Brecht Estetiği ve Türk Sinemasındaki Örnekleri

282 Pages·2007·1.3 MB·Turkish

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
RADYO TV BİLİM DALI

BRECHT ESTETİĞİ VE
TÜRK SİNEMASINDAKİ ÖRNEKLERİ

Doktora Tezi

Asya ÇAĞLAR ÖZTÜRK

İstanbul, 2007
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
RADYO TV BİLİM DALI

BRECHT ESTETİĞİ VE
TÜRK SİNEMASINDAKİ ÖRNEKLERİ

Doktora Tezi

Asya ÇAĞLAR ÖZTÜRK

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şükran ESEN

İstanbul, 2007
2
“İnsanın tarihi, insanın yabancılaşmasının tarihi olarak da yazılabilir.”
Erich Kahler
3
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...........................................................................................................................6
KISALTMALAR..............................................................................................................8
GİRİŞ..............................................................................................................................9
1. BÖLÜM: ESTETİK KAVRAMI..............................................................................13
1.1. Estetik Üzerine….......................................................................................................................13
1.2. Estetiğin Tarihsel Gelişimi........................................................................................................15
2. BÖLÜM: ARİSTOTELES ESTETİĞİ....................................................................30
2.1. Aristoteles: Hayatı ve Döneminin Toplumsal Yapısı............................................................30
2.2. Bir Estetik Doktrin Olarak Aristoteles Estetiği......................................................................35
2.3. Aristoteles’in Şiir ve Tragedya Kuramı...................................................................................44
3. BÖLÜM: BRECHT ESTETİĞİ...............................................................................52
3.1. Bertolt Brecht: Yaşamı ve Döneminin Toplumsal Yapısı…..................................................52
3.1.1. İlk Şiirler, ilk oyunlar, ilk girişimler (1898-1930)..................................................................55
3.1.2. Didaktik Oyunlar ve İlk Sürgün Yılları (1930).......................................................................60
3.1.3. Büyük Oyunlar, Amerika Sürgünü, Dönüş ve Berliner Ensemble’nin Kuruluşu (1938-1956)...64
3.2. Brecht Estetiği: Brecht’in Epik / Diyalektik Tiyatro Anlayışı...............................................70
3.2.1. Epik Tiyatro’da Yabancılaştırma, Dramatik Yapı, Sahneye Koyma ve Sahne Düzeni, Müzik,
Yeni Oynayış Biçimi.............................................................................................................................86
3.2.1.1. Epik Tiyatro’da Yabancılaştırma…..............................................................................86
3.2.1.2. Epik Tiyatroda Dramatik Yapı......................................................................................90
3.2.1.3. Dilde Yabancılaştırma...................................................................................................92
3.2.1.4. Sahneye Koyma ve Sahne Düzeni.................................................................................94
3.2.1.5. Yabancılaştırmayı Sağlayan Bir Başka Öğe: Müzik.....................................................95
3.2.1.6. Yeni Bir Oynayış Biçimi...............................................................................................95
4. BÖLÜM: BRECHT’İN SİNEMAYLA İLİŞKİSİ VE BRECHT ESTETİĞİNİN DÜNYA
SİNEMASINDAKİ UYGULAMALARINA KISA BİR BAKIŞ.......................................101
4.1. Brecht’in Sinema Pratikleri....................................................................................................101
4.1.1. Kuhle Wampe Üzerine…......................................................................................................106
4.2. Brecht Estetiğinin Dünya Sinemadaki Uygulamalarına Kısa Bir Bakış.............................109

4
5. BÖLÜM: BRECHT ESTETİĞİ VE TÜRK SİNEMASINDAKİ ÖRNEKLERİ........119
5.1. Anlatı: Geleneksel (Klasik) Anlatı, Modern (Çağdaş) Anlatı..............................................119
5.2. Türk Sinemasında Anlatı........................................................................................................124
5.3. Yabancılaştırma Tiyatrosu ve Türk Tiyatrosundaki Brechtiyen Uygulamaların Türk
Sinemasına Etkisi, 1960, 1970, 1980 ve 1990’lardaki Brechtiyen Örneklere Kısa Bir Bakış…......140
5.4. 2000’li Yıllar Türk Sinemasından Brechtiyen Örnekler:....................................................162
5.4.1. 2000’li Yıllarda Türk Sineması ve Döneminin Toplumsal Yapısı…....................................162
5.4.2. Ümit Ünal – 9.......................................................................................................................171
5.4.3. Reis Çelik – İnat Hikayeleri..................................................................................................180
5.4.4. Ezel Akay - Neredesin Firuze...............................................................................................188
5.4.5. Ezel Akay – Hacivat ve Karagöz Neden Öldürüldü.............................................................199
5.4.6. Reha Erdem – Korkuyorum Anne........................................................................................209
5.4.7. Reha Erdem - Beş Vakit.......................................................................................................220
SONUÇ.......................................................................................................................227
EKLER:..................................................................................................................................................260
1-) Kronoloji: Bertolt Brecht................................................................................................................260
2-) ÜMİT ÜNAL İLE BRECHT ESTETİĞİ VE TÜRK SİNEMASINDAKİ ÖRNEKLERİ
ÜZERİNE YAPILAN GÖRÜŞME (İstanbul - Cihangir, 27 Nisan 2007)........................................261
3-) BAŞAR SABUNCU İLE BRECHT ESTETİĞİ VE TÜRK SİNEMASINDAKİ ÖRNEKLERİ
ÜZERİNE YAPILAN GÖRÜŞME (İstanbul–Gümüşsuyu, 3 Mayıs 2007)......................................263
4-) REİS ÇELİK İLE BRECHT ESTETİĞİ VE TÜRK SİNEMASINDAKİ ÖRNEKLERİ
ÜZERİNE YAPILAN GÖRÜŞME (İstanbul – Taksim, 4 Mayıs 2007)............................................266
5-) EZEL AKAY İLE BRECHT ESTETİĞİ VE TÜRK SİNEMASINDAKİ ÖRNEKLERİ
ÜZERİNE YAPILAN GÖRÜŞME (İstanbul – Kadir Has Üniversitesi 18 Mayıs 2007)...............270
KAYNAKÇA................................................................................................................274
5
ÖNSÖZ

Lumiere Kardeşlerin Paris’teki bir kafede gösterdiği kısa filmden beri insan ve
toplum yaşamının bütün inceliklerini konu alan sinema, tüm sanat dalları arasında,
etkinliğiyle apayrı bir öneme sahiptir. Yüzyılı aşkın bir süredir, gündelik yaşam,
kaygılar, hayaller, toplumsal olaylar sinema aracılığıyla anlatılagelmiştir. Bu anlatma
durumları bu doktora tezi kapsamında binlerce yıldır var olan Aristoteles estetiği ile
1950’lerde ortaya çıkan Brecht estetiği çerçevesinde ele alındı.
Lukacs’ın belirttiği gibi, “Estetik, sanat yapıtının gerçekliği veriş düzeyinin
yetkinliğini ortaya koyar. Bu noktada, biçim ile öz arasındaki ilişki ortaya çıkar. Estetik
düzeyde yetkin bir sanat yapıtı biçimle öz arasındaki oransal ilişkiyi yetkin olarak
kurabilmiş bir yapıt olmak durumundadır. Çünkü biçim, ‘toplumsal açıdan gerekli olan
içeriği, yine toplumsal bir gereksinim oluşturan somut ve genel uyandırıcı nitelikte bir
etkinin doğmasını sağlayacak biçimde anlatmanın aracı olarak ortaya çıkar.’”
1950’lerde öncelikle tiyatroda etkisini gösteren Brecht estetiği, daha sonra sinemada da
varlığını hissettirmiştir.
Dünya Sinemasında Joseph Losey, Jean-Luc Godard, Theo Angelopoulos,
Alain Renais gibi yönetmenler bu estetiği kullanırken, Türk Sinemasında da örnekleri
görülmüştür. Oyunculuk bakımından Brechtiyen özellikler taşıyan Başar Sabuncu
imzalı “Zengin Mutfağı”, tarihselleştirme özelliği taşıyan Yılmaz Güney’in “Umut”
filmi, Türk Sinemasındaki Brechtiyen filmlerden sadece ikisidir. Bu bağlamda, “Brecht
Estetiği ve Türk Sinemasındaki Örnekleri” konulu bu çalışmada, 1960’lardan itibaren
Türk sinemasında görülmeye başlanan Brechtiyen örneklerden 2000’li yıllarda çekilen
filmlerden Ümit Ünal, Reis Çelik, Ezel Akay, Reha Erdem’in filmleri Brecht estetiği
açısından irdelenmiştir.
Bu doktora tezinde, genel olarak kütüphane araştırması, mülakat, gözlem
metotları kullanıldı; kitap, makale, rapor, gazeteler, dergiler, seminerler,
yayımlanmamış tezler gibi birçok kaynak üzerinden de çalışmalar yürütüldü. Brechtiyen
filmleri belirleyebilmek için çok sayıda Türk filmi izlendi. Seçilen filmler, çözümleme
yapabilmek için tekrar tekrar gözden geçirilerek üzerinde çalışıldı.
Öncelikle bu tezin başlangıcından sonuna dek tüm aşamalarında bilgisi ve
deneyimleriyle beni yönlendiren danışmanım Prof. Dr. Şükran Esen’e teşekkür ederim.
6
Ayrıca önerileri ve destekleriyle çalışmamda yanımda olan değerli hocalarım Prof. Dr.
Mutlu Parkan’a ve Prof. Dr. Nurçay Türkoğlu’na teşekkür ederim. Kendileriyle
yaptığım görüşmeler doğrultusunda bilgilerini benimle paylaşan Ümit Ünal’a, Ezel
Akay’a, İrfan Tözüm’e, Reis Çelik’e ve Başar Sabuncu’ya teşekkür ederim. Son olarak,
yazabilmem için gereken çalışma ortamını hazırlayan ve yanımda olan eşim Mustafa
Öztürk ve aileme sonsuz teşekkürlerimle…

Asya Çağlar Öztürk
İstanbul – 2007

7
KISALTMALAR

akt. : Aktaran
C. : Cilt
çev. : Çeviren
der. : Derleyen
ed. : Editör
haz. : Hazırlayan
yay. haz. : Yayına hazırlayan
s. : Sayfa
ss. : Sayfalar
ÇASOD: Çağdaş Sinema Oyuncuları Derneği
FIPRESCI: Uluslararası Eleştirmenler Birliği
SİYAD: Sinema Yazarları Derneği

A.g.e.: Adı geçen eser

A.g.m.: Adı geçen makale

A.g.y.: Adı geçen yayın

8
GİRİŞ

“Her tarafı delik deşik bir gemiye benzetirim sinemamızı.
Yönetmen bu geminin kaptanıdır. Sonucu belli olmayacak bir yolculuğa
çıkacak bir kaptanı... Bütün güvencesi, inançlı, çalışkan tayfalarıdır...
Her filmin, yani her yolculuğun başlangıcında bir korkudur sarar içimi.
Elimden geldiği kadar hareket gününü geciktirmeye uğraşırım. Sonunda,
zorunlu saat gelir çatar. Yola çıkılacaktır. Her an batması mümkün olan
bu delik deşik gemiyi, olağanüstü bir hızla, hiçbir arıza çıkmadan ve
güvenle belli bir limana götürmeni isterler senden. Üstünüze yüklenen
sorumluluğu düşünebiliyor musunuz? Ve gemi, biraz rötarla da olsa yola
çıkar. İstenilen limana nadiren varır, ama battığı da pek görülmemiştir.
Ya karaya oturur bir yerde ya ümit edilmeyen bir sahile ya bir başka bir
limana varır. Gemidekiler, bu kez de canımızı kurtardık, diye rahat bir
soluk alırlar. Sonra yeni bir film, yeni bir yolculuk başlar, aynı delik
deşik olmuş gemiyle. Gemimizi kızağa çekip, şöyle iyice bir onarmayı
kimse akıl etmez.”1

Sinematografi 19. yüzyılda mekanik bilimlerin statik anlamdan kurtulup,
dinamizme kavuşmasıyla icat edilmiştir.2 Sinema sürekli gelişmektedir. Bazin, sinema
henüz gelişmiştir, der.3 Sinema, teknik bir buluş olarak doğdu, ancak bir sanat dalı
olarak hızlı bir gelişme gösterdi, insanlığın zengin kültürel mirasının sanatsal öğeleriyle
bütünleşti. Sinema sanatının büyük boyutlarda gelişme gösterdiği ve ürünler verdiği her
ülkede, insanlığın evrensel, kültürel birikimini o ülkenin yerel geçmişi üzerinde
yükselebildiği ve yaşamın algılanışını estetik yaratıyla sunabildiği ölçülerde başarıya
ulaşabildiği muhakkaktır.

Sinema, anlatı yönünden edebiyat, tiyatro ve resim sanatlarından öncelikle
yararlanmıştır. Ayrıca karma bir sanat olarak, güzel sanatların dalları olan ritmik
sanatları (tiyatro, pandomim, seyirlik oyunlar), fonetik sanatları (şiir, müzik) ve plastik
sanatları (mimari, heykel, kabartma, resim, minyatür süsler) içinde taşımaktadır.4 Andre

1 Atıf Yılmaz, “Hayallerim, Aşkım ve Sen”, Hürriyet Gazetesi, 2 Nisan 1991, s. 2.
2 Sezer Tansuğ, Sanatın Görsel Dili, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993, ss. 97-98.
3 Andre Bazin, Sinema Nedir, çev: İbrahim Şener, İstanbul: Sistem Yayıncılık, 1993, s.21.
4 Selçuk Mülayim, Sanata Giriş, İstanbul: Sanat Tarihi Araştırmaları Derneği Yayınları, 1989, s. 21.
9
Malraux, sinemayı plastik gerçekliğin ileri evrimi olarak tanımlamış ve başlangıç
noktası olarak da Barok resmi ve Rönesans dönemini almıştır.5

Kapsamlı bir sanat olan sinema, inceleme konusu olarak oldukça verimlidir.
İçinde bulundurduğu, mirasçısı olduğu anlatım tarzlarının ya da kaynaklarının çok uzun
geçmişleri bulunmaktadır. Sinemanın ortaya çıktığı toplum yapısında tiyatro ve
edebiyat geleneği oldukça köklüdür. Yani, “sinema yazılı, sözlü ve görsel bir kültürün
ürünüdür. Filmin kurgulama biçimiyse, yazılı bir kültürün (tiyatro, roman, öykü)
ürünüdür.6 Sinemanın tarihi tüm sanatların evriminin belirleyicilerinin bir finali
görünümündedir. 7 Sinema ve geleneksel sanatlar birbiri içine girmiş durumdadır.
Tiyatro gibi görsel ve sözlüdür; bale gibi harekete ve müziğe dayanır; roman gibi
ilişkiler ve açmazları anlatır; resim gibi boyut, ışık, gölge ve renkten oluşur. Sinema
gerçekte bu sanatlardan farklılaştığında sanat olabilmiştir. 8

Sinema görsel bir sanattır, hareketli resimlerden oluşan bir sanattır. Hareketli
resmin ortaya çıkışı uzun bir teknik gelişmeye bağlıdır. Bu sinemanın teknik yanıdır.
Sanat yanı ise teknik olarak ortaya çıktığı Batı’da, Batı sanatının dinamiklerine bağlı
olarak gelişmiştir. Estetik, felsefi, ekonomik ve sosyal düzeylerde incelendiğinde
toplumla olan bağlantıları görülebilmektedir. Bu düşünce ile yola çıkıldığında bir ülke
sinemasının kökenine inilmesi ve onu oluşturan parçaların ortaya çıkarılması mümkün
olabilir. Toplumun ekonomik temeli (geçmişi), sosyal yapısı ve sanat gelenekleri,
sinemasının anlatımını kurmada etkindir. Batı toplumunun üretici ekonomisi, sınıflara
dayanan yapısı ve sanat gelenekleri ile ortaya çıkan sinemasal anlatımı ve öyküleri ile
sanayi devrimini yaşamamış, belirgin sınıflar oluşmamış ve iki boyutlu sanatıyla Türk
toplumunun sinemasının yapısı farklılıklar gösterecektir.9

Türk Sineması, 1914’te dünya büyük bir savaşın içindeyken bir gelişme
göstermeye başlamış ve ürünler sunmuştur. Sinema, kültürel, siyasal ve sosyal açılardan

5 Bazin, a.g.e. s. 16.
6 Oğuz Adanır, “Türk Sinemasında ya da Türk Toplumsal Yaşamında İçerik Sorunu-II”, Defter, Nisan-
Mayıs 1989, sayı: 9, s.118.
7 Bazin, a.g.e. s. 45.
8 Güner Öztuna, Sinema: Geleneksel Sanatların Çağdaş Yorumu, Ankara, Akademi Matbaası, 1985, s.16.
9 Mehmet Arslantepe, Türk Sinemasının Anlatı Yapısı ve Kökeni, İstanbul 2001, Marmara Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi, Danışman: Doç. Dr. Şükran Esen, s. 77.
10