büyükbaş hayvan yetiştirme

298 Pages·2016·3.46 MB·Turkish

BÜYÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRME

(MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ)

Prof. Dr. Özel ŞEKERDEN

HATAY
2000

İÇİNDEKİLER
1
Sayfa
1. MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİNİN ÖNEMİ 12
1.1. İnsanlara Besin Maddesi Sağlama Açısından Önemi 12
1.1.1. Süt üretim kaynağı olarak önemi 12
1.1.2. Et üretim kaynağı olarak önemi 14
1.1.3. Diğer verimleri açısından önemi 15
1.1.3.1. Mezbaha yan ürünleri 15
1.1.3.2. İş verimi 16
1.2. Dünyada ve Türkiye'de Mandanın Bölgelere Dağılımı 16
1.3. Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Türkiye'de Manda 19
Yetiştiriciliğinin Genel Durumu
1.3.1. Süt ünitelerinde 20
1.3.2. Besi ünitelerinde 21
2. MANDA'NIN ZOOLOJİK SINIFLANDIRILMASI, 23
IRKLAR MANDA İLE SIĞIRIN KARŞILAŞTIRILMASI
2.1. Zoolojik Sınıflandırma ve Orijin 23
2.2. Evcil Manda Irkları 24
2.2.1. Bataklık mandası 24
2.2.2. Nehir mandası 24
2.2.2.1. Murrah 25
2.2.2.2. Nili-Ravi 29
2.2.2.3.Kundi 29
2.2.2.4. Surti 29
2.2.2.5. Mehsana 29
2.2.2.6. Jaffarabadi 30
2.2.2.7. Akdeniz mandası 30
2.2.2.7.1. Anadolu mandası 30
2.2.2.7.1.1. Morfolojik özellikler 30
2.2.2.7.1.2. Fizyolojik özellikler 32
2.2.3. Desi mandası 36
2.4. Manda ve Sığırın Karşılaştırılması 36
2.4.1. Genetik özellikler 36
2.4.2. Anatomik özellikler 36
2.4.3. Fizyolojik özellikler 37
2.4.3.1. Besideki özellikler 40
2.4.3.2. Karkas özellikleri 41
2.4.3.3. Süt bileşimi 42
2.4.3.4. Et kalitesi 43
Sayfa
3. GENEL ÖZELLİKLERİ 45
2
3.1. Üreme ve Üreme Etkinliği 45
3.1.1. Üreme etkinliğinin ölçütleri 45
3.2. Üremenin Fizyolojisi 49
3.2.1. Üremede boğanın fonksiyonları 49
3.2.2. Üremede dişinin fonksiyonları 50
3.2.2.1.Dişide üreme organlarının anatomi ve fizyolojisi 5 0
3.2.2.1.1. Üreme organı anatomisi 50
3.2.2.1.2. Üreme organının fizyolojisi 52
3.2.2.2. Üreme faaliyetinin başlaması ve kızgınlık 53
3.2.2.3. Kızgınlık oluşumunda hormonların rolü 53
3.2.2.4. Tohumlama 54
3.2.2.5. Döl tutma 54
3.2.2.6. Buzağılamadan sonra yeniden kızgınlık gösterme 54
3.1.1. Muhtelif üreme özellikleri üzerine etkin faktörler 55
3.1.1.1. Dişide 55
3.1.1.1.1. Genotip 55
3.1.1.1.2. Yem ve yemleme sistemleri 56
3.1.1.1.3. Buzağılama mevsimi 57
3.1.1.1.4. Sürü yönetimi 57
3.1.1.1.4.1. Kızgınlık kontrolü 57
3.1.1.1.4.2. Doğumda uterus masajı 58
3.1.1.1.4.3. Hormon uygulama 59
3.1.1.1.4.4.Tohumlama tekniği, ovulasyon zamanı, çiftleşme 6 0
mevsimi
3.1.1.1.5. İklim 62
3.1.1.1.6. Süperovulasyon 63
3.1.1.1.7. Embriyo transferi 63
3.1.1.1.8.Embriyonik ölümler ve erken gebelik teşhisi 64
3.1.1.2. Erkekte 64
3.1.1.2.1. Sperm özellikleri ve bunlar üzerine etkin faktörler. 65
3.1.1.2.2. Selenyumun düşük fertilite üzerine etkisi 65
3.2. Süt Verimi 66
3.2.1. Süt Verim Özelliklerini Etkileyen Faktörler 66
3.2.1.1. Genotip 66
3.2.1.2. Laktasyon süresi, dönemi ve süt veriminin 69
Devamlılığı
3.2.1.3. Barındırma 72
3.2.1.4. Sağım uygulamaları 72

Sayfa
3
3.2.1.5. İneğin yaşı ve cüssessi 72
3.2.1.6. Kuruda kalma süresi 72
3.2.1.7. Kızgınlık ve gebelik 72
3.2.1.8. İkizlik 73
3.2.1.9. Çevre 73
3.2.1.10. Besleme 73
3.2.1.11. İlaçlamanın etkisi 74
3.2.1.12. Hormonların etkisi 74
3.3. Fizyolojik Özellikler 75
3.3.1. Besideki Özellikler 75
3.3.1.1. Besi performansı üzerine etkin faktörler 75
3.3.1.1.1. Yaş ve besleme düzeyi 75
3.3.1.1.2. Kastrasyon 78
3.3.2. Kesim ve Karkas Özellikleri 78
3.3.2.1. Kesim özellikleri 78
3.3.2.2. Karkas konpozisyonu 82
3.4. Kan Özellikleri 83
4. MANDA BESLEME ESASLARI 86
4.1. Sindirim Sisteminin Anatomisi ve Fonksiyonları 86
4.1.1. Mide' de sindirim 88
4.1.1.1. Rumen'de sindirim 88
4.1.1.2. Retikulum’da sindirim 89
4.1.1.3. Omasum'da sindirim 90
4.1.1.4. Abomasum'da sindirim 90
4.1.1.5. Bağırsaklarda sindirim 90
4.2. Yemlerin Sindirilebilme Kabiliyeti 91
4.2.1. Yemlerin sindirilebilme derecesini etkileyen faktörler 92
4.3. Besin Maddesi İhtiyaçları 93
4.3.1. Su 99
4.3.2. Kuru madde (TKM) 100
4.3.2.1. İnorganik maddeler 100
4.3.2.2. Organik maddeler 105
4.3.2.2.1. Protein 105
4.3.2.2.2. Karbonhidratlar 108
4.3.2.2.3. Yağlar 108
4.3.3. Vitaminler 108
4.3.4. Enerji İhtiyacı 111
4.4. Kaba Yemler 112

Sayfa
4
4.4.1. Mera 113
4.4.2. Yeşil otun biçilerek yedirilmesi 114
4.4.3. Silâj 115
4.4.3.1. Silâj yapımında kullanılan yem bitkileri 115
4.4.3.2. Silâj yemlemesinde alınacak önlemler 116
4.4.3.3. Silâj ihtiyacının hesaplanması 116
4.4.4. Kuru ot 117
4.4.4.1. Kuru ot çeşitleri 117
4.4.4.2. Ot kalitesi üzerine etkin faktörler 118
4.5. Kaba Yem İhtiyacının ve Depolama Kapasitesinin 121
Hesaplanması
4.5.1. Kaba yem ihtiyacının hesaplanması 121
4.5.2. Kuru ot için depo ihtiyacının hesaplanması 122
4.6. Kesif Yemler 122
4.6.1. Hububat taneleri 122
4.6.2. Baklagil taneleri 123
4.6.3. Endüstri artıkları 124
4.6.4. Değirmen artıkları 124
4.6.5. Yağ endüstrisi artıkları 124
4.6.6. Bira ve ispirto sanayii artıkları 125
4.6.7. Nişasta sanayii artıkları 126
4.6.8. Şeker endüstri artıkları 126
4.6.9. Turunçgil endüstrisi artıkları 127
4.6.10. Hayvansal orijinli yemler 127
4.6.11. Protein ek yemleri 128
4.6.12. Ticari kesif yem 128
4.7. Rasyon Formülasyonu 128
4.8. Yemleme Sistemleri 132
4.8.1. Sağmal hayvanın yemlenmesi 132
4.8.1.1. Bireysel yemleme 132
4.8.1.2. Grup yemlemesi 132
4.8.2. Boğa besleme 133
4.8.3. Malak besleme 133
4.9.Besleme Etkinliği Açısından Manda ile Sığırın, 134
Karşılaştırılması
4.9.1. Sindirim ve kaba yem değerlendirme 134
4.9.2. Rasyon değişikliğine reaksiyon 136
4.9.3. Rasyona ait özelliklerin yeme davranışına etkisi 136

Sayfa
5
4.10. Manda Beslemede Mevcut Sorunlar ve Çözüm Önerileri 137
4.11. Türkiye’de Manda Yemleme 138
4.11.1. Besi ünitelerinde 138
4.11.2. Süt üretim ünitelerinde 139
5. SÜRÜ İDARESİ VE YETİŞTİRME İŞLERİ 141
YETİŞTİRME İŞLERİ
5.1. Üreme 141
5.1.1. Kızgınlık 141
5.1.2. Tohumlama 142
5.1.2.1. Tabii tohumlama 142
5.1.2.2. Suni tohumlama 144
5.1.3. Gebelik ve doğum 147
5.1.4. Gebe inek bakımı 148
5.1.5. Buzağı bakım ve beslemesi 148
5.1.5.1. Yeni doğan buzağının bakım ve beslemesi 148
5.1.5.2. Sütle besleme 149
5.1.5.2.1. Tabii emzirme ile süt içirme 149
5.1.5.2.2. Elden süt içirme 149
5.1.5.3. Kuru ot ve karma yemle besleme 151
5.1.6. Üremede hormon kullanımı 152
5.1.6.1. Kızgınlık senkronizasyonunda 152
5.1.6.2. Laktasyonu teşvik için 152
5.1.6.3. Kızgınlık oluşturulması ve fertilite için 153
5.2. Sağım 153
5.2.1. El ile sağım 153
5.2.2. Makine ile sağım 154
5.3.Yaş Tayini 154
5.3.1. Dişe göre yaş tayini 154
5.3.2. Boynuz ve üzerindeki halkalara göre 157
5.4. Barındırma 157
5.4.1. Klasik barındırma 157
5.4.2. Serbest barındırma 158
5.5. Serinletme 159
5.6 Sinek Kontrolü 159
5.7. Kayıt Tutma 162
5.7.1. Uluslararası Hayvan Kayıt Organizasyonu (ICAR) 163

Sayfa
5.7.2. Mandada süt performans kaydı için uluslararası 164
6
sözleşme önerisi
5.7.3. Dünyada manda süt performans kayıtlarının 165
tutulmasında mevcut durum
6. SÜRÜ SAĞLIĞI 176
6.1.Sağlık Koruma Programı 176
6.2. Sağlık Koruma Önlemleri 177
6.2.1. Buzağı ve düvelerde 177
6.2.2. Ergin ineklerde 178
6.2.2.1. Üreme ile ilgili önlemler 178
6.2.2.2.Meme sağlığı ile ilgili önlemler 178
6.2.2.3. Sürüye yeni katılacak hayvanlara ilişkin önlemler 1 7 9
6.2.2.4. Diğer önlemler 179
6.3. Hastalıklar 180
6.3.1. Mikroorganizmaların neden olduğu hastalıklar 180
6.3.1.1. Rinderpest (Sığır vebası) 180
6.3.1.2. Rinderpest-Like Disease (VD-MD) 180
6.3.1.3. Foot and mouth disease (Şap) 180
6.3.1.4. Rabies (Kuduz) 181
6.3.1.5. Buffalo Pox (Çiçek) 181
6.3.1.6.Haemorrhagic septisemia (Hemorajik septisemi) 181
6.3.1.7. Contagious bovine pleura-pneumonia 181
6.3.1.8. Tuberculosis (Verem) 182
6.3.1.9. Buffalo Leprosy (Cüzzam) 182
6.3.1.10. Johne's disease (Paratubercolosis) 182
6.3.1.11.Brucellosis 182
6.3.1.12. Anthrax (Şarbon) 183
6.3.1.13. Leptospirosis 183
6.3.1.14. Vibriosis 183
6.3.1.15. Trikomoniyasis (Trichomoniasis) 184
6.3.1.16. Üçlü viruslar [(Bulaşıcı burun iltihabı (IBR) 184
6.3.1.17. Tail Necrosis (Arrada) (Kuyruk nekrozu) 184
6.3.1.18. Foot-Rot (Ayak çürüğü) 184
6.3.1.19. Deg Nala Disease 184
6.3.1.20.Osteomyelitis bubalorum 184
6.3.1.21.Oedematcus Skin disease (Lymphangitis 184
epizootica ulcerosa)
6.3.1.22. Aflatoxicosis 184
6.3.1.23. Ringworm (Trikofitosis) 184

Sayfa
7
6.3.1.24. Göz enfeksiyonları 185
6.3.1.25. Mastitis 185
6.3.1.26. Metritis 189
6.3.2. Buzağı Hastalıkları 189
6.3.2.1. İshal (diarrhea) 189
6.3.2.2. Pneumonia (zatürre) 190
6.3.2.3. Göbek hastalığı 190
6.3.2.4. Ringworm 191
6.3.3. Paraziter Hastalıklar 191
6.3.3.1. Deri Parazitleri 191
6.3.3.1.1. Haematopinus tuberculatus 191
6.3.3.1.2.Siphona exgua, S.irritans, Sanguinolentus 1 9 1
6.3.3.1.3. Black Flies (Simuliidae) 191
6.3.3.2. Myasis etkeni parazitler 191
6.3.3.2.1. Chrisomia bezziana ve C.megacephala 191
6.3.3.2.2. Wohlfahritia magnifica 191
6.3.3.2.3. Booponus intonsus 191
6.3.3.3. Uyuz etkenleri 191
6.3.3.4. Keneler 191
6.3.3.5. Sülükler 191
6.3.3.6. Onchccerciasis 192
6.3.3.7. Paraflariasis 192
6.3.3.8. Stefanoflariasis 192
6.3.3.9. Göz parazitleri 192
6.3.3.9.1.Lepidoptera 192
6.3.3.9.2.Thelaziasis 192
6.3.3.10. Kan Parazitleri 192
6.3.3.10.1. Plasmodium bubalis (P.Vinokeia) 192
6.3.3.10.2. Babesiosis 192
6.3.3.10.3.Anaplasmosis 193
6.3.3.10.4.Theileriosis 193
6.3.3.10.5.Trypanosomiasis 193
6.3.3.11. Dolaşım sistemi parazitleri 194
6.3.3.11.1.Flaria nematodları 194
6.3.3.12. Solunum sistemi parazitleri 194
6.3.3.12.1. Syngamus laryngeus 194
6.3.3.12.2. Dictyocaulus viviparus 194
6.3.3.13. Gastrointestinal sistem parazitleri 194

Sayfa
8
6.3.3.13.1. Amphistomiasis 194
6.3.3.13.2. Abomasum parazitleri 195
6.3.3.13.3.Bağırsak parazitler 195
6.3.3.13.4. Karaciğer parazitleri 196
6.3.3.13.4.1. Dicrococlium dentricum 196
6.3.3.13.4.2. Eurytema pancreaticum 196
6.3.3.13.4.3.Fasciola hepatica ve F.gigantica 196
6.3.3.13.4.4. Gigantocotyle explanatum 196
6.3.3.13.4.5. Stilesia hepatica 197
6.3.4. Protozoon Hastalıkları 197
6.3.4.1. Trichomoniasis 197
6.3.4.2. Sarcosporidiosis 197
6.3.4.3. Coccidiosis 197
6.4. Sterilite ve İnfertilite 197
6.4.1. Sterilite ve infertilite nedenleri 197
6.4.1.1. Kalıtım 198
6.4.1.2. Bulaşıcı hastalıklar 199
6.4.1.3. Fizyolojik ve fonksiyonel rahatsızlıklar 199
6.4.1.4. Besleme 201
6.4.1.5. Sürü yönetimi 202
6.4.1.6. Mevsim dışı çiftleşme 204
6.5. Uygulamada Sık Karşılaşılan Sağlık Problemleri ve 204
Bunlar Üzerinde Yapılan Araştırma Özetleri
6.5.1. Paraziter hastalıklar 204
6.5.1.1. Kene ve kan parazitleri 204
6.5.1.2. Bağırsak parazitleri 205
6.5.1.3. Karaciğer parazitleri 206
6.5.2. Buzağı hastalıkları 207
6.5.2.1. İshal 207
6.5.2.2. Solunum sistemi hastalıkları 207
6.5.3. Mikroorganizmaların neden olduğu hastalıklar 207
6.5.3.1. Brucellosis 207
6.5.4. İnfertilite 208
7. MUHTELİF ÜLKELERDE MANDA 209
YETİŞTİRİCİLİĞİNE GENEL BAKIŞ
7.1. Arjantin 209
7.2. Azerbaycan 210
7.3. Bulgaristan 210

Sayfa
9
7.4. Brezilya 211
7.5. Çin 211
7.6. Hindistan 213
7.7. Irak 215
7.8. İran 216
7.9. İngiltere 217
7.10. İsrail 218
7. 11. Mısır 219
7.12. Pakistan 220
7.13. Romanya 222
7.14. Sri-Lanka 223
7.15. Suriye 224
7.16. Türkiye 225
7.17. Yunanistan 228
8. GENETİK VE ISLAH 229
8.1. Kalıtım 229
8.1.1. Kromozomlar 229
8.1.2. Nehir mandası hibridasyonu 230
8.1.3. Renk kalıtımı 230
8.1.3.1. Alaca 231
8.1.3.2. Kırmızı 231
8.1.4. Boynuz kalıtımı 231
8.1.5. Meme kalıtımı 231
8.1.6. Kuyruk kalıtımı 231
8.1.7. Melez yetiştirme 232
8.1.8. Akrabalı yetiştirme 234
8.2. Kan Grupları ve Biyokimyasal Polimorfizm 235
8.2.1. Kan grupları 235
8.2.2. Protein polimorfizmi 235
8.2.2.1. Kan protein polimorfizmi 236
8.2.2.2. Süt protein polimorfizmi 238
8.3. Kantitatif Genetik 239
8.3.1. Döl verimi ve fertilite 239
8.3.2. Süt verimi 240
8.3.3. Canlı ağırlık ve büyüme oranı 240
8.3.4. Akış hızı 241
8.4. Genetik Islah 242
8.4.1. Hayvan Islahında Yeni Biyoteknolojik Yöntemler 243

Sayfa
10