B.Deruytter-Masterproef-Maar de overmacht bleef aan ons

334 Pages·2012·12 MB·Dutch

Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie

Ondergetekende,
Barbara Deruytter
afgestudeerd Master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar 2010-2011
en auteur van de scriptie met als titel:
‘Maar de overmacht bleef aan ons…’ De dagelijkse strijd om gezag tussen ordediensten en
burgers in het begin twintigste-eeuwse België

verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband
met de consultatie van haar/zijn scriptie:
x - de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager;
0 - de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke
goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar);
0 - de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van …
. . jaar (maximum 10 jaar);
0 - de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur
van het verbod: 10 jaar).
Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt
in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige
bronverwijzing in de tekst op te nemen.
Gent, 07/03/2012

Universiteit Gent
Examencommissie Geschiedenis
Academiejaar 2010-2011
Universiteit Gent
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte - Vakgroep Nieuwste Geschiedenis

‘Maar de overmacht bleef aan ons…’
De dagelijkse strijd om gezag tussen ordediensten en burgers in België in het
begin van de 20ste eeuw
(Deel 1)

Voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Geschiedenis

Barbara Deruytter
Promotor Prof. Dr. Antoon Vrints
Academiejaar 2011-2012
Dankwoord

Deze masterproef kon enkel tot stand komen dankzij de vriendschappelijke en professionele steun
van een heleboel personen, wier geduld – al lieten zij daar zelden iets van merken – het voorbije
anderhalve jaar zeker op de proef werd gesteld. Eerst en vooral wil ik mijn promotor prof. dr. Antoon
Vrints bedanken voor zijn aanstekelijke enthousiasme, de aangename discussiemomenten en de vele
literatuurtips, die stuk voor stuk een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan dit eindwerk. Dankzij
zijn suggesties kwam ik dit boeiende onderzoeksonderwerp op het spoor.
Een historica is niets zonder haar bronnen. Graag wil ik dan ook de medewerkers van het Rijksarchief
van Beveren bedanken voor de vriendelijke bijstand en de vlotte ontsluiting van het archiefmateriaal.
Ook ben ik dank verschuldigd aan Benoît Mihail, conservator van het Museum van de Politie, en Piet
Veldeman, archivaris van het Legermuseum, voor hun uitgebreide opzoekingwerk. De omvangrijke
database in Access, die het vertrekpunt was van dit onderzoek, heeft haar bestaan te danken aan de
deskundige hulp van Marijke Lybeert.
Het is onmogelijk hier alle personen te bedanken die mij de voorbij jaren – en het voorbije anderhalf
jaar in het bijzonder – met hun vriendschap en geestelijke uitwisselingen gesteund hebben. Eerst en
vooral wil ik Kia Tsakiridis bedanken voor de gezellige en stimulerende werkuren die ik op haar
zolderkamer mocht doorbrengen. Sigrid Vlaemynck wil ik niet alleen bedanken voor het snelle begrip
van historiografische problemen, maar vooral voor de onversneden vriendschap die we sinds het
eerste jaar geschiedenis mochten delen. Lien Claes was de laatste maanden meermaals de
grootmoedige rots in de branding, altijd bereid tot grondig herlezen en een vriendin uit duizenden.
Jole, Fabian, de andere kotgenoten en Jamie Mestdagh voor de vele momenten van deugddoende
ontspanning. Mijn zus Laura voor haar schijnbaar onuitputtelijke interesse in alles wat de wereld
beweegt, waaronder toevallig ook mijn eigen teksten, die zij altijd van haar deskundige advies wil
voorzien. Mijn grootvader Edgar Billiet die mij een aantal weken aan zijn zijde duldde, en mij reeds
sinds ik het mij kan herinneren met zijn plagende opmerkingen bij de les hield. Tot slot wil ik mijn
ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun en liefde. In het bijzonder mijn moeder, die het
laatste anderhalve jaar nog meer dan anders toonde hoe stevig moeders het roer in handen kunnen
houden, als het al eens stormt.
Inhoudsopgave

Deel 1. Inleiding ....................................................................................................................... 1
1. Status quaestionis: bevolking en ordediensten in conflict ......................................................... 5
1.1. Verzet tegen de ordediensten in ‘normale’ tijden ................................................................ 5
1.2. Het consensuele versus het conflictuele model ................................................................... 7
2. Theoretisch uitgangspunt: het kleine conflict als toegang tot de relatie met de ordediensten .... 9
3. Probleemstelling ................................................................................................................... 11
4. Relevantie binnen de Belgische historiografie ........................................................................ 13
4.1. Een overwicht aan politiek-institutionele geschiedschrijving ............................................. 15
4.2. Ordehandhaving op het platteland als een onderbelicht thema ....................................... 17
5. Terminologie ......................................................................................................................... 19
6. Bronnen en methode ............................................................................................................. 22
6.1. De keuze voor de gerechtelijke bron: problematisch? ....................................................... 22
6.2. De correctionele strafdossiers ............................................................................................ 25

Deel 2. Historische context. Het Belgische politieapparaat in het begin van de twintigste eeuw 30
1. Moderne politie? Een historische visie op ordehandhaving ..................................................... 30
2. De grondslagen van het Belgische politieapparaat .................................................................. 34
3. De gendarmerie en de lokale politie (eind negentiende – begin twintigste eeuw) .................... 37
3.1. Enkele algemene trends ...................................................................................................... 37
3.1.1. De Belgische staat: weinig politioneel beleid .................................................................. 39
3.1.2. Neiging tot centralisering en militarisering ..................................................................... 39
3.1.3. Het optreden en de ‘professionaliteit’ van de ordediensten ter discussie ..................... 40
3.1.4. Klassenpolitie? ................................................................................................................. 42
3.2. De nationale ordedienst: de gendarmerie .......................................................................... 45
3.3. De lokale politie in de steden: de politiecommissaris en zijn agenten ............................... 50
3.4. De lokale politie op het platteland: de veldwachter en de politiecommissaris .................. 56
3.4.1. Politieagenten op het platteland: eerder zeldzaam ........................................................ 56
3.4.2. Tussen folklorisch en historisch personage: de veldwachter .......................................... 58
Deel 3. Aanleidingen tot opstandigheid: de ontstaanscontexten van de conflicten ................... 68
1. De agent als bewaarder van de openbare rust en orde ........................................................... 70
1.1. Openbare zedenschennis, nachtlawaai en andere misdrijven tegen de openbare orde ... 73
1.2. Agenten in de strijd tegen de drank: over dronken personen en herbergen ..................... 78
1.2.1. ‘Hij is zat, wij zullen er nog ambras mede hebben:’ het politionele optreden tegen
dronken personen ........................................................................................................... 82
1.2.2. De bevolking in omgang met de dronkaard: de agent als omstreden medestander ...... 87
1.2.3. De herberg als sociale arena: strijdpunt voor de ordediensten ...................................... 92
1.3. ‘Wij scheden de twisters:’ de agenten als scheidsrechters in conflicten tussen burgers . 101
2. Main-forte van justitie en ‘lijfwacht’ van het lokale bestuur .................................................. 108
3. Betrapt op heterdaad: materiële delicten .............................................................................. 114
4. Het sociaal profiel van de opstandigen .................................................................................. 119
4.1. Geslacht, leeftijd en huwelijkse staat ............................................................................... 121
4.2. Sociale afkomst: beroep, scholing, betaalvermogen en taalgebruik ................................ 125
4.3. Recidive: het gerechtelijke verleden van de opstandige .................................................. 127
5. Besluit .................................................................................................................................. 132

Deel 4. Het gezag in vraag gesteld: fysiek geweld tegen agenten en mondelinge uitingen van
verzet ......................................................................................................................... 138
1. Een verzwegen dialoog: de scherpe taal en het geweldgebruik van de ordediensten .............. 142
1.1. De problematiek van de bron ........................................................................................... 143
1.2. Beheerst en beleefd: het discours van de bron doorbroken ............................................ 145
1.3. De agent onder druk van bovenaf: tussen gebrekkige institutionele controle en culturele
dwang ................................................................................................................................ 149
2. Strategieën van opstandigheid .............................................................................................. 153
2.1. De aanval op de fysieke integriteit van het lichaam ......................................................... 153
2.1.1. Het ontstaan en het doel van de gewelddadige aanval op de agent ............................ 154
2.1.2. De afwezigheid van wapens en ernstige letsels ............................................................ 158
2.1.3. ‘Ik zal u wel vinden:’ gebaren en mondelinge bedreigingen van de fysieke integriteit 161
2.2. ‘Alleen krijgt gij mij den bak niet in:’ de arrestatie als fysieke krachtmeting....................... 168
2.2.1. Redenen tot arrestatie .................................................................................................. 170
2.2.2. Zelf proberen ‘uit de handen’ te geraken: het principiële verzet van de arrestant ...... 173
2.2.3. ‘Laat hem los of wij maken u kapot:’ de bevrijding van de arrestant ........................... 175
2.2.4. De noodzakelijke onderstand van collega’s en burgers ................................................ 180
2.3. De strategie van de ogenschijnlijke onverschilligheid ...................................................... 188
2.3.1. Voorbeschouwing: mondelinge uitingen van opstandigheid ........................................ 188
2.3.2. ‘Ik zit met de politie niets in:’ ogenschijnlijke onverschilligheid .................................... 192
2.4. Wrok onder woorden: grenzen aan het contract ............................................................. 197
2.4.1. Scheldwoorden en allusies op het uiterlijk ................................................................... 198
2.4.2. ‘Gij hebt daar geen affairens mede:’ de agent als onwelkome bemoeial ..................... 201
2.4.3. De juridische bevoegdheden: misbruik en gebrekkige uitvoering ................................ 203
2.2.4 ‘Gij moet de menschen niet slagen:’ overmatig geweldgebruik .................................... 208
2.4.5. ‘Indien er daar iemand zat was, ware het gij wel:’ drankgebruik ................................. 211
2.4.6. Verdeel-en-heers in de gemeenschap en de alliantie met het gemeentebestuur ....... 215
2.4.7. Besluit ............................................................................................................................ 217
3. Collectieve of individuele conflicten? De rol van de buurt- en dorpsgemeenschap .................. 219
3.1. De opstandigheid: een collectieve of individuele dynamiek?........................................... 220
3.2. De uitzondering die de regel bevestigt: de gemeenschap grijpt in .................................. 221
3.3. De gemeenschap als aandachtig publiek en bemiddelaar ................................................ 225
3.4. Besluit ................................................................................................................................ 228
4. Onderlinge verschillen in de opstandigheid tegen veldwachters, politieagenten en gendarmes
............................................................................................................................................ 232
5. Besluit .................................................................................................................................. 235

Deel 5. Wet en gerecht: de staat wapent zich tegen de opstandigheid ..................................... 240
Inleiding 240
1. De wettelijke context: de Code Pénal van 1867 ..................................................................... 246
1.1 Smaad of outrages (art.276) en slagen of coups (art.280) ............................................... 248
1.1.1. Smaad (outrages, art.276) ............................................................................................. 249
1.1.2. Slagen (coups, art.280) .................................................................................................. 251
1.2. Weerstand of rébellion (art.269)....................................................................................... 254
1.3. Wat als de agenten in fout waren? ................................................................................... 261
1.4. Besluit ................................................................................................................................ 263
2. Van klacht tot vervolging: het onderzoeks- en vervolgingsbeleid van het parket .................... 265
2.1. Het gerechtelijk vooronderzoek ........................................................................................ 266
2.1.1. Wat vooraf ging: het proces-verbaal opgesteld door de ordediensten ........................ 266
2.1.2. ‘Ingevolge het apostiel van de Heer Procureur:’ het parket beveelt extra onderzoek . 268
2.1.3. Extra ondervragingen door de onderzoeksrechter of vrederechter ............................. 270
2.2. Vervolgen of seponeren? .................................................................................................. 270
3. Het beleid van de zittende magistratuur: bewijsvoering tijdens de rechtszitting en
straftoemeting ..................................................................................................................... 272
3.1. Toewijzing aan de politierechtbank of aan de correctionele rechtbank? ........................ 272
3.2. Het straftoemetingsbeleid van de rechters ...................................................................... 278
3.2.1. Zware of lichte straffen? ............................................................................................... 278
3.2.2. De verzachtende omstandigheden en de voorwaardelijke straffen ............................. 281
3.2.3. Wat maakte een straf zwaarder? .................................................................................. 282
3.3. Woord tegen woord: de bewijslast en de rol van de getuigen ......................................... 284
3.3.1. De bewijslast en de getuigen ......................................................................................... 284
3.3.2. Tactieken van de beschuldigden ................................................................................... 287
3.3.3. De vrijspraken: de rechters in de bres voor de opstandige? ......................................... 293
4. Besluit .................................................................................................................................. 296

Besluit .................................................................................................................................................. 298
Opgave van bronnen ........................................................................................................................... 308
Opgave van literatuur .......................................................................................................................... 311
Bijlagen ................................................................................................................................................ 318
Deel 1. Inleiding

Het kan niet dat aan de politie wordt geraakt. Wie aan de politie raakt, raakt aan de staat, raakt aan
Mechelen, raakt aan de burger en raakt aan mij. Dat tolereer ik niet. Politiemensen zijn de
hoekstenen van onze maatschappij.1
- Bart Somers, burgemeester van Mechelen, 2010
Het gezag van de politie en het staatsmonopolie op geweld zijn nooit ‘totaal’ of ongecontesteerd
geweest, en steunden veeleer op ‘stilzwijgende contracten’ tussen de politie en de bevolking, die elke
dag opnieuw geschreven werden in een context van wisselwerking en soms ook door conflict in de
praktijk. 2
- Margo De Koster, De verhouding politie-bevolking in historisch perspectief, 2010
Le conflit réside dans l’être, il est inscrit au cœur même de la vie, vérité d’ordre métaphysique, mais
aussi d’ordre logique. S’il fait partie du processus d’engendrement, il ouvre un champ de
compréhension capable d’éclairer les conduites personnelles comme les rapports sociaux entre les
individus, entre les groupes. Loin d’en faire un perturbateur occasionnel, revendiquons-le comme un
acteur principal dans le déroulement de l’Histoire.3
- Jean Nicolas, La France rébellionnaire, 2002

Toen de new police, in 1839 in de metropool Londen geïntroduceerd werd, was de meerderheid van
de bevolking daar sterk tegen gekant.4 De vijandigheid van de stedelingen beperkte zich niet tot
scheldtirades, maar uitte zich, zo blijkt uit het onderzoek van Stanley Palmer, ook in ernstig fysiek
geweld: “Apart from routine scuffles, fisticuffs, and stoning, there were the bizarre incidents: a
constable lured into a public house and, to the crowd’s amusement, savagely beaten by a
prizefighter; other policemen heaved onto the irons pikes of fence railings; and a constable ‘held

1 Naar aanleiding van een aanval met zwaar fysiek geweld op een politieagent. De Standaard, 29/03/2010
2 M. De Koster, “De verhouding politie-bevolking in historisch perspectief”, in: Justitiële verkenningen, 2 (2010),
p. 81
3 J. Nicolas, La rébellion française : mouvements populaires et conscience sociale (1661-1789), Parijs, Seuil,
2002, p. 6.
4 Deze new police, ontworpen door bestuurder Robert Peel, is vanuit historisch oogpunt te beschouwen als één
van de eerste ‘moderne’ Europese politiekorpsen.
1
down in the road while a cab and horse were driven over him.’”5 Anno 2011 wordt de permanente
aanwezigheid van politie op straat door de publieke opinie in België veel meer als evident en
noodzakelijk ervaren, maar het debat over de legitimiteit van de politie is niet afgesloten en zal dit
naar alle waarschijnlijkheid, gezien de aard en taken van deze instelling, ook nooit zijn.6 De
belangrijke plaats die de politie in onze samenleving verworven heeft, wordt elke dag opnieuw
duidelijk in de media; men lijkt geen krant te kunnen openslaan of geen nieuwsuitzending te kunnen
volgen zonder dat politiemensen (in)direct een rol spelen in één van de besproken items. In tijden
van economische, politieke en sociale crisis zijn het de ordediensten – voorzien van helm, schild en
knuppel, en bij uitbreiding van traangas, waterkanon en vuurwapens – die overal ter wereld het
protest van ontevreden burgers in opdracht van hun zetelende regeringen, presidenten of
koningshuizen en vaak met de harde hand, binnen de perken houden. De publieke verontwaardiging
over het gewelddadig optreden van politie bij vreedzame manifestaties in landen als Spanje, Portugal
en Georgië was het voorbije jaar groot.7 In België was in oktober 2011 in de pers heel wat te doen
rond een hardhandig aangepakte Griekse betoogster, terwijl in Athene zelf levende muren van
politieagenten het urenlange geschreeuw van verontwaardigde burgers te verduren kregen.8 De
Verenigde Naties hadden in tussentijd vooral oog voor het politiegeweld dat zich in Afrika afspeelde.
Ze publiceerden een rapport waarin ze waarschuwden voor de kwalijke alliantie tussen de Congolese
politiek en de nationale politie, die de oppositie in de aanloop naar de democratische verkiezingen in
november 2011 hard aanpakte.9
Een andere kant aan dit verhaal, die hoewel visueel minder spectaculair minstens even actueel en
relevant is, wordt ook door de berichtgeving van de media belicht. Op 4 februari 2010 trokken in
Brussel een vijfhonderdtal politieagenten de straat op om te protesteren tegen het geweld dat zij
dagelijks in de hoofdstad ondervinden.10 Volgens de vakbond van de politie, het Vrij Syndicaat voor
het Openbaar Ambt Politie (VSOA), was er de laatste jaren een opwaartse spiraal merkbaar in het

5 S.H. Palmer, Police and protest in England and Ireland 1780-1850, Cambridge, Cambridge University Press,
1988, p. 303.
6 M. De Koster, “Omkijken in verwondering. Belgische historische politieliteratuur”, in: Tijdschrift voor
Criminologie, 47 (2005), p. 389.
7 In Madrid werd naar aanleiding van het politiegeweld in Barcelona de slogan ‘geen geweld’ gescandeerd. De
Redactie, 20/06/2011. In Georgië kwamen in mei meer dan duizend mensen op straat om te protesteren tegen
politiegeweld. De Standaard, 28/05/2011
8 Zie over de zogenaamde Zaak-Niki onder andere: De Morgen, 14/10/2011 en De Standaard, 21/10/2011. Ook
kwamen in België in mei naar aanleiding van een vermoeden van overdreven geweldgebruik door de lokale
politie tijdens een individuele identiteitscontrole een tweehonderdtal mensen op straat. De Standaard,
17/05/2011
9 UN News Centre, “UN report sounds alarm over pre-election rights abuses in DR Congo,” 09/11/2011,
(www.un.org)
10 De Standaard, 04/02/2010
2
fysiek geweld tegenover politiemensen.11 De vakbond vindt dat dit geweld niet gebanaliseerd mag
worden, want “[…] wie aan een politieagent raakt, raakt aan de democratie,” stelt voorman Jan
Schonkeren.12 Het VSOA maakte van de problematiek een prioriteit in zijn vakbondsstrijd en slaagde
erin de aandacht te trekken van enkele parlementsleden. In 2008 en 2009 werden in de Belgische
Senaat en de Kamercommissie Justitie voorstellen goedgekeurd om voor het eerst sinds meer dan
een eeuw de straffen gesteld op geweld tegen agenten te verhogen.13 Het debat was en is niet los te
zien van de specifiek Brusselse veiligheidsproblematiek, waarover de laatste maanden regelmatig in
de pers bericht werd.14 Bepaalde wijken in onder andere Molenbeek en Anderlecht zijn volgens de
media tot zogenaamde no-go zones verworden, waar politieagenten amper durven te patrouilleren.15
De aandrijvende spil van beide erg actuele thema’s is het monopolie op geweld dat de ordediensten
hebben. Het exclusieve voorrecht van de politiediensten om geweld te gebruiken, vormt zowel de
achtergrond van klachten over geweldsmisbruik door de politie als van haar eigen klacht dat zij in
toenemende mate het slachtoffer wordt van agressie. Het feit dat de politie zich als gewapende arm
van de moderne staat op dagelijkse basis bezighoudt met geweld – of zij er nu tegen ingrijpt of het
zelf uitoefent – beïnvloedde zowel in het verleden als vandaag in belangrijke mate de debatten over
de ‘legitimiteit’ van de ordediensten. Het cyclisch terugkeren van het debat over geweld tegen en
door de politie hoeft – net als voor veel andere terugkerende maatschappelijke debatten – echter
niet te betekenen dat er zich over de periode van twee eeuwen weinig of geen fundamentele
veranderingen hebben voorgedaan. Wanneer men met een historische bril de huidige positie van de
Belgische politie in het perspectief van de laatste twee eeuwen bekijkt, is vandaag niet zozeer de
onveiligheid van bepaalde steden opvallend, maar wel de relatieve algemene veiligheid, de controle
van de politiediensten en de afwezigheid van ernstig verzet tegen agenten in België.16 De reacties van

11 Maandblad Argument, VSOA, “Eindelijk! Veel strengere bestraffing van geweld tegen politieagenten”, maart
2009
12 De Standaard, 04/02/2010
13 “Wetsvoorstel tot invoering in het Strafwetboek van een verzwarende omstandigheid voor daders van
bepaalde misdrijven tegen bepaalde personen bekleed met een openbare hoedanigheid”, Belgische Senaat,
16/12/2008. (Dirk Claes en Tony Van Parys) en “Wetsontwerp met betrekking tot de verzwarende
omstandigheid voor daders van bepaalde misdrijven tegen bepaalde personen bekleed met een openbare
hoedanigheid”, Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers, 31/03/2009. (Michel Doomst). Wel werden in
2006 eerder reeds extra leden aan enkele wetsartikelen toegevoegd die in bepaalde verzwarende
omstandigheden voorzien. Deze handelen over het dodelijk geweld (279bis en 281ter) en over de
voorbedachte rade (281bis). Belangrijke impulsen waren de zaak Hammani uit 2005 en de zaak van Kitty Van
Nieuwenhuysen uit 2007.
14 Over de deformerende effecten van deze ‘overberichtgeving’ en de aandacht van politici, zie het artikel in
Knack “Misdaadcijfers voor dummies” (05/05/2010).
15 De Standaard, “Als ik geld had, was ik al lang weg” (04/02/1911).
16 Desondanks blijft geweld tegen de politie ook vandaag een onderzoeksthema. Zie de masterproef van N.
Mertens, Agressie tegen politie: de perceptie van politieambtenaren binnen politiezone Gent, Gent
3