1 çukurova ünđversđtesđ sosyal bđlđmler enstđtüsü türk dđlđ ve edebđyatı ana bđlđm dalı karađsalı

273 Pages·2006·3.22 MB·Turkish

1

ÇUKUROVA ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TÜRK DĐLĐ VE EDEBĐYATI ANA BĐLĐM DALI

KARAĐSALI (MERKEZ) HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Zeynep KÖK

DANIŞMAN: Prof.Dr.ERMAN ARTUN

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

ADANA/2006
ii

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Bu çalışma jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Yüksek
Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Erman ARTUN
(Danışman)

Üye: Yard. Doç Dr. Refiye OKUŞLUK-ŞENESEN

Üye: Yard. Doç. Dr. Zekiye ÇAĞIMLAR

ONAY
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
…./……/2006

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ
Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge,
şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.
iii

ÖZET
KARAĐSALI HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Zeynep KÖK

Yüksek Lisan Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Erman ARTUN

Eylül 2006, 262 sayfa

Bu çalışmada Adana’nın Karaisalı ilçesindeki geçiş dönemleri olan doğum,
evlenme, ölüm âdetleri ve bunlara bağlı inanışlar, bayram tören ve kutlamalar, halk
inanışları, halk mutfağı, halk hekimliği ve anonim halk edebiyatı ürünleri üzerinde
durulmuştur.
Halk kültürü ile ilgili olan birinci bölümde ele alınan konularda yazılı
kaynaklardan elde edilen bilgilerin verilmesinin ardından sözlü kaynaklardan edinilen
âdet ve inanmalar aktarılmıştır.
Anonim halk edebiyatı ile ilgili olan ikinci bölümde; manzum, manzum-mensur,
mensur anonim halk edebiyatı ürünlerine yer verilmiştir. Her bölümün sonunda biçim
ve içerik yönlerinden değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışmanın son bölümünde metinler
içerisinde geçen yerel kelimleri kapsayan bir de sözlük hazırlanmıştır.
Bu araştırmanın sonucunda Karaisalı halk kültüründe, hem Orta Asya’nın hem
de Anadolu’nun inanç ve kültür yapısının izlerinin bulunduğu görülmüştür.

Anahtar Sözcükler: Karaisalı, Halk Kültürü, Geçiş Dönemleri, Đnanışlar,
Anonim Halk Edebiyatı.
iv

ABSTRACT
INVESTIGATION OF KARAĐSALI FOLK CULTURE

Zeynep KÖK

M. Thesis, The Turkish Language and Literature Department

Supervisor: Prof. Dr. Erman ARTUN

September 2006, 262 sayfa

In this paper, products of transition periods of times like; birth, marriage, death
traditions and believes, fasts, ceremonies, folk cuisine, folk profession of doctor and
anonymous literature are mentioned.
In the first section which is connected with folk culture, informations which are
taken from written source are informed ın the first part about folk culture has been
guoted some information sources, folowing that customs and believings colleccted from
verbal sources have been guoted.
In the second section which includes anonymous folk literature; product of
writen in verse, writen in verse-prose and prose, anonymous folk literature are
explained. At the end of the each section, forms and contents are evaluated. At the end
of the working as well as a dictionary had been prepared that includes local words.
At the end of this search, it is understood that Feke folk culture is inspired from
Middle Asia and Anatolian believes and cultures.

Key Words: Karaisalı, Folk Culture, Transition Periods, Beliefs, Anonymous
Folk Literature.
v

ÖN SÖZ
Kültür, tarihi, toplumsal gelişme süreci içinde yaratan bütün maddi ve manevi
değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere sözlü veya yazıl aktarmada kullanılan,
insanın doğal v etoplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü
olarak tanımlanmaktadır.
Kültür ülkeler arasında, coğrafyalar arasında hatta aynı şehrin insanları arasında
bile farklılıklar göstermektedir. Zaten bu farklılıklar kültürün çıkış noktasıdır.
Milletlerin diğer milletlerden ayrılan inançları, gelenek ve görenekleri, sosyo – kültürel
anlayışları vardır. Halk kültürü de tüm bunların esas kaynağını teşkil etmektedir.
Halk kültürü yüzyıllarca kuşaktan kuşağa aktarılan deneyimlerin tamamının bir
süzgeçten geçirilmiş şeklidir. Sözlü gelenekte doğan ve yaşatılan halk kültürünün özünü
içinde bulunduğu toplumun günlük hayatı, sağ duyusu, ahlak anlayışı, yaşam tarzı,
dünyaya bakışı oluşturmaktadır.
Kültür, bayrak, vatan, millet, din, tarih gibi temel kavramlar üzerine
kurulmuştur. Bu temel değerlerin üzerine yukarıda bahsettiklerimizi de ekleyince halk
kültürü kavramını daha iyi anlamaktayız.
Şunu diyebiliriz ki kültür, bir milleti millet yapan temel kavramların
harmanlanmasıyla oluşmuş bir bütündür.
Günümüzde kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması, ulaşım imkanlarının
gelişmesi halk kültürünün dış etkenlere açık olmasına ve deformasyona uğramasına
neden olmaktadır. Yaptığımız bu çalışmayla unutulma yolunda ilerleyen halk kültürü
öğelerini derleyip kayıt altına alarak sonraki kuşaklara aktarmayı amaçladık. Yaptığımız
çalışmada sözlü ve yazılı kaynaklardan bilgiler toplamaya çalıştık. Başvurduğumuz
kaynak kişi sayısını fazla tutarak topladığımız bilgilerin tutarlılığı açısından doğru
tespitlerde bulunmayı amaçladık. Bu çalışmamızda Türk kültürüne katkıda
bulunacağımızı umut etmekteyiz.
Çalışmam sırasında bilgilerine başvurduğum kaynak kişilere, bu uzun süre
içerisinde beni aydınlatan, bana yol gösteren ve benden yardımlarını esirgemeyen
değerli hocam Prof. Dr. Erman ARTUN’a çok teşekkür ederim.

Proje No: FEF2006YL-1 Zeynep KÖK
Adana/2006
vi

ĐÇĐNDEKĐLER

ÖZET……………………………………………………………………………… III
ABSTRACT………………………………………………………………………. IV
ÖNSÖZ……………………………………………………………………………. V
KISALTMALAR…………………………………………………………………. XI
0.GĐRĐŞ…………………………………………………………………………… 1
0.1.Çalışmayla Đlgili Genel Bilgiler……………………………………………... 1
0.1.1.Konu…………………………………………………………………… 1
0.1.2.Amaç…………………………………………………………………... 1
0.1.3.Kapsam ve Sınırlar…………………………………………………….. 1
0.1.4.Yöntem………………………………………………………………… 2
0.2.Araştırma Alanıyla Đlgili Genel Bilgiler…………………………………….. 2
0.2.1.Araştırma Alanının Tarihi……………………………………………... 3
0.2.2.Araştırma Alanının Coğrafi Özellikleri……………………………….. 3
0.2.3.Araştırma Alanının Nüfusu ve Ekonomik Yapısı……………………... 3
0.2.4.Araştırma Alanının Sosyo-Kültürel Yapısı……………………………. 7
BĐRĐNCĐ BÖLÜM
KARAĐSALI HALK KÜLTÜRÜ……………………………………………….. 9
1.1.Geçiş Dönemleri……………………………………………………………... 9
1.1.1.Doğum…………………………………………………………………. 9
1.1.1.1.Doğum Öncesi…………………………………………………. 10
1.1.1.1.1.Kısırlığı Giderme……………………………………. 10
1.1.1.1.2.Gebelikten Korunma………………………………… 12
1.1.1.1.3.Çocuğun Sağlıklı Doğması ve Yaşaması Đçin
UygulananPratikler………………………………… 12
1.1.1.1.4.Aşerme………………………………………………. 13
1.1.1.1.5.Doğacak Çocuğun Cinsiyetini Belirleme……………. 14
1.1.1.1.6.Gebe Kadının Kaçınmaları/Uygulamaları…………… 15
1.1.1.2.Doğum Sırası…………………………………………………... 16
1.1.1.2.1.Göbek Kesme/Yıkama/Tuzlama…………………… 17
1.1.1.2.2.Çocuğun Eşi/Göbeği………………………………… 18
1.1.1.3.Doğum Sonrası………………………………………………… 18
vii

1.1.1.3.1.Loğusa Bakımı/Loğusa Ziyareti/Loğusa Şerbeti……. 18
1.1.1.3.2.Loğusa Sütü/Đlk Meme/Đlk Giydirme………………... 20
1.1.1.3.3.Albasması……………………………………………. 20
1.1.1.3.4.Kırk Basması………………………………………… 21
1.1.1.3.5.Kırklama ve Kırk Gün Đçinde Yapılan Diğer Đşlemler. 22
1.1.1.3.6.Ad Koyma…………………………………………… 23
1.1.1.3.7.Đlk Gezme……………………………………………. 23
1.1.1.3.8.Aydaş Çocuk (Hastalıklı, Sıska Çocuk)……………... 24
1.1.1.3.9.Yürüyemeyen Çocuk/Konuşamayan Çocuk/Köstek
Kesme………………………………………………... 25
1.1.1.3.10.Huy Kesme…………………………………………. 26
1.1.1.3.11.Đlk Diş/Tırnak Kesme/Saç Kesme………………….. 26
1.1.1.3.12.Kız Çocuklarında Kulak Delme……………………. 27
1.1.1.3.13.Sünnet………………………………………………. 27
1.1.2.Evlenme………………………………………………………………... 29
1.1.2.1.Evlendirme Biçimleri………………………………………….. 29
1.1.2.2.Evlilik Çağı/Evlilik Yaşı/Evlenme Đsteğini Belirtme………….. 31
1.1.2.3.Evlilik Öncesi………………………………………………….. 32
1.1.2.3.1.Gelin/Güvey Seçimi…………………………………. 32
1.1.2.3.2.Kısmet Açma………………………………………… 33
1.1.2.3.3.Görücülük/Kız Đsteme……………………………….. 33
1.1.2.3.4.Söz Kesme/Tatlı Yeme/Başlık………………………. 35
1.1.2.3.5 Nişan………………………………………………… 36
1.1.2.3.6.Nişanlılık…………………………………………….. 36
1.1.2.3.7.Davet ve Okuntu…………………………………….. 37
1.1.2.4.Düğün…………………………………………………………. 38
1.1.2.4.1.Bayrak / Saba / Sağdıç………………………………. 39
1.1.2.4.2.Çeyiz………………………………………………… 40
1.1.2.4.3.Gelin Hamamı……………………………………….. 42
1.1.2.4.4.Kına / Kırkım………………………………………... 42
1.1.2.4.5.Gelin Alma…………………………………………... 44
1.1.2.4.6.Gelin Đndirme………………………………………... 45
1.1.2.4.7.Damat Tıraşı…………………………………………. 46
viii

1.1.2.4.8.Özne Övme…………………………………………... 46
1.1.2.4.9.Nikah/Gerdek………………………………………... 47
1.1.2.5.Düğün Sonrası………………………………………………… 48
1.1.2.5.1.Duvak………………………………………………... 48
1.1.2.5.2.Diğer Uygulamalar…………………………………... 49
1.1.3.Ölüm…………………………………………………………………… 49
1.1.3.1.Ölüm Öncesi…………………………………………………... 50
1.1.3.1.1.Ölümü Düşündüren Ön Belirtiler……………………. 50
1.1.3.1.2.Kaçınmalar…………………………………………... 51
1.1.3.2.Ölüm Sırası……………………………………………………. 52
1.1.3.2.1.Ölüm Sırasında Yapılan Đşlemler……………………. 52
1.1.3.2.2.Ölüm Olayından Sonra Yapılan Đşlemler……………. 52
1.1.3.2.3.Ölünün Bekletilmesi…………………………………. 53
1.1.3.2.4.Ölünün Gömülmeye Hazırlanması…………………... 53
1.1.3.2.5.Yıkama ve Kefenleme……………………………….. 53
1.1.3.2.6.Cenazenin Taşınması………………………………... 55
1.1.3.2.7.Cenaze Namazı………………………………………. 55
1.1.3.3.Ölüm Sonrası………………………………………………….. 56
1.1.3.3.1.Gömme ve Mezarlıkta Yapılan Đşlemler…………….. 56
1.1.3.3.2.Cenaze Evi…………………………………………... 57
1.1.3.3.3.Belirli Günler/Ölü Yemeği…………………………... 58
1.1.3.3.4.Ölünün Eşyaları……………………………………… 59
1.1.3.3.5.Devir/Đskat…………………………………………… 60
1.1.3.3.6.Yas Tutma/Ağıt Söyleme……………………………. 61
1.1.3.3.7.Mezar Ziyaretleri/Mezarlar ve Ruhlarla Đlgili
Đnanmalar…………………………………………….. 62
1.2.Bayram Tören ve Kutlamalar………………………………………………... 62
1.2.1.Sünnet………………………………………………………………….. 62
1.2.2.Askerlikle Đlgili Adet ve Đnanmalar……………………………………. 63
1.2.3.Dini Bayramlar………………………………………………………… 65
1.2.4.Milli Bayramlar………………………………………………………... 67
1.2.5.Kutsal Aylar, Günler…………………………………………………... 68
ix

1.2.6.Diğerleri (Hıdrellez)…………………………………………………… 69
1.3.Halk Đnanışları……………………………………………………………….. 69
1.3.1.Yatırlar/Ziyaret Yerleri ile Đlgili Đnanışlar……………………………... 70
1.3.2.Kurban/Adak…………………………………………………………... 71
1.3.3.Ocaklar………………………………………………………………… 72
1.3.4.Nazar/Nazarlık………………………………………………………… 73
1.3.5.Büyü…………………………………………………………………… 75
1.3.6.Uğur-Bereket…………………………………………………………... 77
1.3.7.Tabiat Olaylarıyla Đlgili Đnanışlar……………………………………… 78
1.3.8.Hayvanlarla Đlgili Đnanışlar……………………………………………. 79
1.3.9.Günlerle Đlgili Đnanışlar………………………………………………... 81
1.3.10.Rüya ile Đlgili Đnanışlar……………………………………………….. 81
1.4.Halk Mutfağı………………………………………………………………… 82
1.4.1.Yiyecek Türleri ve Yapılışları…………………………………………. 83
1.4.2.Đçecek Türleri ve Yapılışları…………………………………………… 92
1.4.3.Yiyecek ve Đçeceklerin Korunması……………………………………. 94
1.4.4.Kışlık Hazırlanan Yiyecekler………………………………………….. 93
1.4.5.Mutfak Araç ve Gereçleri ve Bunların Kullanılışları………………….. 95
1.4.6.Sofra Gelenek ve Görenekleri…………………………………………. 97
1.5.Halk Hekimliği………………………………………………………………. 98
ĐKĐNCĐ BÖLÜM
KARAĐSALI ANONĐM HALK EDEBĐYATI………………………………….. 105
2.1.Manzum Anonim Halk Edebiyatı Ürünleri………………………………….. 105
2.1.1.Türkü…………………………………………………………………... 105
2.1.2.Mani…………………………………………………………………… 120
2.1.3.Ninni…………………………………………………………………… 145
2.1.4.Ağıt…………………………………………………………………….. 146
2.1.5.Çocuk Sevmeleri………………………………………………………. 158
2.2.Manzum-Mensur Anonim Halk Edebiyatı Ürünleri………………………… 159
2.2.1.Bilmece………………………………………………………………... 158
2.2.2.Atasözü………………………………………………………………… 174
2.2.3.Deyim………………………………………………………………….. 186
2.2.4.Alkış-Kargış…………………………………………………………… 211
x

2.3.Mensur Anonim Halk Edebiyatı Ürünleri…………………………………… 218
2.3.1.Fıkra…………………………………………………………………… 218
2.3.2.Efsane………………………………………………………………….. 221
SONUÇ…………………………………………………………………………….. 222
KAYNAK KĐŞĐLER……………………………………………………………… 227
KAYNAKÇA……………………………………………………………………... 231
YEREL KELĐMELER SÖZLÜĞÜ……………………………………………... 236
FOTOĞRAFLAR………………………………………………………………… 248

ÖZGEÇMĐŞ………………………………………………………………………. 261