Amsterdam

775 Pages·2008·3.33 MB·Dutch

De arbeidsenquête van 1887.
Deel 1: Amsterdam
editie Jacques Giele
bron
Dearbeidsenquêtevan1887/Eenkwaadleven.Deel1:Amsterdam(ed.JacquesGiele).Uitgeverij
Link,Nijmegen1981
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/_arb001jgie01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
VIII
(Titelbladvandeoorspronkelijkeuitgave)
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
IX
Woord vooraf
INDEZEHERUITGAVEVANDEWERKENVANDEPARLEMENtaire
Enquêtecommissievan1887wordtdetekstvandeoorspronkelijkehandelsuitgave
vollediggereproduceerd.Evenalsdeeersteeditie(Sneek1887)omvatookdeze
heruitgavedriedelen.Bovendienisgezorgdvoordetoevoegingvaninformatie,die
hetdelezervannumogelijkmoetmakenomdeverhorenenverslagenvanbijnaeen
eeuwgeledentebegrijpen.
DeenquêtenaardetoestandvandearbeidersklasseinNederlandvormteenmijlpaal
indesocialegeschiedenisvanonsland.Alshistorischdocumentisdeuitgavevan
1887vanzeergrotewaarde.Degedachteaaneenheruitgaveisdanooknietnieuw,
maardeomvang(ruim1100pagina's)leektotnutoeeenonoverkomelijkehindernis.
Daardoorbleeféénvandebelangrijkstebronnenvoordekennisvanhetlevenvan
dearbeidendebevolkingindenegentiendeeeuwvoorvelebelangstellendengesloten.
Hetiseenprijzenswaardiginitiatiefvandeuitgevergeweestomdezepublikatieter
handtenemen.Zijnuitnodigingomdezeheruitgaveinteleidenenuittebreiden
metachtergrondinformatiehebikgraagaangenomen.Denogsteedstoenemende
interessevoordearbeids-enlevensomstandighedenvangewonemensenlijkteen
volledigeheruitgaveopditmomentterechtvaardigen.
Bijhetopstellenvandebegeleidendetekstenisgekozenvooreensysteemdatde
lezerzoveelmogelijkvrijlaat.Inplaatsvannotenenverwijzingentreftmeninelk
deeleeninleiding,eeninformatieblokeneenverklarendewoordenlijstaan.Indeel
3zijnbovendienachtergrondverhalenenbiogragrafischeaantekeningenopgenomen.
Opdiewijzezijndedriedelenookafzonderlijktebenutten.
Inhetalgemeenhebikernaargestreefddelezervannudebeschikkingtegeven
overdezelfdeachtergrondinformatieenalgemenekennisdiein1887doorde
enquêtecommissiealsvanzelfsprekendwerdverondersteld.Indeinformatieblokken
zijndaaromcijfersenexactegegevensopge-
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
X
nomen,dieindeverhorenzelfafwezigzijn.Enigeinformatieoverdesocialestructuur
endeberoepenopbouwvandeNederlandsebevolkingleeknoodzakelijk.Wiemeer
gegevenswenst,vindtachterinhetderdedeelmeeruitgebreideoverzichtenen
analysesvandesocialeontwikkelingenindenegentiendeeeuw.Daarzijnookde
biografischeaantekeningengeplaatst.Uitgangspuntdaarbijisgeweestdateenkorte
levensbeschrijvingnietmochtontbrekenindiendepersooninkwestieookbuitende
enquêteeenbelangrijkerolinhetmaatschappelijklevenheeftgespeeld.Datgeldt
zowelvoordeledenvandeparlementaireenquêtecommissiezelf,alsvoordegetuigen
endeskundigen.
Indewoordenlijstenachteraaninelkdeelwordendiewoordenverklaarddieniet
vooriedereenmeerherkenbaarzijn.Hetgaatdaarbijzowelomverouderde
uitdrukkingenentechnischetermenuithetbeginvandeindustrialisatie,alsom
woordenenuitdrukkingenontleendaanvreemdetalen.
Ikhoopdathetopdezemaniervoordebelangstellendelezermogelijkisgemaakt
dekloofvanbijnaeeneeuwdieligttussendeoorspronkelijkepublikatieendeze
heruitgaveteoverbruggen.Endatdaarmeedituniekedocument-deeersteenquête
naardearbeids-enlevensomstandighedenvanhetNederlandsevolk-vooreengroter
publiekbeschikbaarkomt.Wantkennisvanhetverledeneninzichtinhistorische
processenzijnzulkebelangrijkezakendatzezekernietalleenaanvakhistoricien
professionelewetenschapperskunnenwordenovergelaten.
JacquesGiele
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
XI
Een kwaad leven
‘Hetfabriekslevenvindikhetonhebbelijksteenongelukkigstelevendat
eris;maardatisnietteveranderen,ermoetenfabriekenzijnendus
fabrieksarbeiders.’
(PastoorH.L.SlootsuitAmsterdamvoordeEnquêtecommissieinjanuari
1887)
DESPOORWEGVERBINDINGTUSSENAMSTERDAMENDENHaagwas
honderdjaargeleden-netalsnu-eenvandedrukstelijnenvanonsland.Tweemaal
inhetuurvertrokkendetreinenuitAmsterdamvanafhetstationHollandsSpoor,
dattotdebouwvanhetCentraalStationgevestigdwasaandeDroogbak.Het
langgerektegebouwlagerverlorenbijopeengureochtendinhetbeginvanjanuari
inhetjaar1887.Opeenvandewinderigeperronsstondeenkleingroepjevrouwen
dichtbijelkaar.Onwennigkekenzijnaarreizigersdiezichvanennaardetreinen
haastten.Zijhaddenhunomslagdoekendichtomhunschoudersgetrokkenenstootten
elkaarafentoeaan.Voordevelevoorbijgangersvormdendeviervrouwennietmeer
daneenbizargroepjedatophetstationduidelijkuitdetoonviel.Hunarmoedige
kledingleerdedatzijtotdearbeidendeklassebehoorden.Zijwarenarbeidstersvan
deKoninklijkeFabriekvanWaskaarsen.InAmsterdamstondenzijbekendalsde
‘waspitten’-waarschijnlijkomdatzijzobleekalswaszagen.
Hetwaszekernietnormaaldatfabrieksarbeidstersperspoortreinreisdeninhet
Nederlandvan1887.Maardevierkleumendearbeidstersgingenmeteenzeerspeciaal
doelopreis.Zijbehoordentotdeenkeletientallenarbeidersdiedoordeparlementaire
enquêtecommissieopgeroepenwarenominDenHaagtekomengetuigenoverhun
arbeids-enlevensomstandigheden.
Diecommissiehadhetoverigensnietgemakkelijkomhaaropdrachtuittevoeren.
Vanbeginafaanhaddendemoeilijkhedenzichopgestapeld.Allerlei
overheidsinstellingenweigerdenmedewerking,ondernemersprobeerdendeenquête
tesaboterenenarbeiderswarenbangominhetopenbaartekomengetuigen.
Tochwasdecommissieopdinsdag4januari1887naeenvoorbereidingstijdvan
viermaandenbegonnenaandeverhoren,dieplaatsvondeninhetgebouwvande
TweedeKameraanhetBinnenhofinDenHaag.Metdezelfdetreinalsdevier
fabrieksarbeidsters,maardanindeeerste
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
XII
klas,reisdeookdedirecteurvandewaskaarsenfabriek:de44-jarige,watcorpulente
heerLodewijkHartogh.Lateropdedagzouhijvoordecommissieverklarendat
zijnpersoneeldieochtendindetreinaldronkenwasendatzenueenmaalnergens
voordeugden.Devierarbeidsterszoudenpasnalangaandringenvertellenopwelke
afschuwelijkemanierzijopdefabriekwerdenbehandeld.Hetwasslechtséénvan
develeincidenten,dietijdensdezittingsdagenvandeparlementaire
enquêtecommissieplaatsvonden.Hetmeestberuchtevandezeincidentenbetrofhet
verhoorvandebikkelhardefabrikantP.RegoutjunioruitMaastricht.Doordesnelle
publikatievandeverhoren,werdheelNederlandindegelegenheidgesteldomde
bitterewerkelijkheidoverhetlevenvandearbeidendebevolkingtewetentekomen.
Hetisintussenbijnahonderdjaargeledendatdeverhorenenrapportenvande
enquêtecommissievan1887inboekvormwerdengepubliceerd.Zijriepeneenstorm
vanverontwaardiging,maarookvanwoedeenongeloofop.Deredendaarvoorzal
iedereen,diedemoeiteneemtomenkeleverhorendoortelezen,alspoedigduidelijk
zijn.Bladzijdenabladzijde,verhoornaverhoorwordthieronthuldwaterinhet
Nederlandvan1887aandehandwas.Hetfraaiezelf-gemaaktebeelddatde
bourgeoisiezolanginstandhadwetentehouden,lagplotselingindiggelen.Van
hetrustigetevredenNederlandwaargeenwantoestandenbestondenzoalsinandere
landen,waargeenkinderenafgebeuldwerdenenwaardearbeidersmetdepetinde
handhunplaatswisten-vandàtNederlandbleefweinigover.
Endaarvoorindeplaatskwameenheelanderbeeldnaarvoren:eenlandwaar
vrouwenenkinderenindefabriekendertigtotveertigurenaanéénstukdoormoesten
werken,waarondernemershunarbeiderssloegen,waarmannenophunwerkdood
neervielen,waararmoede,hongerenziektehetlevenvanhonderdduizenden
ondraaglijkmaakte.‘Ikdacht:hoekanGoddittoelaten,’getuigteenvoormalige
fabrieksarbeideruitMaastrichttegenoverdecommissieledenoverdewantoestanden
inhet‘moordhol’,zoalsdeaardewerkfabriekvanPetrusRegout&Zonengenoemd
werd.
Deschokdiedepublikatievandeenquêteverhorenin1887veroorzaakte,zounog
geruimetijdblijvendoorwerken.Erwasdefinitiefietsveranderdenvoortaanwas
hetonmogelijkomtedoenalsofernietsaandehandwasinNederland.Tweejaar
later-in1889-werddeeerstevaneenlangereeksarbeidswettenaangenomen,die
bedoeldwarenomenigebeschermingaan‘vrouwenenjeugdigepersonen’tebieden
tegendeexploitatieinfabriekenenwerkplaatsen.Indatzelfdejaarwerdookeen
staatscommissieingestelddiehetonderzoeknaardearbeidsomstandighedenin
Nederlandmoestafmaken.Enhetzouvijfjaardurenvoordatdezecommissiein
twintigdelenmettienduizendenpagina'sdeconclusies
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
XIII
van1887zoubevestigen.ToenwarenoverigensalleendetoestandeninAmsterdam,
Maastricht,Tilburgendevlasnijverheidonderzocht.Aanverdereverhorenkwam
decommissienietmeertoe,omdatdeTweedeKamerinjuni1887ontbondenwerd.
Maarondankshetfeitdatzemaarzokorthadkunnenwerken,heeftdeparlementaire
enquêtecommissievan1887bergenwerkverzet.
Hetwaspionierswerkindewarezinvanhetwoord.Decommissieledenwaren
somszelfverbijsterddoordeellendediezijaantroffenendoordehardvochtigheid
waarmeeondernemersenfabrikantenhunhoudingverdedigden.Zeldenechterlieten
zijhunbewogenheidopenlijkblijken.Slechtséénkeergaatdevoorzitterdirectin
opdeonthutsendefeitendievoordecommissieuitgestortworden.Datgebeurttijdens
hetverhoorvandievierarbeidstersvandeAmsterdamsewaskaarsenfabriek.Een
vanhenvertelthoezijdekostmoetverdienenvoorhaargezin.Haarmanis
timmermanenaltweejaarwerkloosalsslachtoffervandeeconomischecrisisvan
dejaren'80.Devrouwwerktalachttienjaar-vanafhaartwaalfde-opde
kaarsenfabriekenverteltovergedwongennachtarbeid.Somswordendearbeidsters
verplichtom36urenachterelkaardoortewerken,omdatdebestellingenklaarmoeten
zijn.Aldietijdsjouwendevrouwenmetbakkenhetestearine,dieindemachines
leeggegooidmoetenworden.Eenbuurvrouwbrengtwatbroodendefabriekverschaft
‘gratis’water.Intussenzithaarmanthuisbijdekinderen.Na36uurwerkenwordt
eenrustpauzevaneenhalvedagtoegestaan.‘Erisbijnaniemanddietegenhet
nachtwerkenkan,’verklaartzijvoordecommissie.‘Denvolgendendagzijnde
meestenziekenklagenoverpijnindebeenen,inhethoofd,indelendenen.Het
werkgaatdenvolgendendagnietgoed.’Gemiddeldverdiendedezevrouwvier
guldenindeweek:netvoldoendeomhaarkindereneenpaardagenteetentegeven.
Maar'smaandagsishetzuurverdiendegeldmeestalweerop.Opdatmomentvraagt
devoorzitterhaarmedelijdend:‘Gijhebteenkwaadleven,meid?’Waaropzijbitter
antwoordt:‘Bestniet,omZaterdagsmetvierhonderdcententhuistekomenen
Maandagsweerzonderietsopnieuwtebeginnen.’
‘Eenkwaadleven’.DatisdetermdiepastbijhetbestaanvandeNederlandse
arbeidendebevolkinginhetlaatstvandenegentiendeeeuw.Eenkwaadlevendat
gekenmerktwerddoorhonger,ziekteenzorgen.Eenkwaadlevendatalvroegbegon
metzwarearbeid,waardoorkinderenvanacht,negenjaarsomsvoorhunheleleven
ongelukkigwerden.IndeglasblazerijvanRegoutwerktenjongensvantwaalfjaar
omdeandereweekindenachtploeg.Eenartsverteltoverdegevolgen:‘Dekinderen
vermageren,zienerchetief[zwak]enmiserabeluit;zijkrijgenkrommebeenen;door
hethangenenstaan'snachtswordenzijzoovermoeiddatdeledematenzichdaardoor
krommen.’Indeaardewerkfabriekenvandezelfdefirma
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
XIV
gingheteralevenergtoe:‘Eengrootaantal[kinderen]zieternaeenverblijfvan
eenigejarenindefabriekziekelijkuit;zijbeginnentehoesten,ervolgtchronische
ontstekingderslijmvliezendieookdelongenaantasteneindelijkkomtdetering;
hethoestenneemtlangzaamtoe,gaatoverinlongteringeneindigtvoorvelentussen
hetdertigsteenveertigstelevensjaarmetdedood.’InMaastrichtbestondzelfseen
aparteuitdrukkingvoordelongteringdiedearbeidersopdeaardewerkfabriek
opliepen:de‘pottemennekensziekte’.
Ookvanandereberoepenwordtverklaarddatmenernietoudbijwerd.Zo
bijvoorbeeldvandearbeidersindesuikerfabrieken,waareenovermatigehitteheerste.
Eeningenieurvanhetstoomwezenzegtervoordecommissieover:‘Ikhebmijzelven
weleensafgevraagdhoehetmogelijkwashetindiefabriekenuittehouden.’Een
anderedeskundigegeefthetantwoord:dearbeidershoudenhetnietuit.Zijsterven
bijnaallemaalvoorhunvijftigste:‘degevolgen[vandiearbeid]openbarenzichdan
ookwanneereenzekerenleeftijdbereiktis;menzietdanalspoedigliedenmet
gebogenrug,doorweektdoorstoomensuikerdampen.’Vaakishetzobenauwdin
dezefabriekendatdearbeidersinpaniekraken:‘Somsslaatdaareenwerkmaneen
ruitstukomtochmaarwatverscheluchttekrijgen.’
Hetisdanookgeensensatieverhaal,maardebitterewerkelijkheiddatarbeiders
tijdenshunwerkdoodneervielen.PastoorSlootsuitAmsterdamverteltovereen
salmoniakfabriek:‘Ongelukkig!Hetiswerkelijkerg!Zooweetikbijvoorbeelddat
ineenjaaroftienzesdoodenindiefabriekgeweestzijn,endatdearbeiderswanneer
zenietzeeroppassenbewusteloosneervallenenblijmogenzijnwanneerzijnietop
eeneverkeerdeplaatsterechtkomen,ennoggauwnaarbuitenkunnengebracht
worden.’Vanwegedevelegevallenvanoogaandoeningenstonddezefabriekin
Amsterdambekendals‘dezeereoogen-fabriek’.Depastoordeeltmeedatarbeiders
dieaangetastwerden,zonderééncentopstraatkwamen.
Arbeidersgavenaandecommissienoganderevoorbeelden.Zoverklarentwee
lettergietersoverdefirmaEnschedéinHaarlem,waarzijzelfgewerkthadden:‘De
laatste[fabriek]isafgekeurd,omdateropéénzomer12of14mensenzijngestorven
aanbloedspuwingenbenauwdheden.Hetmoeteersttienoftwaalfmensenlevens
gekosthebben,eerkomtergeenverbeteringindiesoortzaken.’Loodvergiftiging
kwamindatvakoverigenszóveelvoor,datdeondernemersdeleerjongensgratis
melklietendrinken-omdatzeandersdood warenvóórzehetvakgeleerdhadden.
Natuurlijkwashetnietinalleberoepenevenerg.Maarhetkwadeleveninfabrieken
enwerkplaatseneisteregelmatigzijntol.Ongelukkenenbedrijfsongevallenkwamen
veelvoorenwerdenals‘normaal’beschouwd.
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
XV
Hetwasaltijddeschuldvandeslachtofferszelfenerwerdindemeestegevallen
geencentuitbetaald.Dearbeidersgingenonderelkaarmetdepetrond.
Socialevoorzieningenbestondennietendatbetekendeonderanderedatdemeeste
arbeiderstothundoodmoestenblijvenwerken.Eenbedrijfsleiderverklaardevoor
decommissie:‘Neen,zijwerkentothetlaatstetoe.Ikkengeenoudervolkdan55,
56en57jaar.’DemetaalarbeiderWillemAnsinglegdeuithoedatinzijnwerkging:
‘Zijwordeneenvoudigweggezonden.Alsiemandoverde50komt,wordthijinden
regelspoedigzwakkelijkenoud.Debazenbegrijpendatspoedigendanishetgedaan.
Depatroongaatindatgevalhakkenenvittenomdenmanzoodoendewegtekrijgen.
Danwordtergezegd:oudejongen,ikkanjenietlangervoordatgeldgebruiken,en
danwordthetloonverminderd.Eenjaarofeenpaarjaarlater,alsdemannogzwakker
gewordenis,danwordthetloonweerverminderd.’Eenchefvaneengrotedrukkerij
inAmsterdambevestigtvoordecommissie-diehetkennelijknogsteedsnietkon
geloven-datzijnbaasdeouderearbeiderssimpelwegzóweiniglaatverdienendat
zijhetlichamelijknietmeerkunnenvolhouden:‘enalshijnietmeerkan,danwordt
hijeenvoudigontslagen.’Opdevraagvaneencommissielid‘Enhoekomtdeman
aanzijneind?’antwoordtdechef:‘Allerongelukkigst.’
Degroot-industrieelRegoutwordtopditpuntdoordecommissieaaneen
kruisverhooronderworpen.Zijnantwoordenlatennietsteradenover:
-‘Maargijzultzetochnietlatenwerkentotzeerdoodbijneervallen?’
-[Regout:]‘Pensioneerendoenwijzeniet.’
-‘Duserisinuwfabriekgansgeensprakevanpensioneeren.Goedverstaan?’
-[Regout:]‘Neen.’
-‘Wanneergijzenietmeergebuikenkunt,gaanzijheenendoetgijnietsmeer
aanhen.Eengrootdeelkomtdaneenvoudigtenlastevandestedelijkearmenkas?’
-[Regout:]‘Ookal.’
Dewaarheidwasdatdeoudgewordenarbeidervolstrektaanzijnlotwerd
overgelatenenvaakvanhongerengebrekomkwam.
ZowashetlevenvandearbeidendebevolkinginhetNederlandvan1887een
‘kwaadleven’endegeschoktheidvandecommissieledendeeldezichmeeaaneen
grootdeelvandeburgerij.Voorheteerstwarenhierdearbeidersenarbeidsterszelf
aanhetwoord-ookalkosttehethensomsnogveelmoeiteomzicheindelijkeens
uittespreken.Vaakmoestdecommissiedeantwoordenuithunmondtrekken.Zij
verzwegendeergstewantoestandenomdatzebangwarenvoorontslagendeberuchte
‘zwartelijsten’vandeondernemers.‘Devreesomopdefabriekbedanktte
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam
XVI
worden,zitoveralingepeperd,’schreefeeninsideraandecommissie.Hetisinderdaad
opvallendhoeweinigarbeiderszichvrijwilligopgavenomvoordecommissiete
getuigen.Diedatweldeden,warenvaakactivistenuitdearbeidersbeweging.
OnverschrokkenarbeidersalsKlaasRisenWillemAnsingdiealeerderontslagen
broodroofgetrotseerdhaddenvoorhunovertuiging.Maarhunaantalwaskleinen
terechtwaarschuwdedecommissieinhaareindrapportvoorhetfeitdatsommige
arbeidersmetopzeteenveelterooskleurigbeeldhaddenopgeroepen,omdatzebang
warenandersontslagenteworden.Dereactiesopdepublikatievandeverhoren
bewezendatdievreesallesbehalveongegrondwas.
Endaarlagdanindezomervan1887hetrapportvandeparlementaire
onderzoekscommissieoverdetoestandindefabriekenenwerkplaatseninNederland.
Hetbevattedetekstvanalleverhoreneneengrondigeanalysedoordecommissie
zelf.‘DepubliekmakingdezerverhorenmaakteinNederlandeendiepenindruken
brachtveleninkennismettoestanden,waarvanzijzichtotnutoezelfsgeene
voorstellinghaddenkunnenmaken,’schrijfteenhistoricusuitdietijd.De
handelsuitgavewasdanooksneluitverkocht.
Indesociaal-historischeliteratuurzijnweinigdocumentenzovaakgeciteerden
geparafraseerdalsdeenquêtevan1887.Degrotehoeveelheidgegegevensdiede
driedelenbevatten,heefthonderdjaarlaterweinigvanhaarwaardeverloren.Iedereen
diezichinteresseertvoordegeschiedenisvandearbeidersbewegingofhetlevenvan
dearbeidendeklasseaanheteindvandenegentiendeeeuw,vindtindeverhoreneen
schataangegevensdienergensanderstevindenzijn.Vande146getuigenen
deskundigendiedoordecommissiewerdenopgeroepenbehoordener54totde
arbeidendeklasse.Vierenvijftigvandeanderhalfmiljoenarbeidersdieindietijd
werkteninfabriekenenwerkplaatsenenophetland.Voorheteersthorenweook
hunverhaalenwordtde‘andere’geschiedenisopgetekend.Hetverhaalvanleven
enwerkeninNederland,opgetekenduitdemondvandemensendietotopdat
momentnooitaanhetwoordwarengeweest:hetwareverhaalover‘eenkwaadleven’
inNederland.
Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam