K5misję 15 Spr#(cid:27) I=s7>7Fcji
GFber=i#l=>ch i P5(cid:27)i#75(cid:27)>ch, k7órej prze(cid:27)51=icz>ł z p5czą7kF
5
Mik5ł#j MilF7m. # =#s7ęp=ie (51 k(cid:27)ie7=i# 1861 r.) =5(cid:27)5 mi#=5­
(cid:27)#=> mi=is7er spr#(cid:27) (cid:27)e(cid:27)=ę7rz=>ch, hr. Pi57r W#ł Fje (cid:27). K5misj#
7# kierFjąc się z#s#1ą (cid:27)iększej s#m51ziel=5ści i=s7>7Fcji 7ere­
=5(cid:27)>ch 5r#z z#Ff#=i# 15 sił sp5łecz=>ch — r5z(cid:27)#ż>ć mi#ł#
(cid:27)szelkie #spek7> s>s7emF z#rzą1z#=i# (cid:27) 5brębie gFber=i i p5­
(cid:27)i#7F. 15 111 1862 r. pr5jek7 Fs7#(cid:27)> 5 i=s7>7Fcj#ch ziemskich
(cid:27)=iesi5=> z5s7#ł p51 5br#1> R#1> Mi=is7ró(cid:27), # 2 VII 7eg5ż r5kF
z#s#1> pr5jek7F Fz>sk#ł> #pr5b#7ę c#rską. Os7#7ecz=> pr5jek7
Fs7#(cid:27)> z5s7#ł prze1ł5ż5=> 26 V 1863 r. R#1zie P#ńs7(cid:27)#, g1zie
r5zp#7r>(cid:27)#=> b>ł (cid:27) kilkF s7#1i#ch, m. i=. z F1zi#łem s75łecz­
=>ch (pe7ersbFrskieg5 i m5skie(cid:27)skieg5) m#rsz#łkó(cid:27) szl#ch7>.
1 1 1864r. Fz>sk#ł 5= s#=kcję c#rską i (cid:27)sze1ł (cid:27) ż>cie j#k5
„Us7#(cid:27)# 5 gFber=i#l=>ch i p5(cid:27)i#75(cid:27)>ch i=s7>7Fcj#ch ziemskich”.
T#k (cid:27)ięc (cid:27) 7rz> l#7# p5 ref5rmie chł5pskiej Fs7#=5(cid:27)i5=> z5­
s7#ł (cid:27) R5sji s#m5rzą1 7er>75ri#l=> - 7z(cid:27). ziems7(cid:27)# (=#z(cid:27)#
(cid:27)>(cid:27)51ząc# się jeszcze ze s7#r5rFskiej 7r#1>cji jęz>k5(cid:27)ej),
k7ór>ch 5ficj#l=>m z#1#=iem mi#ł5 b>ć kier5(cid:27)#=ie spr#(cid:27)#mi 15­
7>cząc>mi l5k#l=>ch p57rzeb k#ż1ej gFber=i i k#ż1eg5 p5(cid:27)i#7F.
K5mpe7e=cje ziems7(cid:27) spr5(cid:27)#1z5=e z5s7#ł> 15 spr#(cid:27) 5 ch#r#k­
7erze cz>s75 g5sp51#rcz>m i kFl7Fr#l=5-5ś(cid:27)i#75(cid:27)>m. Us7#(cid:27)# s7#­
=5(cid:27)cz5 z#br#=i#ł# i=s7>7Fcj5m ziemskim p51ejm5(cid:27)#=i# pr5­
blemó(cid:27) 5 ch#r#k7erze 5gól=5p#ńs7(cid:27)5(cid:27)>m, respek7Fjąc 7>m s#­
m>m =ie=#rFsz#l=5ść prer5g#7>(cid:27) s#m5(cid:27)ł#1z7(cid:27)# c#rskieg5. T#kie
Fjęcie spr#(cid:27)> g51ził5 (cid:27) #mbicje liber#łó(cid:27) szl#checkich pr#g=ą­
c>ch mieć b#r1ziej bezp5śre1=i (cid:27)pł>(cid:27) =# 1ec>zje 5 z=#cze=iF
5gól=5r5s>jskim. S7ą1 ziems7(cid:27)# 51 s#meg5 p5czą7kF s(cid:27)eg5
is7=ie=i# s7#ł> się 5śr51kiem liber#l=ej 5p5z>cji szl#checkiej
1ążącej 15 m51er=iz#cji s>s7emF s#m5(cid:27)ł#1z7(cid:27)#, głó(cid:27)=ie przez
Fs7#=5(cid:27)ie=ie =# szczeblF ce=7r#l=>m i=s7>7Fcji prze1s7#(cid:27)iciel­
skiej. W s(cid:27)ej k#pi7#l=ej #=#lizie 5p5z>c>j=eg5 rFchF ziemskieg5,
5pFblik5(cid:27)#=ej (cid:27) 1901 r. p7. Prześladowcy ziemstw a Hanniba-
Iowie liberalizmu, Wł51zimierz Le=i= =#s7ępFjąc5 5kreślił p5­
(cid:27)>ższe zj#(cid:27)isk5: „Up#1ek p#ńszcz>z=> b>ł 7#k (cid:27)ielkim prze­
ł5mem his75r>cz=>m, iż =ie mógł =ie =#1sz#rp=ąć ró(cid:27)=ież kFr­
7>=> p5lic>j=ej, 5sł#=i#jącej sprzecz=5ści p5mię1z> kl#s#mi. N#j­
b#r1ziej z(cid:27)#r7#, =#jb#r1ziej (cid:27)>ksz7#łc5=# i =#jb#r1ziej
prz>z(cid:27)>cz#j5=# 15 (cid:27)ł#1z> p5li7>cz=ej kl#s# - szl#ch7# - Fj#(cid:27)­
6
=ił# z c#łk5(cid:27)i7ą (cid:27)>r#zis75ścią 1ąże=ie 15 5gr#=icze=i# (cid:27)ł#1z>
#bs5lF7=ej z# p5m5cą i=s7>7Fcji prze1s7#(cid:27)icielskich”1.
Ziems7(cid:27)# =ie m5gł> (cid:27)>peł=i#ć s(cid:27)5ich fF=kcji bez p5m5c>
#p#r#7F #1mi=is7r#c>j=eg5, # p5=#175 gFber=#75rz> i mi=is7er
spr#(cid:27) (cid:27)e(cid:27)=ę7rz=>ch mieli pr#(cid:27)5 ve7# (cid:27) s75sF=kF 15 Fch(cid:27)#ł
zgr5m#1zeń ziemskich, jeśli Fz=#li, że =#rFsz#ją 5=e 5b5(cid:27)iązFjące
przepis> pr#(cid:27)=e. Mim5 7>ch 5gr#=iczeń ziems7(cid:27)# (cid:27)>k5=>(cid:27)#ł>
s(cid:27)5ją misję c>(cid:27)iliz#c>j=ą, (cid:27)>k#zFjąc się częs75 =iem#ł>mi 5siąg­
=ięci#mi, z(cid:27)ł#szcz# =# p5lF 5ś(cid:27)i#7>, s7#7>s7>ki g5sp51#rczej 5r#z
5pieki z1r5(cid:27)57=ej i sp5łecz=ej.
P5(cid:27)#ż=ą r5lę (cid:27) 1zi#ł#l=5ści s#m5rzą1F 7er>75ri#l=eg5 51gr>­
(cid:27)#li lF1zie =ie bę1ąc> czł5=k#mi zgr5m#1zeń ziemskich, lecz
7>lk5 (cid:27)>k5=Fjąc> s(cid:27)ą pr5fesję prz> Frzę1#ch ziemskich =# z#­
s#1zie Fm5(cid:27)> 5 pr#cę. B>li 75 lek#rze, =#Fcz>ciele, #gr5=5­
m5(cid:27)ie, s7#7>s7>c>, # (cid:27)ięc i=7elige=cj# 5 p5s7ęp5(cid:27)>ch z#p#7r>­
(cid:27)#=i#ch, k7ór# pr#g=ęł# pe(cid:27)=ej 1em5kr#7>z#cji ż>ci# (cid:27)e(cid:27)=ę7rz­
=eg5 i z 7eg5 p5(cid:27)51F =#1er częs75 p5p#1#ł# (cid:27) k5=flik7 z (cid:27)ł#­
1z#mi. Z cz#sem prz>ję75 5kreśl#ć 7ę grFpę sp5łecz=ą j#k5
„7rzeci eleme=7” (cid:27) 51róż=ie=iF 51 #1mi=is7r#cji i p5ch51ząc>ch
z (cid:27)>b5rF czł5=kó(cid:27) zgr5m#1zeń ziemskich.
Rzą*1 51 s#meg5 p5czą7kF fF=kcj5=5(cid:27)#=i# i=s7>7Fcji
ziemskich s7#(cid:27)i#ł licz=e przeszk51> r5z(cid:27)5j5(cid:27)i ich 1zi#ł#l=5ści.
BiFr5kr#cj# c#rsk# =ie m5gł# p5g51zić się z is7=ie=iem p5=#1-
s7#=5(cid:27)eg5 i 5bier#l=eg5 prze1s7#(cid:27)iciels7(cid:27)# 7ere=5(cid:27)eg5. S7ą1 (cid:27)
l#7#ch sześć1ziesią7>ch i sie1em1ziesią7>ch XIX (cid:27). (cid:27)>1#=>ch
z5s7#ł5 (cid:27)iele 5kól=ikó(cid:27) mi=is7eri#l=>ch, z#k#zFjąc>ch ziem-
s7(cid:27)5m gFber=i#l=>m k5mF=ik5(cid:27)#=i# się mię1z> s5bą i p51p5­
rzą1k5(cid:27)Fjąc>ch ich 1zi#ł#l=5ść skrFpFl#7=ej k5=7r5li #1mi=is7r#­
c>j=ej. Teg5 r51z#jF pr#k7>k# sp57k#ł# się z ż>(cid:27)>m pr57es7em
(cid:27)ielF zgr5m#1zeń ziemskich. T#k =# prz>kł#1 ziems7(cid:27)5 pe7er­
sbFrskie skr>7>k5(cid:27)#ł5 (cid:27) 1867 r. Fs7#(cid:27)ę 5gr#=icz#jącą pr#(cid:27)5
i=s7>7Fcji s#m5rzą15(cid:27)>ch 15 =#kł#1#=i# 5pł#7 =# prze1się-
1 W. I. Le=i=, Prześladowcy ziernstw a Hannibalowie liberalizmu, (cid:27):
Dzieła, 7. 5. W#rsz#(cid:27)# 1950, s. 34. Is757=e z=#cze=ie 1l# #=#liz> rFchF
ziemskieg5 m# 7#kże pr#c# Le=i=# p7. Kampania ziernstw a plan „Iskry”,
(cid:27) Dzieła, 7. 7, W#rsz#(cid:27)# 1953.
7
bi5rs7(cid:27)# h#=1l5(cid:27)e i przem>sł5(cid:27)e. Rzą1 51p5(cid:27)ie1zi#ł z#mk=ię­
ciem pe7ersbFrskich i=s7>7Fcji ziemskich 5r#z represj#mi pers5=#l­
=>mi. Nie b>ł 75 (cid:27)>p#1ek 515s5b=i5=>, b5(cid:27)iem róż=eg5 r5­
1z#jF res7r>kcje 157k=ęł> (cid:27) 5(cid:27)>m cz#sie (cid:27)iele i==>ch ziems7(cid:27),
k7óre 15m#g#ł> się (cid:27)iększej s(cid:27)5b51> 1zi#ł#=i# 5r#z F7(cid:27)5rze=i#
5gól=5r5s>jskiej i=s7>7Fcji ziemskiej. Szczegól=e =#sile=ie 5p5z>­
c>j=>ch (cid:27)>s7ąpień ziemskich mi#ł5 miejsce (cid:27) l#7#ch 1878-1880,
# (cid:27)ięc (cid:27) 5kresie (cid:27)zm5ż5=eg5 =#pięci# sp5łecz=eg5, sp5(cid:27)515(cid:27)#­
=eg5 #kcj#mi 7er5r>s7>cz=>mi „W5li LF1F". W7e1> 75 (cid:27)ł#ś=ie
szereg zgr5m#1zeń ziemskich (ch#rk5(cid:27)skie, p5ł7#(cid:27)skie, czer=i-
h5(cid:27)skie, s#m#rskie i 7(cid:27)erskie) Fch(cid:27)#lił5 pe7>cje 15m#g#jące się
z(cid:27)5ł#=i# „s5b5rF ziemskieg5", cz>li prze1s7#(cid:27)iciels7(cid:27)# p5szcze­
gól=>ch s7#=ó(cid:27).
N#leż> 5cz>(cid:27)iście p#mię7#ć, że liber#ł5(cid:27)ie ziemsc> 51ci=#li
się 51 re(cid:27)5lFc>j=eg5 =#r51=ic7(cid:27)#, F(cid:27)#ż#jąc s75s5(cid:27)#=e przez me
me751> z# 15g51=> 1l# rzą1F pre7eks7 15 1zi#ł#ń repres>j=>ch
(cid:27)>mierz5=>ch 7#kże (cid:27) 5p5z>cj5=izm ziemski. D>g=i7#rze c#rsc>
=ie z#(cid:27)sze b5(cid:27)iem p57r#fili 15s7rzec is757=e róż=ice mię1z> re­
(cid:27)5lFcj5=izmem i 5p5z>cj5=izmem, mię1z> 1ąże=i#mi 15 Fz>­
sk#=i# s(cid:27)5bó1 k5=s7>7Fc>j=>ch bą1ź s#mej k5=s7>7Fcji, # p5s7F­
l#7#mi pe(cid:27)=ej 7>lk5 m51>fik#cji s#m5(cid:27)ł#1z7(cid:27)#. I=s7rFk7>(cid:27)=#
bę1zie (cid:27) 7>m miejscF F(cid:27)#g#, że p51 p5jęciem k5=s7>7Fcj5=#­
lizmF r5s>jskieg5 ó(cid:27)czes=ej 15b> r5zFmieć =#leż> (cid:27)szelkie
1ąże=i#, zmierz#jące 15 5gr#=icze=i# s#m5(cid:27)ł#1z7(cid:27)# =# rzecz
7#kiej cz> i==ej f5rm> prze1s7#(cid:27)iciels7(cid:27)# sp5łecz=eg5. W 7>m
se=sie k5=s7>7Fcj5=#lizm 1zi#ł#cz> ziemskich mi#ł =ie(cid:27)iele
(cid:27)spól=eg5 z z#ch51=i5eFr5pejską pr#k7>ką (cid:27) 7>m (cid:27)zglę1zie.
W>s7ąpie=i# ziemskie l#7 1878-1880 b>ł> pF=k7em kFlmi=#­
c>j=>m pier(cid:27)szeg5 5kresF 5p5z>cj5=izmF ziemskieg5. P5 z#­
bójs7(cid:27)ie Aleks#=1r# II r5zp5czął się (cid:27) R5sji 5kres re#kcji (cid:27)
p5li7>ce (cid:27)e(cid:27)=ę7rz=ej,(cid:27) (cid:27)#rF=k#ch k7órej (cid:27)szelkie przej#(cid:27)> =ie­
z#15(cid:27)5le=i# sp5łecz=eg5 b>ł> bez(cid:27)zglę1=ie 7łFmi5=e. T#kże (cid:27)
rFchF ziemskim 5kres 7e= ch#r#k7er>z5(cid:27)#ł się s7#g=#cją i br#kiem
śmielsz>ch i=icj#7>(cid:27).
Mi#=5(cid:27)#=> mi=is7rem spr#(cid:27) (cid:27)e(cid:27)=ę7rz=>ch — D>mi7r T5łs75j
(cid:27)r#z ze s(cid:27)>m (cid:27)spółpr#c5(cid:27)=ikiem - Aleks>m P#zFchi=em,
prz>g575(cid:27)#li pr5jek7> Fs7#(cid:27) (cid:27)>mierz5=>ch przeci(cid:27)k5 ref5rm5m
l#7 sześć1ziesią7>ch. Je1=>m z =ich b>ł pr5jek7 =5(cid:27)ej Fs7#(cid:27)>
8