21. yüzyılda amerikan hegemonyası

333 Pages·2015·2.2 MB·Turkish

T.C.
İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
İktisat Anabilim Dalı

Doktora Tezi

21. YÜZYILDA AMERİKAN HEGEMONYASI

Kıymet YAVUZASLAN
2502090402

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Mehmet ALTAN

İstanbul 2014

21. YÜZYILDA AMERİKAN HEGEMONYASI

Kıymet YAVUZASLAN

ÖZ

21. yüzyılın başından itibaren Amerikan hegemonyasının zayıfladığı ya da
Amerikan hegemonyası da dahil olmak üzere artık her hangi bir hegemonyanın söz
konusu olmadığı konusu akademik literatürde tartışılagelmektedir. Kavram olarak
daha çok uluslararası ilişkiler disiplininin araştırma konusu olmasına rağmen sosyal
bilimler içerisinde pek çok disiplin tarafından da kullanımının olduğu görülen
hegemonya olgusu bu çalışmanın özünü oluşturmaktadır.

Küreselleşme ve teknolojik gelişmelerin de etkisiyle her geçen gün baş
döndürücü bir hızla, yeniden şekillenen dünya düzeninde ABD1’nin bu liderliğini
sürdürmesi gün geçtikçe zorlaşmaktadır. Bu çalışma, 2008 ekonomik krizi sonrası
zayıflayan ekonomisi, doğrudan müdahaleden kaçınan askeri gücü; siyasi ağırlığını
azaltan bir yönetim ile birlikte ABD’nin artık bir küresel güç olup olmadığı (diğer bir
deyişle ABD’nin gücünün zayıfladığı konusuna ilişkin sorunsalın cevaplanması)
amacına yöneliktir. Amerikan hegemonyasının tüm boyutlarıyla tartışıldığı ve
eleştirildiği bir ortamda Eleştirel Okul’un temel argümanları çerçevesinde geliştirilen
bir bakış açısıyla, 21. yüzyılın yaşamsal şartları altında Amerikan hegemonyasının
stratejik bir analizi yapıldığında elde edilen sonuç yumuşak güç ve zeki güç ile
yakından ilişkilidir.

Anahtar Kelimeler: Hegemonya, Eleştirel Kuram, ABD, yumuşak güç, zeki güç

1 Bu tezin ana çalışma konusu olan ABD’nin hegemonik gücünü ifade ederken “Amerikan
hegemonyası” ifadesinin kullanımı uygun bulunmuştur. Bu yüzden de ABD ve Amerika kelimeleri aynı
coğrafi alanı ifade ediyor olsa da; farklı alanlarda bir biri yerine kullanımı tercih edilmiştir.
iii
AMERICAN HEGEMONY IN THE 21st CENTURY

Kıymet YAVUZASLAN

ABSTRACT

Since the beginning of the 21st century, it has been discussed in liteature that
American hegemony has weakened or that any hegemony including American
hegemony is currently out of question. Although as a concept, it is the research topic
of international relations, hegemeony phenomenon used by many other disciplines in
social sciences is the esence of this study. With the developments in globalisation and
technology, it is increasingly becoming more difficult for the USA to maintain its
present leadership in this ever changing world order, which is constantly undergoing
a transformation stage a stunning speed.

This study aims to answer the question whether the USA is still a global power
or whether its power has been eroded with its weakened economy after the economic
crisis in 2008, with its military power avoiding direct intervention and with its
government that has reduced its political influence. In an environment where American
hegemony is discussed and criticized, with a point of view developed within the basic
arguments’ framework of Critical School, when the Strategic analysis of American
hegemony is done under the life-sustaining condition of 21st century, the results are
closely related to soft power and smart power.

Keywords: Hegemony, Critical Theory, USA, soft power, smart power

iv
ÖNSÖZ

Her devlet ulusal çıkarlarına uygun olacak şekilde bir güç politikası belirleme
istek ve arzusundadır. Bu nedenle pek çok alanda yaşanan gelişmelerin merkezinde
güç olgusunun olduğu görülmüştür. Gücü elinde bulunduran ülke, aynı zamanda
dünyaya egemen olan ülkeyi de ifade ederken 21. yüzyıl dünyasının dinamikleri göz
önüne alındığında dünya artık bu şekilde bir hakimiyeti kabul etmemektedir. Tarih
aynı zamanda farklı bir tezatlığı da içinde barındırmaktadır çünkü günümüz
dünyasında ülkeler artık Doğu Roma-Batı Roma örneğinde olduğu gibi birbirinden
bağımsız olarak düşünülemez. Dünyanın herhangi bir yerinde yaşanan bir gelişme
hızla ve direkt olarak dünyanın geri kalanını da etkilemektedir. 21. yüzyıl dünyasında
başta ekonomik açıdan olmak üzere ülkeler arasında organik bir bağ bulunmaktadır.
Bir ülkede yaşanan ekonomik krizin tüm dünyayı derinden etkilemesi bu durumun en
somut örneğidir.

Kimilerine göre dünya düzeni bugüne kadarki en kaotik dönemlerden birini
yaşamaktadır. Soğuk Savaş’ın sona ermesinden günümüze kadar geçen süre bazında,
kalıcı bir istikrar yakalayamadan yol alan bir dünya içinde, “hegemonya” kavramının
yakın geçmişteki ve günümüzdeki gelişmelerin açıklanmasında önemli bir anahtar
olabileceğinden hareketle; hem teorik, hem de uygulamalı içeriğe sahip bir çalışma
yapılarak: 21. yüzyılda Amerikan hegemonyasının değerlendirilmesinin amaçlandığı
bu çalışmada hegemonya konusunun kapsamının oldukça geniş olması bir takım
zorlukları da beraberinde getirmiştir. Keza içinde bulunulan kaotik dönemin,
hegemonyasız bir dünya düzeninden kaynaklandığı iddiasından da yola çıkarak 21.
yüzyıl dünyasının hegemonya anlayışını faklı bir yöntemle ortaya koymayı hedefleyen
bu doktora tez çalışmasında, küresel güç meselesinin güncel konuları içermesi ve son
dönemdeki küresel güç mücadelelerinde görülen hareketlilik nedeniyle pek çok
güçlükle karşılaşılması da son derece doğal bir sonuç olmuştur.

Uluslararası gündem barıştan uzak bir şekilde çatışma, saldırı, infaz, katliam
olayları gibi sıcak bir hat üzerinde oluşmaktayken seçilen konu ile ilgili sürekli değişen
v
bir denge ve bu konular üzerine yapılan pek çok çalışmanın takibi ve yorumu tezin
yazımı esnasında karşılaşılan en önemli güçlük olmuştur.

Uzun ve zorlu bir çalışmanın ürünü olan bu tezin yazım sürecinde, gerekli
desteği veren değerli hocalarımdan; başta danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mehmet
ALTAN olmak üzere uluslararası ilişkiler konusundaki engin bilgi birikimi ve
desteğiyle sayın Prof. Dr. Müfit AKYÜZ ve Doç. Dr. Murat Dündar DEMİRÖZ’e
teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca bu zorlu sürecin başından itibaren mesai saati
mefhumu olmaksızın desteğini esirgemeyen değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Murat
ÇETİN ile başta, ailem ve dostlarım olmak üzere herkese teşekkürü bir borç bilirim.

vi
İÇİNDEKİLER
ÖZ…………………………………………………………………………………iii
ABSTRACT………………………………………………………………………iv
ÖNSÖZ………………………………………………………………………….....v
TABLOLAR LİSTESİ…………………………………………………………..xii
ŞEKİLLER LİSTESİ…………………………………………………………...xiii
KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………..xiv
GİRİŞ………………………………………………………………………………1

BİRİNCİ BÖLÜM
HEGEMONYA: KAVRAMSAL, TEORİK VE TARİHSEL ÇÖZÜMLEME
1.1. Hegemonya Kavramının Tanımı ve Temel Özellikleri ......................................... 6
1.1.1. Hegemonya Kavramının Tanımı .................................................................... 6
1.1.2. Hegemonya Kavramının Temel Özellikleri Çerçevesinde Bir
Değerlendirme: Hegemonya ile Benzeştirilen Diğer Kavramlar ........................... 13
1.1.2.1. Kolonyalizm .......................................................................................... 13
1.1.2.2. Emperyalizm ......................................................................................... 15
1.1.2.3. İmparatorluk .......................................................................................... 17
1.1.2.4. Küreselleşme ......................................................................................... 20
1.2. Uluslararası İlişkiler Disiplini Açısından Hegemonya Söyleminin Felsefi
Kökenleri ve Evrimi ................................................................................................... 25
1.2.1. Realist Yaklaşımlar Açısından Hegemonya................................................. 27
1.2.2. Liberal Yaklaşımlar Açısından Hegemonya ................................................ 31
1.2.3. Eleştirel Yaklaşımlar Açısından Hegemonya .............................................. 34
1.2.3.1. Gramsci Açısından Hegemonya Kavramsallaştırması .......................... 37
vii
1.2.3.2. Neo-Gramsci’ci Yaklaşım Açısından Hegemonya
Kavramsallaştırması…………………………………………………………....43
1.3. Dünya Sistemi Teorisi ve Tarihsel Süreçte Amerikan Hegemonyası Öncesi
Hegemonik Güçlerin Gelişimi ................................................................................... 46
1.3.1. Hollanda’nın Hegemonya Dönemi (17. Yüzyıl) .......................................... 54
1.3.2. İngiltere’nin Hegemonya Dönemi (18. ve 19. Yüzyıl) ................................ 58
1.4. Hegemonyayı Sağlayan Temel Belirleyiciler: Hegemon
Ülkenin Güç Unsurları ............................................................................................... 63
1.4.1. Askeri Güç ................................................................................................... 70
1.4.2. Ekonomik Güç ............................................................................................. 73
1.4.3. Siyasi (Kurumsal) Güç ................................................................................. 75
1.4.4. Yumuşak Güç ............................................................................................... 77
1.4.4.1. Kültürel Açıdan Yumuşak Gücün Sağlanması ..................................... 80
1.4.4.2. Bilimsel ve Teknolojik Üstünlük Açısından Yumuşak Gücün
Sağlanması ......................................................................................................... 82
1.4.4.3. İdeolojik Açıdan Yumuşak Gücün Sağlanması .................................... 85

İKİNCİ BÖLÜM
AMERİKAN HEGEMONYASI
2.1. Amerika Kıtasından ABD’ye: Tarihsel Açıdan Bir Değerlendirme ................... 87
2.1.1. Amerika’nın Kültürel Yapısı ....................................................................... 91
2.1.2. Amerika’nın Siyasi Yapısı ........................................................................... 96
2.1.3. Amerika’nın Ekonomik Yapısı .................................................................. 101
2.2. Amerikan Hegemonyasının Doğuşu ve Gelişimi Dönemi ................................ 108
2.2.1. Amerikan Hegemonyasının Arka Planı ve Kurulduğu
Uluslararası Ortam ............................................................................................... 111
viii
2.2.1.1. Birinci Dünya Savaşı ve ABD ............................................................ 112
2.2.1.2. ABD’nin Ekonomik Yardımları ve Fordist Üretim Sistemi ............... 113
2.2.2. Amerikan Hegemonyasının Yükselişi Dönemi .......................................... 115
2.2.2.1. İkinci Dünya Savaşı ve ABD .............................................................. 116
2.2.2.2. Soğuk Savaş Dönemi ve Sonrası......................................................... 118
2.3. Amerikan Hegemonyasının Yapısı ve Temelleri .............................................. 121
2.3.1. Amerikan Hegemonyasının Temel Belirleyicileri:
ABD’nin Güç Unsurları ....................................................................................... 123
2.3.1.1. Amerikan Askeri Gücü ....................................................................... 124
2.3.1.2. Amerikan Ekonomik Gücü ................................................................. 129
2.3.1.3. Amerikan Siyasi Gücü ........................................................................ 134
2.3.1.4. Amerikan Yumuşak Gücü ................................................................... 138
2.3.1.4.1. Kültürel Açıdan Amerikan Yumuşak Gücü ................................. 141
2.3.1.4.2. Bilimsel ve Teknolojik Üstünlük Açısından
Amerikan Yumuşak Gücü ............................................................................ 144
2.3.1.4.3. İdeolojik Açıdan Amerikan Yumuşak Gücü ................................ 147
2.3.2. Amerikan Hegemonyasını Destekleyen Diğer Özellikleri ......................... 149
2.3.2.1. Küresel Para ........................................................................................ 150
2.3.2.2. Dil ........................................................................................................ 152
2.3.2.3. Örgütsel Kurumsallaşma ..................................................................... 153

ix
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
21. YÜZYILDA HEGEMOYA VE 21. YÜZYIL AMERİKAN
HEGEMONYASI
3.1. Güç Kayması Kavramı ve 21. Yüzyılın Dünya Düzeni Açısından Genel Bir
Değerlendirmesi ....................................................................................................... 157
3.1.1. Güç Kayması .............................................................................................. 159
3.1.2. Yeni Dünya Düzeni .................................................................................... 163
3.1.2.1. Yeni Dünya Düzeni Çerçevesinde: Küreselleşme .............................. 173
3.1.2.2. Yeni Uluslararası Organizasyonlar ve Yeni Misyonları ..................... 176
3.1.2.3. Ulus Devletlerin Gücünün Azalması ve Ulus
Ötesi Yeni Oluşumlar ....................................................................................... 182
3.1.2.3.1. Ulus Ötesi Şirketler ...................................................................... 184
3.1.2.3.2. Ulus Ötesi Bir Yapı Olarak: AB .................................................. 191
3.2. Yirmi Birinci Yüzyılda Hegemonya Kavramı .................................................. 193
3.3. Yirmi Birinci Yüzyılın Hegemonya Adayları ................................................... 195
3.3.1. Çin ............................................................................................................. 203
3.3.1. Rusya .......................................................................................................... 209
3.3.1. AB .............................................................................................................. 210
3.4. Amerikan Hegemonyasının Farkı ..................................................................... 212
3.5. Amerikan Hegemonyasının Geleceği Konusunda Yapılan Öngörüler ............. 215
3.6. Yirmi Birinci Yüzyıl Amerikan Hegemonyası Açısından Stratejik Bir Analiz:
SWOT Analizi .......................................................................................................... 224
3.6.1. SWOT Analizi Birinci Aşama: İç Çevre Analizi ....................................... 225
3.6.1.1. Amerikan Hegemonyasının Güçlü Yönleri ......................................... 226
3.6.1.2. Amerikan Hegemonyasının Zayıf Yönleri .......................................... 231
x