alvin plantinga'nın tanrı anlayışı

331 Pages·2007·2.44 MB·English

T.C
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

ALVİN PLANTİNGA’NIN TANRI ANLAYIŞI

DOKTORA TEZİ

KEMAL BATAK

İSTANBUL, 2007
T.C
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

ALVİN PLANTİNGA’NIN TANRI ANLAYIŞI

DOKTORA TEZİ

KEMAL BATAK

Danışman: PROF.DR. İLHAN KUTLUER

İSTANBUL, 2007

ÖNSÖZ

Yaşayan en önemli din felsefecilerden biri olan Alvin Plantinga’nın Tanrı
anlayışı hakkında bilgi sahibi olmak, yaşadığımız düşünsel mekânı anlama yolunda bizi
bir adım daha ileriye götürecektir. Bu beklentiyle kaleme alınan bu tezde, konunun
hazırlanmasında pek çok kişinin emeği geçmiştir. Çalışmaya birlikte başladığımız ve
sonradan ayrılmak durumunda kaldığımız Prof. Dr. Necip Taylan’ı burada anmam
gerekmektedir. Kendisi, öneri, yorum ve teşvikleriyle tez konusuna önemli katkılarda
bulunmuştur. Hâlihazırdaki danışmanım Prof. Dr. İlhan Kutluer, tezin son halini
almasında yardımcı olduğu gibi, İbn Sînâ hakkında beni bilgilendirmiş ve kimi
konularda ufkumu açmıştır. Prof. Dr. İlyas Çelebi ve Prof. Dr. Kasım Turhan, tezi
okuyarak bazı konularda bana tavsiyelerde bulunmuşlardır. Dostum Yrd. Doç.Dr. Recep
Alpyağıl, tezin müsveddelerini okuyarak, gerek imla gerekse içerik konusunda ayrıntılı
olarak önerilerde bulunmuştur. Kendisine çok şey borçluyum. Tezin ikinci bölümünü
okuyarak, yazılı önerilerde bulunan Yrd. Doç. Dr. Rahim Acar’a da kalbî teşekkürlerimi
sunuyorum. Tezin özellikle birinci ve ikinci bölümüyle ilgili yardımlarını gördüğüm
bilge kişi Alaattin Tural’a da çok teşekkür ederim. Tezin hazırlanmasında bana çeşitli
fırsat ve olanaklar tanıyan, ilim sevdalısı Ömer Öztop’a da teşekkür etmeliyim. Son
olarak, en zor dönemlerde yanımda olan, beni destekleyen, anlayışla karşılayan,
zamanlarından çaldığım eşim Huriye’ye ve oğlum Sînâ’ya ise nasıl teşekkür edeceğimi
bilemiyorum.

İstanbul, 2007 Kemal Batak
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... 1
KISALTMALAR ........................................................................................................ 2

GİRİŞ ........................................................................................................................... 3

1.PLANTİNGA VE ONTOLOJİK ARGÜMAN ....................................................... 22

1.1.Kant’ın İtirazı ........................................................................................................ 29
1.1.2.Kant Kimi ya da Neyi Eleştiriyor? ................................................................ 33
1.2.Plantinga’nın Bazı Ontolojik Argüman Versiyonlarını Eleştirisi ......................... 38
1.2.1.Ontolojik Argümanın Modal Versiyonu ........................................................ 44
1.3.Plantinga’nın Ontolojik Argümanı ....................................................................... 49
1.4. Değerlendirme ..................................................................................................... 55
1.4.1.M. Martin’in Plantinga’nın Ontolojik Argümanını Eleştirisi ........................ 59
1.4.2.J. Mackie’nin Plantinga’nın Ontolojik Argümanını Eleştirisi ....................... 61

2. PLANTİNGA’NIN ERKEN DÖNEM REFORMİST EPİSTEMOLOJİSİNDE
TANRI ............................................................................................................................ 65

2.1.Tanrı İnancına Delilci İtiraz ve Temelcilik ........................................................... 68
2.2.Temelciliğin Haklı Temelsellik Kriteri ................................................................. 80
2.3. Haklı Temel Tanrı İnancı Keyfî Bir İnanç mıdır? ............................................... 95
2.3.1.Plantinga-Quinn Tartışması ......................................................................... 119
2.3.2.Ateizm ve Teizm Birlikte Rasyonel Olabilir mi? ........................................ 129
2.4.Fideizm ve Haklı Temel Tanrı İnancı ................................................................. 136
2.5.Değerlendirme .................................................................................................... 142

3.PLANTİNGA VE GÜVENCE KONUSU OLARAK TANRI ............................. 158

3.1.Çağdaş Epistemoloji ve Güvence Kavramı ........................................................ 159
3.2.Gerekçelendirme, Rasyonalite ve Güvence ........................................................ 191
3.3. Aquinas/Calvin Modeli ve Güvencelenmiş Tanrı İnancı .................................. 211
3.4. Güvencelenmiş Hristiyan İnancı ve Tanrı ......................................................... 230
3.4.1.Günah Sonucu Sensus Divinitatis’in Zarar Görmesi ................................... 236
3.4.2.İman, Kutsal Kitap, Kutsal Ruh ................................................................... 240
3.5.Plantinga’nın Doğal Teolojiye İtirazı ................................................................. 265
3.6.Değerlendirme .................................................................................................... 281
3.6.1.Eğer Hristiyan İnancı Yanlış İse… .............................................................. 301

SONUÇ .................................................................................................................... 309

KAYNAKÇA ........................................................................................................... 314
KISALTMALAR

a.g.e.: adı geçen eser
a.g.y.: adı geçen yer
bak.: bakınız
v.d.: ve diğerleri/devamı
çev.: çeviren
2
GİRİŞ
Analitik din felsefesi 1940’larda gebelik dönemini geçirdikten sonra
1950’lerde doğdu; 1960’larda çocukluğunu geçirdi; 1970’lerin ardından 1980’in ilk
dönemlerinde gençlik çağına ulaştı. Daha sonra yetişkinliğe ulaşan bu felsefe,
milenyum civarında olgunluğa ulaştı.1 Bu evreleri konuları açısından başlıca üç döneme
ayıran W. Hasker devamla, 1965’a kadar geçen evrede din dilinin bilişsel anlamlılığı
üzerinde durulduğunu, 1980’lere kadar süren ikinci evrede ise “teizm felsefesi” üzerine
yoğunlaşıldığını, çok daha yeni olan diğer evrede ise konu olarak önceki dönemlere
göre dikkate değer bir çeşitlilik yaşandığını düşünür. Özellikle Hristiyan doktrini ile
ilgili çalışmalar, bilim din ilişkileri, Batı dışı dinlerin felsefî analizi, dinî çoğulculuk
problemi, dinî realizm ve antirealizm, genel epistemoloji açısından dinî inançların
imaları gibi konular bu konu çeşitliliğine örnek olarak verilebilir.2
Her metaforik açıklamada olduğu gibi yukarıdakinde de belli çekingelerin
olduğunu göz önüne almalıyız elbette. Alvin Plantinga (1932- )’nın analitik bir (din)
felsefeci3 olduğunu düşünürsek, bu zamansal hiyerarşi onun düşünceleri için de belli bir
açıklayıcılık işlevine sahiptir. Biz, çalışmamızda eserlerinin zamansal hiyerarşisi
açısından düşünülürse, Plantinga’yı 1970’ler, 1980’ler ve 1990 ve 2000’ler olmak üzere
üç aşamada inceledik.
Şimdi din felsefesi açısından anılan zamanlara daha yakından bakalım.
1950’lerde İngilizce konuşan dünyada felsefî sistemin ana çizgisinin genel karakteri,

1 William Hasker, “Analytic Philosophy of Religion”, William J. Wainwright (ed.), The Oxford
Handbook of Philosophy of Religion, (Oxford: Oxford University Press, 2005), s.421.
2 Hasker, “Analytic Philosophy of Religion”, s.421, 435.
3 James F. Sennett (ed.), The Analytic Theist, an Alvin Plantinga Reader, (Grand Rapids, MI:
Eerdmans, 1998). Son dönemde yayımlanan bir eserde analitik felsefe/Anglo Amerikan felsefe
maddesinde analitik felsefeci olarak Gottlop Frege, erken Edmund Husserl, Ludwig Wittgenstein,
Bertrand Russel, W. V. O. Quinn, Donald Davidson, Saul Kripke, Alvin Plantinga isimleri sayılır. Bak.
Kelly James Clark, Richard Lints, James K. A. Smith (ed.), 101 Key Terms in the Philosophy and their
Importance for Theology, (Louisville: Westminster J. K. Press, 2004), s.1. Çağdaş ateist felsefecilerden
Richard M. Gale (1932- ) analitik felsefeyi teizmin doğal düşmanı olarak görmenin yanıltıcı olduğunu,
Plantinga ve diğer teistleri örnek göstererek söyler. Bu yanlış kanıda elbette mantıksal pozitivizmin
önemli bir etkisi vardır. Richard M. Gale, On The Nature and Existence of God, (Cambridge:
Cambridge University Press,1996), s.2. Plantinga’nın ve Swinburne’un analitik felsefenin ideallerine
bağlılığını bir başka önemli çağdaş ateist felsefecilerden Kai Nielsen de vurgulamaktadır. Kai Nielsen,
“Foreword”, Keith M. Parsons, God and the Burden of Proof, Plantinga, Swinburne, and The
Analytic Defense of Theism, (Buffalo: Promethous Books, 1989), s.8.

3
tümüyle Hristiyanlık dışı idi. Çok az filozofun sistemi Hristiyandı. Hatta pek azı
Hristiyan olduğunu açıkça kabule istekli idi. Bundan başka pek azı filozof olduğu kadar
Hristiyan olmalarını pratikleri açısından gerçek bir farklılık oluşturucu değer olarak
düşünüyordu. Bu dönemde felsefî teolojinin en popüler konusu Hristiyanlığın ya da
teizmin doğru olup olmadığı değil, Tanrı gibi bir zatın var olduğu söyleminin anlam
taşıyıp taşımadığı idi. Mantıksal pozitivizm’e göre “Tanrı gibi bir zat vardır.” önermesi
aslında anlamsızdı: Onun anlamsızlığı gizlenmiştir; o bütünüyle bir düşünceyi ya da bir
önermeyi ifade etme konusunda başarısızdır. Bu açıdan temel konu teizmin doğru olup
olmadığı değil, teizm gibi bir şeyin var olup olmadığı idi -Oysa Plantinga’ya göre, tez
boyunca göreceğimiz gibi, asıl gerçek iddia, onun doğru olup olmadığı hakkında
olabilir.-. Fakat devran değişti. Şu anda profesyonel Amerikan felsefî hayatının ana
yöneliminde çok daha fazla Hristiyan olmasının yanında, çok daha fazla “mahçup
olmayan” Hristiyan var. Örneğin Hristiyan felsefeciler arasında dostluğu ve fikir alış
verişini geliştirmek için bir organizasyon olan “Hristiyan Felsefeciler Topluluğu”nun
kuruluşu bu gerçeğin hem delilidir hem de bir sonucudur. Bu yüzden Hristiyanlık
entelektüel hayatın diğer alanlarında olduğu gibi felsefede de ilerlemektedir.4
Kısa zamanda bu kadar ilerleme nasıl sağlandı? Oysa daha 1940 ve 1950’lerde
felsefeciler arasında, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, Tanrı hakkında konuşmanın
anlamsız olduğu neredeyse genel bir kabul halini almıştı ki ünlü Amerikalı felsefeci
Roderick Chisholm (1916-1999)’a göre bu nesilde ateizmin yaygın olmasının nedeni bu
dönemdeki parlak felsefecilerin ateist olmasıdır. Bu görüş Anglo-Amerikan dünyada
öylesine yaygındı ki, 8 Nisan 1966’da Time dergisi kapağında “Tanrı Öldü mü?” diye
sordu. Böyle bir psikososyal ve felsefî düzlem açıktır ki pek çok sıkıntılarla ilerleyişine
devam edecektir. Bu dönemde ünlü çağdaş din felsefeci W. L. Craig (1949 -)’in
ifadesiyle “dönüm noktası”, Alvin Plantinga’nın 1967’de God and Other Minds’ının
yayımlanması oldu. Bu eserin o dönem için önemi, analitik felsefenin araçlarını eşi
görülmemiş bir yaratıcılıkla din felsefesinin konularına uygulamasıydı.5 Akabinde
70’lerde din felsefesi alanında yapılan çalışmaların ilerlemesiyle bambaşka bir sürece

4 Alvin Plantinga, “Advice to Christian Philosophers”, James F. Sennett (ed.), The Analytic Theist, an
Alvin Plantinga Reader, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1998), s.296.
5 William Lane Craig, “General Introduction”, William Lane Craig (ed.), Philosophy of Religion, a
Reader and Guide, (New Brunswick: Rutgers University Press, 2002), s. 1-2.
4
hızla adım atıldı. Time dergisi, 1980’de bu sürecin sonucunu daha açık bir şekilde
serimleyen, öncekinin aksine, şu tespitleri yapar:
Tanrı? Marks tarafından cennetten kovulmuş, Freud tarafından bilinçaltına sürgün edilmiş ve
Nietzsche tarafından öldüğü ilan edilmemiş miydi? Darwin onu empirik dünyanın dışına
sürmemiş miydi? Tam olarak değil. Düşünce ve tartışmalardaki sessiz devrimi sadece yirmi yıl
önce hemen hemen kimse önceden göremezdi, Tanrı geri dönüyor. Daha da şaşırtıcı olan
bunun teologlar ve sıradan inananlar arasında değil…. verimli tartışmalardan Kadir-i Mutlak’ı
uzun süreden beri sürgün etme fikirbirliği içinde olan akademik felsefecilerin entelektüel
çevrelerinde olması. Şu anda filozoflar arasında Tanrı’nın varlığının ihtimali hakkında
6
konuşmak bir nesil için olduğundan çok daha saygıdeğerdir.
Acaba bu “sessiz devrim” kimler tarafından gerçekleştirildi? Clark’ın da
belirttiği gibi Time’ın söz konusu yazısında “önde gelen Protestan Tanrı felsefecisi”
olarak geçen Alvin Plantinga, bu sessiz devrimin liderliğini yapmaktadır.7 Mücadeleler
Oxford, Cambridge, Yale, Toronto ve Calvin Kolej’de güçlü ve yaratıcı düşünürler
tarafından gerçekleştirilmiş ve kazanılmıştır.8
Anglo-Amerikan metafizik, epistemoloji ve din felsefesinin önde gelen
figürlerinden biri olan Plantinga’nın da merkezinde yer aldığı bu gelişmede yani Tanrı
inancının, Hristiyan felsefesinin yeniden canlanışında, filozoflar arasında entelektüel bir
seçenek halini almasında, Clark’a göre, iki hususun etkisi olmuştur. (I) Plantinga,
William Alston (1921- ), George Mavrodes vd. katılımıyla “Hristiyan Felsefeciler
Topluluğu”nun 1977’de kurulması.9 Plantinga’nın Alston ve Robert Adams’tan sonra

6 Time, (April 7), 1980’den aktaran Kelly James Clark, “Introduction The Literature of Confession”,
Kelly James Clark (ed.), Philosophers Who Believe, The Spiritual Journeys of 11 Leading Thinkers,
(Downers Grove: InterVarsity Press, 1993), s.7.
7 Elbette burada Plantinga’nın tek başına bir şeyler yaptığını söylemiyoruz. Ancak o, Alston, Swinburne
ve Wolterstorff vb. gibi çağdaş Hristiyan felsefesine bir güven vermiştir. Her Hristiyan felsefeci onlara
ifade edilemez bir minnettarlık borçludur. J.F. Sennett , “The Analytic Theist: an Appreciation ”, James
F. Sennett (ed.), The Analytic Theist, an Alvin Plantinga Reader, (Grand Rapids, MI: Eerdmans,
1998), s.xiv; James F. Sennett and Douglas Groothuis, “Introduction”, In Defence of Natural Theology,
James F. Sennett and Douglas Groothuis (ed), (InterVarsity Pres, 2005), s.10-11. Çağdaş ateist
felsefecilerden Richard M. Gale, teizmin, felsefenin içinde son otuz yıldaki canlanışını şaşırtıcı bulduktan
sonra (eserin ilk yayımlanışı 1991) bu hareketin William Alston, Alvin Plantinga ve Richard
Swinburne’den oluşan üç liderinin “analitik felsefeci” olduğunu duymanın bazıları için sürpriz
olabileceğine dikkat çeker. Gale, On The Nature and Existence of God, s.2.
8 Clark, “Introduction The Literature of Confession”, s.8.
9 Daha fazla bilgi için bak. William Alston, “Some Reflectons on the Early Days of the Society of
Christian Philosophers”, Faith and Philosophy, Vol.:15, No:2, (April, 1998), s.141-143; Ralph
McInerny, “How I Became a Christian Philosophers”, Faith and Philosophy, Vol.:15, No:2, (April,
5
üçüncü başkanı olduğu Topluluk, 1984’te görüşlerini yayımlamak üzere Faith and
Philosophy adlı bir dergi çıkarmıştır. (II) Plantinga’nın Advice to Christian
Philosophers’taki düşüncelerinin etkileri. Plantinga burada Hristiyan bir felsefeci olarak
Hristiyan topluluğuna seslenmiş ve Hristiyan felsefesinin seküler felsefeden bağımsız
geliştirilmesi gerektiğini savunmuştur. Hristiyanlar seküler düşünürlerin doğalcılık
varsayımından hareket etmeleri gibi kendi varsayımlarından hareket etme hakkına
sahiptir.10
Ancak teizmin canlanışına yaptığımız bu vurgu onun tümüyle yaygınlaştığı
şeklinde anlaşılmamalıdır. Günümüz entelektüel hayatı, bütün bu gelişmelere rağmen,
teizm/Hristiyanlık dışı olması bir yana, teizm karşıtıdır da.11 Newton’dan 1950-60’lara
kadar bilim paradigması, bir genelleştirme yapacak olursak, fiziğe ait olmuştur. Ancak
Plantinga’ya göre meşale artık, diğer bilişsel bilimlerde olduğu gibi, moleküler
biyolojiyi, evrimsel biyolojiyi, çevreyle ilgili çalışmaları, evrimsel psikolojiyi,
sosyobiyolojiyi de içerecek şekilde biyolojinin eline geçmiştir.12
Günümüzde mantıksal pozitivizm gücünü yitirse de, onun yerini alan iki
fenomen onu aratmayan hatta ondan daha fazla sorun oluşturan bir yapıya sahiptir.
Mantıksal pozitivizm sadece “geniş pozitivizmin” özel bir türüydü. Geniş pozitivizm ise
Epicurus, Lucretius, Democritus’a kadar geri giden “perennial doğalcılık (naturalism)”
olarak adlandırabileceğimiz daha geniş bir perspektifin tezahürüdür. Bundan dolayı
günümüzde Hristiyan/teist felsefecinin mücadele edeceği çağdaş iki dünya görüşünden
biri “doğalcılık” diğeri de “yaratıcı anti-realizm”dir. Bu perspektiflerin dinî bakış
açısından “tarafsız olmadıklarını” rahatlıkla söyleyebiliriz. Doğalcılık, modern ve
çağdaş dünyada daha güçlü ve daha sarih uzanımlara kavuşan, merkezî motifi doğanın
ötesinde hiçbir şeyin, Tanrı’nın, olmadığını; insanın Tanrı ile değil doğa ile gösterdiği
ortak özellikler bakımından anlaşılması gerektiğini savunan, çağdaş batılı entelektüeller

1998), s.144-146; Arthur F. Holmes, “Reflections on Divene Providence”, Faith and Philosophy,
Vol.:15, No:2, (April, 1998), s.147-150; Alvin Plantinga, “Twenty Years Worth of the SCP”, Faith and
Philosophy, Vol.:15, No:2, (April, 1998), s.151-155; Michael L. Peterson, “A Long and Faithful
Journey”, Faith and Philosophy, Vol.:15, No:2, (April, 1998), s.156-159.
10 Clark, “Introduction The Literature of Confession”, s.9, 10.
11 Plantinga, “Advice to Christian Philosophers”, s.297; Aydın Topaloğlu, Tanrıtanımazlığın Felsefî
Boyutları, Teizm ya da Ateizm, (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001), s.126 vd.
12 Plantinga, “Twenty Years Worth of the SCP”, s.153.
6